Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

II.2 Мәтіннің мазмүндық құрылымы мен түрлері 16-20

ІІІ.2 Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту

Басгауыш сыныптарда мәтгін к^растьфуды дағдьшандырудың негізгі эдіс-

тэсілдері жэне нэтижесі 48-50

Пайдаланған әдебиеттер 51-52

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу эрекетін дамыту күн тэртібіне өткір қойылуда Сондықтан оңушының жазбаша сөйлеу икемділІктерік дамытуда ңазаң тілі мен эдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекіые. Сондыңтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мэтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ал мектеп оқуіпыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу - қажетті мәселе.

Тақырыптың теориялың қолданылымы

Жас үрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп

қолданып, заман ағымына жауап беру мүғалімдерге жауапты істер жүктейді. Ол үшін:

• 
  ғылыми эдебиеттердің негізінде мэтіннің
  ерекшелігін ашу;
  
• 
  мэтіннің құрылымын анықтау;
  
• 
  мэтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын
  элементтерді, сөйлем қайырым ерекшелігін
  көрсету;
  

мэтін қүрастыру туралы икемділіктері мен дағдыларын шығарма жаза білу шеберліктеріне үластыру.

Олай болса, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықтыру үшін мэтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Тақырыптың практикалық қолданылымы

Жалпы ауызша және жазбаша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Сондықтан сөйлеу тілін мэтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытуға болады. Тілді үйретіп, дамытуға қатысты А.Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тэсілдер мен қағидаларды үсынған:

1. 
   Оқуіпыға арналған материалдар аса түсінікті
   болуы шарт.
   
2. 
   Мэтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар
   қазақ баласының ұғымыныа таныс жэне жақын
   болуы керек.
   
3. 
   Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер,
   мысалдар, қызық эңгімелер маңызды орын алуы
   қажет.
   
4. 
   Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден
   қойғаны дұрыс.
   

кэдеге жаратып, жас үрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мэнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.

Қазақ мектептерінің мүғалімдері мен оқушылары ана тілінің қасиеті мен байлығын бірі игертуге, екіншісі білуге үмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз.

Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:

І.Мүғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда өсерлі сөйлеп_г тыңдаушысын өзіне қаратып баулып алуы яғни тіл мәдениетінің жоғары болуы шарт.

2. 
   Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген
   эдісті пайдаланса.
   
3. 
   Өтілетін мәтіндер, жаттығу жүмыстар қазақ
   баласының халыңтың үғымына таныс және
   жеңіл болуы.
   
4. 
   Лексикалық жүмыстарды жиі жүргізу.
   
5. 
   Сөздік жүмысын жүргізу, жаңа сөздерді
   үйрете отырып, оны іс ^күзінде қолдана білу.
   
6. 
   Баланы эдеби тілде ауызша сөйлетуге жэне
   жазбаша сауатты ж:азуға үйрету.
   

Қазіргі қазақ тіл білімінде мэтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде. Сондықтан қазіргі мэтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында қарала бастады. ^Іғни, мэтіннің құрылымдық, мазмүндық ерекшеліктер туралы мәліметтер беріле бастады. Демек, мэтін туралы мэселе қазіргі тіл

білімінде маңызды мәселе болып табылатындықтан, диплом жұмысы өзекті тақырыпқа арналған.

Жұмыстың мақсаты: «Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруға дағдыландыру».

Осы мақсатқа сэйкес мынандай міндеттер қойылды.

1. 
   Мэтіннің сипаттамасы.
   
2. 
   Мэтін, оның қүрылымын анықтау.
   
3. 
   Бастауыш сыныптарда мөтінмен жұмыс істеу.
   

1. 
   Сөздік қорды бастауыіп сыныптарда дамыту
   ерекшеліктері.
   

Диплом жұмысының зерттелу объектісі

эдебиеттерді талдау барысында мэтіннің анықтамасы туралы бір түрақты пікір қалыптаспағандығы анықталды.

Біздің елімізде XX ғ.-дың 2-ші жартысынан

бастап лингвистердің, әдіскер-ғалымдардың назарын аудара бастады.

Мэселен, А.Байтүрсынүлы, М.Жүмабаев,

А.Айғабылов, Х.Арғынов, Б.Шалабаев, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегін ерекше атауға болады. .Яғни, мэтіннің кейбір мэселелері өз шешімін тапқан деп айта аламыз.

Әйтсе де, мэтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмүндық ерекшеліктері туралы мэліметтер қазақ тіл білімінде элі де маңызды мэселе болып табылатындыңтан диплом жұмысының зерттелу объектісіне арналған.

Диплом жүмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттердің тізімі тұрады.

ЮРІСПЕ

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мел сөйлеу эрекетін

дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша жэне жазбаша

болатыны белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін

дамытуда қазақ тілі мен эдебиеті пәнін оңытудың маңызы ерекше.

Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мэтін қүрастырудан

басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі

мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем

арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем - синтаксистің қарастыратын нысаны.

Сөйлем жай жэне күрделі болады. Яғни қүрмалас сөйлемнің анықтамасы:

«Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді» деген

пікірімен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мэні де сол

сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мэні ашылмай жүр.

Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғлыми эдебиеттерде, мектеп оқулықтарында

мэтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мэтін түзеті

қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол

шығарманың формасы деп те жүр.

Бүл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмүнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жүмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жүмыстары мэтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сүрақтарға жауап беру жэне шығарма, мазмүндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе: 1. Мүғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда эсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап алуы яғни тыңдаушысын тіл мэдениетінің өте жоғары болуы шарт;

2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген эдісті пайдаланса;

3. Өтілетін мэтіндерді, орындалатын жаттығу жұмыстары,

4. Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдар, өлең-жыр, ойнақы

5. 
   Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;
   
6. 
   Сөздік жүмысын жургізу, жаңа сөздерді үйрете отырып,
   оны іс - жүзінде қолдана білу;
   
7. 
   Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер қүрату
   жэне ауызекі сөзде қолдана білу.
   

Демек: мэтін түзе білу үшін, ең алдымен, мэтіннің мазмүнына сай сөйлемдердің қүралатыны туралы білім қалыптастырылады.

Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін құрастыра білу қажетті мэселе. Сондыңтан баланы шығарма жазуға үйретуден бүрын мэтін құрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін.

• 
  ғылыми эдебиеттердің негізінде мэтіннің ерекшелігін
  ашу;
  
• 
  мэтіннің құрылымын анықтау;
  

• 
  мэтіннің түрлері туралы мэлімет беру;
  
• 
  мэтін құрастыру туралы икемділіктері;
  

Лингвистика ғылымында мэтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар белгілі. Зерттеулердің бір тобы мэтіннің өзіндік белгілері, категориялары, тұлға, бірліктері бар нысана ретінде қарастырады. Ал_г екінші тобы арнайы мэтін теориясын құрылудың қажеті жоқ деп, мэтіннің қызметін байланысқан сөйлемдерге телиді. Мэселен, А.Айғабылов «Мэтін дегеніміз бір тақырыпқа енетін мағыналық тұтастығы бар бірнеше сөйлемнің жиынтығы. Ол тақырып мазмұнына қарай ү_зақ та, қысқа да болуы мумкін», - деп, мектеп оқушыларына лайықты анықтама келітіреді.

Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе-мәтін қүрайтын элементтердің бір-бірімен байланыстылығы мен мазмүн бірлігі. Олай болса, мэтіннің табиғи ерекшеліктерін ашу үшін, бүл мэселенің зерттелуін карастырайық.

Мэтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып, зерттеле бастады. Сондықтан мэтіннің құрылымдық жэне мазмұндық жағынан зерттейтін тіл білімінің саласы мэтін лингвистикасы зерттеле бастады. Ал, лингвистикалық зерттеулердің аясының кеңеюіне байланысты осы жаңа сала шетелдердегі сияқты біздің елімізде де 60-жылдардың екінші жартысынан бастап лингвистердің назарын аудара бастады.

Мэтін ұғымы соңғы кезде мәтін лингвистиканың зерттеу нысаны бола отырып, сөйлемдердің мағыналық жэне құрылымдық жағынан байланысқан сөйлемдердің жиыктығы деген мәселемен айтылады. Демек, зерттелушілердің назары мэтіннің бүтіндік, түтастық жағынан, оның сөйлемдер бойынша қүрылысындағы ортақ байланыстылық, заңдылықтары мен стилистикасын анықтауға аударылуда. Мұндай мэтіннің байланыстылық, тұтастық қабілеті осы терминнің

!і

этимологиясынан да аңғарылғандай-ақ: textum - латын тілінде «байланысу, тоқу» дегенді білдіреді.

Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тэсілдер мен қағидаларды үсынған.

1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.

2 Мэтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының ұ_ғымына таныс жэне жақын болуы шарт.

3. 
   Тілді оңытуда маңал-мәтелдер, нақыл сөздер,
   мысалдар, өлең-жырлар, қызық эңгімелер
   маңызды орын алуы қажет.
   
4. 
   Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден
   қойғаны дүрыс.
   

Жас үрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мэселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмүнын жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың жаңаша эдіс-тэсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мүғалімдерге жауапты істер жүктейді.

Демек_г мәтін дегеніміз - өзін қүрайтын сөйлемдер мен қайрымдардың жай қосындысы емес. Оның өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны өлшемдері мен қүрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Яғни мэтіннің қалыптасқан өзіндік

12

құрылымдық жүйесі бар. Яғни мәтін болу үшін оны қүрайтын элементтердің олардың бір-бірімен

байланыстылығын, яғни түтас мазмұнын, жасалу қүрылымын ажыратуымыз керек.

Көптеген ғалымдар мэтін композициясын (қүрылысын) үш бөлікке бөледі. Олар: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды деп Х.Арғынов мәтіннің кіріспе бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мүны тудыратын себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мэселе жөнінде тусінігін, фактілерді, іс-эрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөлімінде сөз етіп отырған тақырыптан алған әсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі тиіс деп жуйелейді. (ХүАрғынов «Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері» A.1987 ж. 205 бет).

Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауға

ғалымдардың пікірлері турліше, Егер ауызша жэне жазбаша сөйлеу формаларын мэтін деп қараса, көпшілігі тек жазбаша сөйлеуді мэтінге жатқызады. Алайда мэтіннің мүшеленуі, бөлшектенуі, мағыналық түтастық және қүрылымыдық байланыс сияқты белгілерді барлың зерттеулер мақұлдайды.

Б.Шалабаев - мәтіннің маңызды белгілеріне оның тақырыптық болуы жэне аяңталуын жатқызады. (510 бет).

Т.Ладыженская - оның тақырыбының болуы

белгілі бір ойды хабарлауы тиянақты аяқталуы

тақырыптың бірлікте тұруы, мэтін компаненттерінің

жалпы бір ортақ пікірге бағынуы, логикалың жүйеде
кұрылуы, мэтін бөліктерінің, сөйлемнің

Байланыстылығы, оның стильдік бірлікте болуы деген жаттықтыруды енгізу қажет. Бүл орайда мәтін арқылы жаттықтыру - тартымды тэрбие. Себебі, қазақ тілін орыс тілді оқушыларға оқытып, үйретуде мэтіннің алатын орны, атқаратын

қызметі үшан-теңіз, жалпы ауызша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Ал басқыш жоғарылаған сайын бүл мэселелер күрделене түсуге тиісті. Сондықтан сөйлеу тілін мэтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытып, тілдің негізін қалыптастыру үшін мына төмендегі жағдайларды қарастырдық:

1. 
   Мэтіннің негізгі мэнін_г мазмүнын түсіну
   
2. 
   Мэтінге тақырып беру
   
3. 
   Мэтінді баяндай білу
   
4. 
   Жоспар бойынша мэтін мазмүнын әңгімелеу.
   Уақыт та материяның өмір суру формасы
   

Мэтінде бейнеленетін уақыт 3 түрлі: өткен шақтық, осы шақтық, келер шақтың болып келеді. Бүлардың эрқайсысының да жеке-жеке түрғыда көркем шығарманы баяндау жоспардың негізін қарауы мүмкін. Мэселеде сөз болатын оқиға, іс-эрекет баяндау кезеңіне сай келу не оның алдында өтуі де, немесе кейін өтуі де мүмкін.

Немесе нақтылы шығарманы бейнелейтін уақыт

түрлерінің бірігіп жымдасуының көптеген

варианттарын кездестіреміз.

14

Мэтіннің қүрылымдық түлға бірліктеріне сөйлем_г күрделі синтаксистік тұтастық, қайырым жатады. Олардың арасындагы байланыстар логикалық, грамматикалық жөне себеп-салдарлық жүйе арқылы іске асады. Онсыз түтастық белгісі қамтамасыз етілмейді. Мыс: "Қырағы бала".

Кешкі уақыт. Күн батып бара жатңан кез. Аспан бүлтсыз, ашық. Таң алдында жауған қар, үрлетіп боратпаған соң, елі сол үлпа күйінде көбіктеніп жатыр. Оың беті сэуле түскен шыныдай жылтылдап көз ұялтады. Алыстан қар жамылған тау да мұнартып, бүлдырап көрінеді.

Ертеңгі сабағына әбден дайындалғаннан кейін, осындай өдемі, ашық кеште сырғанақ тебуді өте үнататын Самат бір кісілік шанасын сүйретіп, үй сыртындағы үйілген биік қарға сырғанақ тебу үшін эдемілеп шықңан еді.

Шана үстінде отырып, танымаған аңға күдіктене қарай қалған Самат одан көзін тайдырар емес. Жан-жағына жалтақтай, аяғын еппен басып, қардан басы ғана көрінетін сояу шөптердің арасынан кетіп бара жатқан аңнан көз жазып қалам ба дегендей, шұқшия түседі.

Бұл мәтінде тақырыбына орай баланың қырағылығы туралы ақпарат беру үшін мәтін қайырымдарға (абзац) бөлінген. Ол кайырымдағы сөйлемдер баланың бір қасиетін анықтау үшін бір бІрімен байланысқан.

Мәселен, бірінші қайырымда кіріспе, яғни оқиғаның уақыты мен орны сипатталған. 2-і қайырымда баланың тынығу, ойнау өрекетін жүргізетін орны мен уақыты хабарланады. 3-і қайырымда аңғарғыштық, байқампаздық қасиетін хабарлайды.

Нэтижеде баланың бір кеште болған эрекеті арқылы оған қорытынды баға беріледі. Демек, көлемді мэтіндер ең алдымен шағын мэтін, көлемдік мэтін, (микромэтін, макромэтін) болып бөлінеді. Ал көлемді

мэтін тармаққа, тақырыпқа, ал олар қайырымға жіктеледі. Сонымен мэтін дегеніміз - сөйлеудің нәтижесі, яғни қарым-қатынастың мақсаты, түрі, стиліне қарай түрленеді.

Мэтін бірнеше сөйлемдерден тұрады. Егер 1 сөйлем құрмалас сөйлем болып, өте жайлыңқы болса да, оны біз мэтін деп айта алмаймыз. Мұнда тиянақты ой болғанымен ол мэтін бола алмайды, бар болғаны -сөйлем. Ал бүл сөйлем синтаксистің қүрмалас сөйлем заңдылықтағы бойынша үйлескен, яғни мәтіннің заңдылығынан өзге. Бүл құрмалас сөйлемді жеке, тиянақты сөйлемге бөлшектеуге болмайды.

Мәтіндегі сөйлемдер де байланыс заңдылығын сақтап бір-
бірімен ажыратылып бөлшекетуге келмейді. Осыған орай, мөтін
кемінде екі, немесе бірнеше сөйлемдерден түрады деуге болады.
Сондай-ақ көлемді мэтін бірнеше сөйлемнен түратын қайырым
өзімнің бастауы - тақырыптық сөйлем жэне

қайырымдық фраза болып табылады. Сонымен бірге

байланысқан сөйлемнің сөйлемде аяқталған интонация мен үзақ үзіліс (пауза) арқылы беріледі. Кез-келген мэтін әдетте бірнеше сөйлемдерден түратын жеке-жеке маңызды бөліктерге бөлген. Осындай эр бөліктер жаңа жолдан басталады, яғни жолдың басқа жағында оңға қарай бос орын қалдырылады. Бүл қайырым деп аталады.

Қайырым - мэтінде компазициялық жэне қарым-қатынасты түсіну үшін мэтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни, бір шығармада белгілі бір хабалаудың, ой-пікірді жеткізудің мазмүнды формасы бар бөлшегі болып табылады.

16

Пікір айту негізінен үш басқыштан түрады:

1. нақтылау

2 дәлелдеу

3. қорытынды жасау

Нақтылау дэлеледеудің алдындағы кіріспесі іспеттес.

Сондықтан нақтылау хабарлау немесе сипаттау түрінде айтылады. Ал дэлелдеу - пікірдің ең негізгі түйіні. Дәлелдеу үшін материал жеткілікті болып, барынша жүйелі, дұрыс баяңдалуы тиіс. Қорытынды бөлімде ең негізгі пікірді жинақтап бере білу кере. Кейде дэлелдеу өте анық, түсінікті болатын жағдайда қорытындының қажеті болмауы да мүмкін. Пікірлеу мэтіні деп-бір нәрсені дэлелдеу, бекіту мақсатында мысалдар, салыстырулар, ойлар келтіру арқылығана ой қорытындысын жасауға арналған түрі. Шкір айту мэтіннің қиын формасы, совдықтан пікір шығармалар бастауыш сынып бағдарламаларында қаралған. Қарапайым пікірлеу мәтіннің жүйесі мынандай, тезис, тезистің дамуы, қорытынды жасау. Міне осындай жүйеде жоғарғы сыныптарда эдебиеттік шығармалар, ғылыми мақалалар жазылады.

Ең алғаш болжам айтылады, проблеманың зерттелу барысы баяндалады, соңынан болжам тэжірибиесі де дәлелденеді ме, жоқ па сол туралы ой қорытындысы жасалады.

Мэтіннің түрлері

1. Хабар - негізінен_г бастан кешкен (көрген, естіген) оқиғаларды еске түсіріп айтып шығу. Мұндағы баяндау, негізінен оқиғаның өту тәртібі мен уақытын, оның көрсету жолымен іске асады. Мэтін қүрылысы:

а) оқиғаның басталуы
э) дамуы

б) аяқталуы болып 3-ке бөлінеді.

Мэтіннің хаарлау түрі белгілі бір уақытта болған себеп-салдарлық байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады.

Бұл да көркем-эдеби жанрына жататын әңгіме сияқты сюжеттер жиынан тұрады. Хабарлау мэтінінде персонаждардың (кейіпкерлердің) іс-эрекеттері, олардың арасындағы диалогтар келтіріледі.) Тағы бір негізгі ерекшелігі: - Мүнда ең басты оқиғалар мен фактілерге көңіл бөлінеді. Сондықтан бүл мәтінде зат есімдер мен етістіктер көп кездеседі. Хабарлау мәтінде сипаттау мен пікір айту элементтері кезедеседі. Мыс: кейіпкерлердің кейпі, түр-тулғасы, табиғат суреттері сипаттауға жатса, себептік негіздер ой корытынды пікірлеуге жатады.

2. Сипаттау - затты, құбылыстарды, адамдарды

қүбылыстың, орынның ең негізгі белгілерін, өзіндік ерекшеліктерін саралайды. Сипаттау мақсатымен жазылған мэтіндерге көбінесе:

1. Алғаш алынған эсері.

2. Сол зат не орынға, қүбылысқа бағасы, пікірі байқалады.

Мэтін туралы білім беру мына жүйеде болуы

жасалатындығы, қайырым, қайырымнан мэтін

құралатындығы. Сондықтан мәтін туралы білім ең
алдымен қайырымның тузілуі ерекшелігіне

18

байланысты қүрастырылуына, одан қайырым жасалатынына назар аударылуда. Әсіресе адамдар бір-бірімен қарым қатынас жасағанда жеке-жеке сөйлемдермен ғана емес, түтас бір пікірді білдіретін, бірнеше ой-пікірді білдіретін сөйлемді өзара байланыстыра келіп, жүйелі мэтінмен де жүргізіледі. Мысалы:

Мэтін әр жақты лингвистиканың объектісі болумен қатар, қазіргі кезде оның анықтамасы эдебиеттерде эр түрлі түсіндіріліп жүр.

Мэтін туралы оқушыларға түсінік беру ойдың сөйлемге қарағанда күрделі бөлшегІн игеруге, ал мэтіннің ой-пікірді жеткізудегі стилі мен жанрына сай келуі деген үғымдардан басталады. Мәтін дегеніміз не? Ол синтаксистің қарастыратын мэселесі не? Деген сүрақтар мектеп оқушылары үшін өте қиын да күрделі мэселе. Сондықтан стилистиканы оқытуда, тіл дамытуда осы мәселелердің басын ашып алуға тиістіміз.

Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінен жасалады. Оны

сөйлем дейміз. Сөйлем синтаксистің қарастыратын объектісі. Сөйлем

жай жэне күрделі болады. Яғни қүрмалас сөйлемнің анықтамасы «екі, я

одан да көп сөйлемнен қүралын күрделі ойды білдіреді» деп

көрсетеді. Ал бірнеше емес ондаған сөйлемнің беретін мәнін не демекпіз?

Лингвистикалық зерттеулерде осы мэселе, әсіресе, қайырым мэтін

деген терминдерге линғвистикалық аньщтамалар берілмей жүр. Тек

оны көркем шығармаларға байланысты түрліше түсіндіру

байқалады. Атап айтқанда, қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың

басталуы десе, мәтінді сол шығарманың, іс-қағаздың толық жазбаша

формасы деп үғынылады. Яғни, мэтін дегеніміз - шығарманың немесе іс-

кағаздың мазмүнды бөлшегі екендігі байқалады.

Көркем мэтіннің барлық элементтері өзара тығыз байланыста мағыналық бірлікте келеді. Көркем мэтін

19

-бір бүтін қүрылым. Оның архитектоникасын

лингвистикалық эдістерді пайдаланамыз. Мэтіннің

барлық деңгейін қамту ушін осы эдістерді өзі
азшылық етуі мүмкін. Мэтіннің табиғатын тану үшін
оны бөлшектеп шағын лингвистикалық бірліктер

деңгейінде қарастыру өдісі тиімді. Мәтін

лингвистикасында бү_л мэтіннің интерпритациялануы деп аталады. Кез келген мәтін қүрылымына сай, мағыналық жэне сюжеттік мақсаттарға орай үлкенді-кішілі бөлшектер жиынтығынан қүралады. Бүл қүбылысты мэтін лингвистикасы мэтін сегмантациясы деп түсіндіріледі.

Мэтін бөлшектерінің мэтін түзіміндегі рөлі бірдей дэрежеде болмайды. Осының нэтижесінде осы екі терминнің қиылысынан тағы бір түсінік туындайды. Оны И.В.Арнольд "мэтін иерархиясы" деп атайды. (Лингвистика текста:Материалы нау. конф.час I. M.1974. 29 стр).

Мэтін ерекшеліктеріне төмендегідей ерекшеліктер төн болып келеді:

1. 
   мәтіннің бірбүтіндігі;
   
2. 
   мәтіннің байланыстылығы;
   
3. 
   мэтіннің бөлектігі;
   
4. 
   мәтіннің метарефереңтілігі.
   

Әріптен буынға, буыннан сөз үйреніп, тіл дамытуды осы мэтінмен таныс болу, оны қүрастыруға дағдыландыру 1-сынып оқушыларының біраз еңбектеніп, ойыннан оқуға ауысуын талап ететіні анық. Ойын баласының қосымша сабақты меңгеруі, ойын мен сабақты бөліп карастыруға болмайды дегенді білдіреді. Олай дейтініміз, сабаққа бала ынтасын аудару, қызықтыру, эсерлі етіп өту, бэрі де осы сабақ барысында ойын арқылы өтуі керек. Сонда ғана бала жүрегінен орын алып, сауатты етіп шығаруға мүмкіндік аламыз.

"Бала жүрегі жазылмаған тақтамен тең" - деген педагогтардың сөзі сірә дүрыс та орынды шығар. Қысқаша оқулықтағы мэтін мен баланы таныстырып, көбінесе бірінші сынып оқушыларын суреттер арқылы көз жеткіздіріп, сөздік қорын молайтуға болады жэне де сұрақ-жауап әдісі арқылы баланың еркін түрде ойын біліп, дағдыландыру мэтін қүрастыруға үйретудің бірден-бір жолы деп қарастыруға болады.

2 - сынып ана тілі. С. Рахметова, Жаманқұл, Қабатаева. 52-бет Жақсылық пен Жамандық.

Мэтін IV бөлімге берілген. Төртінші бөлімінде соңғы ой толықтырылмаған. Міне, бала тілін, сөздік қорын, ойын толықтыру максатында "Ой қозғау" әдісі арқылы ертегінің соңы немен аяқталатынын окушылардың ойымен бөлісу арқылы мақсатына жеткіземіз. Жақсылык пен Жамандықты "Э. Венн диаграммасы" арқылы айырмашылықтарын тауып Жамандықтың өз ісінен қандай қиыншылықтар көретінін оқушылардың пайымдауымен жүзеге асыруға да болады.

Сынып үшін беріліп, ой жинақтап, ортаға ойларын салу біздіңше әрі пэнаралық байланысу, әрі әрбір педагогтың тэрбиеге үйретіп, ұйымдастыруына достық қарым-қатынастығына жол салады. Оқиғаның не

21

жайында өрбитінін баяндап, негізгі бөлімінде оқиға барысы жайында жазылған бүл ертегі қорытынды бөлімінде оқушылардың ойларымен бөлісу арқылы әрбір оқушының өз бетінше мәтін қүрастыруына өз ықпалын тигізері анық.

Сөздік қоры молайып, мэтінмен таныс болған оқушылар енді өмірмен байланысып, еркін тақырып аясында жэне де әрбір мэтінде тусінік айтып ой жинақтауы бірінші, екінші жэне үшінші сыныптарға карағанда күрделі болары анық. Оларға әдеби кітап, қосымша материалдармен таныстыру, қысқаша баяндау, мәтін құрастыруға дағдыландыру жүмысына өз жақсы әсерін береді деп ойлаймын. Аңыз бен ертегіні ажыратып, өз бетімен жү_мыс жасаулары қамтамасыз етіледі.

Осы ерекшеліктердің барлығы мэтіннің семантикалық сипаты ұғымымен тығыз байланысты болып келеді. Қазіргі элемдік лингвистикада мәтін қүрылымдық - мағыналың жағынан бетбүрыс болып келуі, қамтамасыз ететін қүралдар бар. Солардың қатарында қайталамалар аталады. Қайталамалардың мэтін түзу жэне мэтін дамыту кызметі туралы айтқан кезде, ең алдымен, мәтіннің семантикалық тұтастығын ұйымдастыру қызметі ерекше аталады. Жоғарғыдағы белгілерді жеке-жеке талдайық:

1. Мәтіннің біртұтастығы. Мэтіннің семантикалың жағынан

2. Мәтіннің байланыстылығы. Мәтін бірнеше микромәтіндермен

арасында тығыз байланыс болады. Ол байланыс түрлі тілдік қүралдар

арқылы жүзеге асырылады. Сол байланыстың үлкен бір бөлігін семантикалың байланыс қүрайды. Микромөтіндердің мазмұндас келуі олардың араға бірнеше микромәтіндер, тіпті кейде бірнеше микромәтіндер тастап мағьша

Сабақтастығын жалғастыруы мэтін байланыс-тылығының белгісі болып саналады.

3. Мәтіннің бөлектігі, Мэтін - ең алдымен бір-біріне үқсамайтын

микромэтіндердің жиынтығы. Әрбір макромэтін мен микромәтінді

бөлек-бөлек қүрылымға жатқызуға болады. Себебі, бүл бірліктердің

эрқайсысының басы (зачин) мен аяғы (концовка) онда баяндалатын

сюжет жемісі, мәтіңдерден басты айырмашычығъшың бірі - оның осы

семантикалық дербестігі қүрайды. Бір микромэтін - бір мағына, ал бір микромәтін - бір сюжет. Сюжет жемісі микромэтіндердегі сюжеттердің жиынтығьшан қүралса, сонғысын микромэтіндердегі мағыналар құрайды. Алайда олар мэтін қүрылымында дербестікке ие болады.

4. Мэтіннің метареференттілігі. Мэтіннің

метареференттілігі деп көркем шығармадағы автор мен оқырманның
арақатысы_г оқиғаның болған жері мен уақыты, ол ұғымдардың авторлық
позициясы, автордың сюжет жемісіне көзқарасы саналады. Бұл

категориялардың мэтін де айқындалуы да мэтіннің семантикалық қүрылыммен тығыз байланысты.

Қайталамалар экспрессивті синтаксистің көркемдегіш қүралына жатады. Олардың қатарына қайталамалардан басқа парцелляциялық қүрылымдар, сегменттенген түзілістер, сұрақ-жауап түріндегі кұрылымдар жэне инверсиялы қолданыстар кіреді.

Экспрессивті синтаксистің осы қүраладарының кеңінен колданылып, түрлі стильдік жэне қүрылымдық-стильдік қызмет атқаратын ортасы мэтін.

Қайталану кезінде сөздің мағынасы өзгермейді, тек оның экпрессиясы күшейді. Мэтін семантикалың жағынан екі бағытта қүрылады: тізбекті (цепное) қүрылым жэне қапталдас (параллельное) ңүрылым.

Бастауыш сыныпта ана тілін оңытудың негізгі мақсаттарының бірі-оқушылардың сөздік ңорын, ауызша жөне жазбаша сөйлеу тілін_г сөйлеу мөдениетінің қалыптастыру болып табылады.

Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мүғалімдері оқушылардың сөздік қорын молайтып_г сол үйренген сөздерін қолдана отырып, айтайын деген ойын аның жеткізіп сөйлеуіне зор көңіл бөлуде. Осыған орай_г өз сабаңтарымызда оқушының дүрыс сөйлеу мөдениетін жоғары деңгейге көтеру_г яғни сөйлеу тілін дамытуға ерекше назар аударып отырамыз.

Сабақ барысында бастауыш сынып оқушыларының сөйлеген сөздерінде жиі кезедесетін кемшіліктерге көңіл бөлсек_г баланың сабак үстінде айтайын деген ойын анық жеткізе алмауы, яғни мэтінге байланысты мазмүнын айтуда бір деректі айтып бітпей жатып басқасына ауысып кетуі немесе керексіз сөзді орынсыз қолдануы (мысалы: жаңағы, сосын, яғни, сөйтіп, т.б.) сияқты ауызша сөйлеу тіліндегі қатерлерді көптеп кездестіреміз.

Байқалған кемшіліктерді ескере отырып оқушының ойлауы мен сөйлеу дағдыларын жетілдіру жолдарындағы ізденістерімізді оның тірі тіл неғүрлым түсінікті, жинақты, нақты болғанын талап етіп, өз ойын дэл айтуын қадағалап отырамыз.

Баланың оқуға деген ынта —ықыласын, қызығу-шылығын жойып

Біріншіден, оның бала үғьшына сэйкес, түсінікті болуын ескереміз. Себебі «баланың түсінбей қалған сөзі топтастықтың бастамасы» деген нақыл сөз бар. Мысалы: калькуляторда бір сан қате болса, сол санмен орындалған есептеу нэтижесі де қате болып шығады.

Міне, тап осы сияқты оқушының түсінбеген сөзге қате мағына немесе балама тауып, нәтижесінде сөйлемді қате тусінуі жиі кездеседі. (Мысалы: Ағашты аралау - сөздің кесу деген мағынасын, көшені аралау - жүру деген мағынамен шатастырады).

Екіншіден, берілетін тапсырманың тэрбиелік мәніне көбірек көңіл бөлеміз.

Үшіншіден, қандай да болсын берілген тапсырма бала бір қызығушылығын оятатындай деңгейде бөлу керектігін түсінеміз. Егер бала бір нэрсеге қызықса, онда оның табиғатына тэн білсем, білгенімді айтсам деген сөйлеуге деген талпынысты күшейте түседі де, сөйлеуге деген қажеттілік туады.

Логикалық мағынасын бүзбай мәтін қүрастыруды үйрету жолын қарастырамыз. Себебі, мэтінмен жүмыс бір жағынан, сөздің грамматикалық жэне лексикалық жақтарын талдауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан

баланың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың негізі болып саналады.

Тіл дамыту сабақтарында (3-сынып) мәтінмен жүмыс кезінде мынадай тапсырмаларды пайдаланамыз.

1 -тапсырма.

Қате қурылған мәтінді сөйлемдерді орын-орнына қойып, логикалық жүйелікті сақтап қайта қүрастыру.

Мысалы: Тышқан не айтарын білмейді де, жылды кім көрсе сол жыл басы болсын деп бір қулық ойлап табады. Ерте заманда хайуандар жыл басы болуға таласыпты. Өзі түйенің үстін шығып, өркешіне мініп отырып

26

алыпты. Олардың эрқайсысы адамға тигізетін пайдасын айтып, өздерін жыл басы болуға лайықпын деп дәлелдейді. Сонан соң тышқан жылды бәрінен бүрын көріп, хабар беріп, жыл басы болыпты.

Бұл жерде балаларға әдейі жеті таныс ертегі беріліп отыр.

Мүның себебі, оларға ертегінің қалай басталып, қандай оқиға болатынын, соңы немен аяқталатынын білетіндіктен, сөйлемдерді орын-орнына қойып, жүйелі түрде айтып беру жеңіл.

2-тапсырма.

Аяқталмаған мэтінді, логикалық ойды бүзбайды жалғастырып айту. Мысалы: қоңырау соғылып, балалар үзіліске шықты. Келесі сабақ математика болатын. Мұғалім үйге қиын тапсырма берген еді. Мұраттан басқа ешкім қалған жоқ. Ол Айдостың отырған партасына барып, сөмкесін ақтара бастады...

Оқиғаны эр бала бірін-бірі қайталамауға тырысып, өз ойымен аяқтаған дүрыс.

3-тапсырма.

Өз ойынан ертегі ңурастырып айту. Ертегіні қалай бастап, немен аяңтар едің?

- □□□□..?

Ол биік ағашты таңдайды да, балтасын сермейді. Ағаш қүысынан бір алтын қүс шыға келеді. Қүс адамша тіл қатады:

- ппппп.?

Ертегі қүрастырып айту алғашқыда қиындық

келтіретіндей болса, тірек сөздер беруге болады.

(шал мен кемпір, үш тілек, бэз-баяғы қалпына

түсіру).

Негізгі бөлімі жоқ ертегі мөтінін мазмүнына сөйкестендіріп оқиға

Бір шалдың ағайынды үш баласы болыпты. Олар ылғи да болмашы нэрсеге керісіп, төбелесіп қала береді екен. Бірде үшеуі ауыл шетіндегі орманға жиде теруге барады. Қайтар кезде басқа жолға түсіп кетеді де, ауылдарынан адасып қалады.

• 
  □□□□□.?
  
• 
  □□□□□.?
  

5-тапсырма.

Мазмунын айту. Мөтіннің негізгі идеясын табу. (екі түрлі вариат беріледі қайсысы тақырып, қайсысы негізгі ойды білдіреді?)

1. Кішкентай қүмырсқалар.

2 Қүмырсқа илеуін бүзба.

Мысалы: Қүмырсқа - үйымдаса, жабыла жүмыс істейтін жэндік, Қүмырсқалар кішкентай болғанымен өте үйымшыл болып келеді. Орманда жүріп адасып кетсеңіз, қүмырсқаның илеуіне қарап, бағыт-бағдарды анықтап алуға болатын көрінеді. Өйткені құмырсқалар өз илеуін тек солтүстікке қаратып салады екен. Олар өлген шыбын-шіркейді, басқа да зияндарды жеп, қоршаған ортаны тазартып, табиғатңа көп пайда келтіреді. Сондықтан олардың илеуін бүзбаған, баспаған дұрыс. Қайта оларды қорғау сауап болады⁵.

7-тапсырма.

Бірілген мәтіннің түрін анықтап, оны толықтыру.

Мысалы: Хабарландыру.

Менің өте әдемі, ақылды итім жоғалды. Тапқан адам болса, мына телефонға хабарласыңыз. 91-12-17.

(Қалай ойлайсыңдар, иесі жоғалған итті осы хабарландыру

28

арқылы таба ала ма? Бү_л хабарландыруда тағы нені айту керек еді?

Тұқымы, иттің түр-түсі, т.с.с. сипаттау керек)⁶.

3-сыныпта назаң тілінен өткізген мүғалімнің «Мэтін» тақырыбындағы сабағын үсынамыз.

Тақырыбы: Мэтін.

Мақсаты:

1. 
   Оқушылардың көргені бойынша эңгімелесу,
   дүрыс сөз тауып_г орынды қолдану.
   
2. 
   Тапқырлыққа баулу, көргенін түйіндеп айту.
   
3. 
   Еңбексүйгіштікке тэрбиелеу, ата-анаға деген
   сүйіспеншінлігін арттыру.
   

Сынып оқушылары күшімен дайындалған. Анық мәнерлеп айтуына назар аударттым. Көріністі көргеннен кейін:

1. 
   Балалар, бұл кімнің шығармасы?
   
2. 
   Қандай шығарма түріне жатады?
   
3. 
   Құмырсқа қандай?
   

II Тақтаға. «Еңбекқор қүмырсқа» жаз бойы өзіне азық жинады. Жұмсақ, жылы үй түрғызды. Еңбек етуді күмырсқадан үйрену керек сөйлемдерін жазғызамыз.

Еңбекқор сөзіне сүрақ қойып қай сөз табына жататынын

аиырып, ажыратамыз.

Мэтіннің 2 түрі болатынын

1. 
   Сипаттау, теңеу.
   
2. 
   Әңгімелеу⁷.
   

Сөздік жүмыс оқушының тілін байыту жолдарының бірі екені белгілі. Сөздік жүмысы оқушының жаңа сөздер үйренуден бүрын білетін немесе түсінбейтін сөздердің мағынасын анықтауда маңызы зор. Сондай-ақ сөздік жүмысы сөйлем құрауға материал береді, сөздерді байланыстырып сөйлеуге, әңгіме айтуға, шығарма жазуға көмектеседі.

Сондықтан да кез-келген сабақта сөзбен жүргізілетін жүмысты әрқалай түрлендіруге болады. Сөзге қатысты түрлі ойындар, сөзжүмбақтар,

басқатырмалар беріледі. Бүл жүмыстар баланы, бір жағынан, ойлануға жетелесе, екінші жағынан, қызығушылығын оятып, шығармашылық белсенділікке ынталандырады. Осыған орай, сөзбен жүргізілетін бірнеше тапсырмалар үсынып отырмыз.

І.Оңнан солға қарай оқылса да, солдан оңға қарай оқылса да өзгермейтін, 5 әріптен түратын 7 сөз ойлап жазу.

	■■■-.
	K i
	K !	».«'(■*:
	■v J---* :	ШІі
H	и j	на>кш