Көрнекілік: Табиғат көрінісі бейнеленген мазмұнды сурет, суреттер, кестелер, дидактикалық, үлестірмелі тапсырмалар. Әдісі

Оқушылардың дыбыстар бойынша білетіндерін қайталап еске түсіру.

Дыбыс деген не? Әріп деген не? Дыбыстар нешеге бөлінеді? Дауысты дыбыстар нешеге бөлінеді?

- Балалар, қазір сендер мына бір ертегіні тыңдап көріңдерші.

Ертеде әріптердің барлығы бірге өмір сүріпті. Олардың барлығы бір түсті болыпты. Олар тату- тәтті өмір сүріпті. Бір күні қатты дауыл соғады. Желдің қатты соққаны соншалық әріптердің барлығы жан- жаққа шашырап ұшыпты. Бірнеше әріптер күнге қонып, күйіп қып- қызыл болып кетіпті. Бұлар қандай дыбыстар? (Дауысты дыбыстар)

Ал, енді біреулері бұлтқа қонып үнді болып қалыпты. Енді біреулері ағашқа қонып ұяң болып қалыпты. Ал кейбіреулері ағаштың діңіне қонып қатаң болып қалыпты. Олар күні бойы жылап, қайғырыпты. Бұларды төбелерінен көріп тұрған дауысты дыбыстар бір шешімге келіп бұларды біріктіру керек депті. Сөйтіп олар сендерге хат жолдапты.

Хат.

Құрметті, балалар! Сендерден күнделікті сабаққа тиянақты дайындалып, кітапты жақсы оқып, дәптерлеріңе көркем, сауатты жазып жүрсеңдер екен- деп, өтінеміз. Ал, қазір ол дыбыстарды аттарымен атап шақырса, олар өз мекендеріне оралады.

- Балалар, біздер әріптерді біріктірдік, енді оларды қалай атаймыз? (Дауыссыз дыбыстар)

-Олай болса балалар, дәптерімізді ашып, бүгінгі күннің ретін жазайық.

ІІІ. Көркем жазу минуты

Ана әке бала ата апа әпке сіңлі аға қарындас

ІV. Оқулықпен жұмыс.

Арыстандай айбатты,

Жолбарыстай қайратты,

Қырандай күшті қанатты

Мен жастарға сенемін. (Мағжан Жұмабаев)

Ребусты шеш. Шешуіндегі сөзді қатыстырып сөйлем құра. Шешуі: Қолшатыр

Менде әдемі қолшатыр бар. Далада жаңбыр жауып тұрғанда қолшатыр ұстаймын.

Әр оқушыға өзінің құраған сөйлемін оқыту.

V. Сергіту жаттығуы.

Бойды бекем тік ұста,

Еркін тұрып тыныста.

Оң қолыңды оң жаққа

Сол қолыңды сол жаққа,

Жайғын енді тұрмағын.

Шеңбер жасап бұлғағын.

VІ. Суретпен жұмыс. Суреттегі сөздерге дыбыстық талдау жаса.

Доп, шар, алма.

Үлгі: д- дауыссыз, ұяң

Балалардың жауабы: Дарина, Дамир, Бақытбек, Бақтыбек, Бағжан, Гауһар- ұяң дауыссыздан басталып айтылады.

Мирас, Мадияр, Назерке, Расул- үнді дауыссыздан басталып айтылады.

Саян, Сана, Сабина- қатаң дауыссыздан басталып айтылады.

- Қандай дыбыстар туралы білдік?

- Дауыссыз дыбыстар нешеге бөлінеді?

ІХ. Оқушылардың білімдерін бағалау. Сабақ бойы жақсы жауап беріп, белсенділік танытып отырған оқушылардың білімдерін бағалау.

Төле Әлібекұлы (1663 – 1756) – қазақтың қоғам қайраткері, шешен, Ұлы жүздің бас биі, Қазыбек, Айтеке бидің қолдауымен үш жүзге төбе би болып сайланған. Артында "бүтін билікке Төле би жеткен" деген сөз қалған тарихи тұлға. "Жеті жарғыны" жасаушылардың бірі. Әлібекұлы Төле бидің атасы Құдайберді би Есім хан мен Тұрсын хан егесі кезінде Есім ханды қолдаған (Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" кітабынан). Яғни Есім хан тұсындағы, халық аузында "Есім ханның ескі жолы" атанып кеткен қазақ халқының заңдар жинағын құрастыруға қатысқан билердің бірі деп айтуға толық негіз бар. Өз заманында Қазақ хандығының тұтастығы үшін күрескен қайраткер! Төле би өз халқының шешендік-поэтикалық өнерінің дәстүрлерін жастайынан бойына сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған. 15-20 жасынан билердің бас қосқан жиналысына қатысып, өзінің әділдігі мен шешендік өнері арқасында таныла бастайды.

Төле би өз халқының шешендік-поэтикалық өнерінің дәстүрлерін жастайынан бойына сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған. 15-20 жасынан билердің бас қосқан жиналысына қатысып, өзінің әділдігі мен шешендік өнері арқасында таныла бастайды.

 Ол кезде қазақ пен жоңғар хаңдықтары үнемі жауласып жүретін. Тәуке хан өлімінен кейін Қазақ хандығы ыдырай бастады.Ұлы жүзді басқарып отырған Төле би жоңғар басқыншыларына біраз уақыт кіріптар болады. Оларға салық төлегеніне қарамастан, Төле би саяси басқаруды өз қолына алды. Қазақтардың басын бірікгіріп, оларды жоңгар бұғауынан құтқаруда Төле би маңызды рөл атқарды. Кейбір мәліметтер бойынша, Төле би Абылай сұлтанның өрлеуіне де ықпал еткен. Төле би, Орта жүздің бас биі Қазыбек Келдібекұлы және Кіші жүздің бас биі Әйтеке Байбекұлы үшеуі Әз Тәукенің бас кеңесшісі болған. Төле би Тәуке ханның Түркістаңды Қазақ хандығының астанасы қылу, үш жүзді бір орталыққа бағындыру, бір ғана Қазақ хаңдығын күшейту, туыс қазақ, қарақалпақ, қырғыз және өзбек халықтарының жоңғар-ойрат басқыншыларына қарсы әскери одағын кұру туралы шараларды жүзеге асыруға белсене атсалысты.

Сонымен бірге, Төле би Ұлы жүз бен Ресей арасында байланыс орнатып, дамытуға көп еңбек сіңірді. 1749 жылы немере інісі Айтбай бастаған елшілікгі Орынбор губернаторы И.И.Неплюевке жібере отырып, ол Ресей қоластына өтуге дайын екендігін мәлімдеген. Неплюев 1749 жылғы 26 қыркүйектегі жауап хатында Ресейге қосылуға деген ниетін кұптай отырып, екі ел арасындаіы сауда байланыстарын дамытуды қолға алуды ұсынған.

Қазақ хандығының ыдырау және жоңғарлардың басқыншылық соғысгары кезеңінде Төле би басшыға тән қасиетін таныта білді. Жоңғарлар жағдайды пайдаланып, қазақ халқын жойып жібергісі, ал тірі қалғандарын куғын-сүргінге ұшыратқысы келді. Төле би Қабанбай, Бөгенбай жөне Жәнібек батырлармен бірге біртұтас халық майданын кұрып, азаттық жолында күрес жүргізді.

Халық ауыз әдебиетінде Төле би туралы көптеген тарихи аңыздар сақталып қалған. Халық арасында Төле би айтты деген мақал-мәтелдер, нақыл сөздер кең таралды. Шымкентте, Түркістанда және Ташкенттте билік басында болған Төле би сәулетті ғимараттар салуға да белсене атсалысты. Төле би есімі күллі қазақ тарихына қатысты ірі оқиғалармен тығыз байланысты.

Қазақ тілінде буынның үш түрі бар: 1) ашық буын; 2) тұйық буын; 3) бітеу буын.

Бір дауысты дыбыстан құралған және дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты дыбысқа аяқталған буын ашық буын деп аталады. Мысалы, а-на, ба-ла, да-ла, бе-ре-ке, ә-ке, ша-ға-ла, же-ті, та-ға, т.б.

Бір ғана дауысты дыбыстан құралған буын жалаң ашық буын деп аталады. Мысалы, ә-же, ұ-лы, ү-кі, а-та, т.б.

Тұйық буын дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталады. Мысалы, айт, өр, ант, ән, ұлт, аң, ұрт, үй, арс, ел, өрт, т.б.

Дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталған, яғни ортасы дауысты дыбыс екі шеті дауыссыз дыбыс болып келген буын бітеу буын деп аталады. Мысалы, Бұлт, жер, қант, той, құрт, тау, жұрт, жез, төрт, дос, серт, гүл, мұрт, қол, бырт-бырт, сарт-сұрт, жарқ-жұрқ, сөз, көз, май, дөң, дүлдүл, мазмұн, жолдастық, т.б.

Әйтеке Байбекұлы(1644 -1700 жж.) — қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлкен үлес қосқан атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері.Әлім тайпасының төртқара руынан шыққан.^[ Әмір-Темірдің бас кеңесшісі Ораз қажының бесінші ұрпағы. Бүкіл парсы, өзбек, қырғыз, қазақ жұрты "Синесоф буа"(жаны пәк жан) атаған Сейітқұл әулиенің үшінші үрпағы. Әбілқайыр ханға дейін Кіші жүздің сөзін ұстаған қазақтың биі. Есім хан тұсында Самарқанды билеген Жалаңтөс батырдың жақын туысы. Әйтеке бес жасында молдадан оқып сауатын ашқан.

Балалық шағы

Шешендік қасиетінің ашылуына әкесі мен Қосуақ бидің ықпалдары тиеді. Жеті жасынан бастап Әйтеке Жалаңтөс батыр мен атасы Ақша ханның тәрбиесінде болады. Ол алғаш Ұлықбек медресесінде, кейін Жалаңтөс салдырған әйгілі "Тіллә-кари"(Алтынмен апталған), "Шердор" (Арыстанды) медресесінде білім алады. Нәтитжесінде дін, құқық, аспан әлемі, тарих, математика пәндерін, араб, парсы, шағатай, өзбек тілдерін меңгеріп шыққан.Әйтеке бидің шын есімі Айтық.

Ақша бабасынан елшілік, ел басқару жолдарын үйренеді. Ал Жалаңтөс әскери қолбасшылық дағдыларына үйреткен.

Медресені тамамдаған Әйтеке туған ауылына оралып, әкесімен ел басқару істеріне араласа бастайды. 21 жасында Бұқара мен Самарқан төңірегіндегі қазақ, өзбек, қарақалпақтардың бас биі болады. Ал жиырма бес жасында Кіші жүз халқы оны бас би етіп сайлайды. 1680 жылы Салқам Жәңгірдің ұлы Тәукені хан етіп сайлауға айрықша ат салысады. Кейін Тәуке хан құқықты "Хан кеңесін" сайлап, Әйтеке Кіші жүз атынан осы кеңестің мүшесі болып сайланған. Осы тұста елге жаңа заң үлгілерін жасау керек болды. Тәуке хан, Әнет баба, Соқыр Абыз, Майлы, Төле, Қазыбек т.б. билердің қатысуымен 1684 жылы "Жеті жарғы" қабылданды. Бұл заңдар жинағы қазақ қоғамындағы феодализмді нығайту бағытында маңызды рөл атқарды.

Әйтеке ресми түрде хан кеңесшісі болды. Ол орталықтандырылған біртұтас қазақ хандығын құру жолында белсене ат салысты. Төле және Қазыбек билермен бірге Тәуке ханнан Абылайға дейін қазақ мемлекеттігінің эстафетасын алып өткен секілді. Қазақ елінің үш жүзінің бірлікте, тату өмір сүруінің қамын ойлаған қамқоршы болды. Өзін дана, әділ би, аузы дуалы шешен, ішкі жөне халықаралық күрделі мәселелерді шешуде төреші, жоңғар басқыншыларына табанды қарсылық көрсетуді ұйымдастыру жолында үлкен үлес қосқан озық ойлы қайраткер ретінде таныта білді.

Әйтеке би 25 жасынан бастап Кіші жүздің бас биі ретінде алғашында Ордабасыда, сонан кейін Күлтөбе мен Ұлытауда жыл сайын өткізілетін үш жүздің басшылары мен беделді адамдары бас қосқан жиындарға тұрақты қатысып тұрады. Тәуке ханнан бастап дәстүр тапқан бұл жиындарда ұлт бірлігін нығайту мәселелері талқыланып, жүздер мен рулардың арасындағы өзара келіспеушіліктен туындайтын даулар шешілетін болған. Қызу айтыс-тартыстар ушығып кетер тұста тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні іспетті жұрт тоқтасар бәтуаны Әйтеке би айтады екен.

"Жеті жарғыда" Әйтеке үсынған баптардың ішінде — "Сүйек құны", "Өнер құны" белгілі. 1685 жылы Әлі сұлтан мен қарапайым халық арасындағы үлкен жанжал дауға айналып кете жаздайды. Әлі сұлтанның тентек ұлы бір кедейдің сұлу, ақын, әнші-домбырашы қызына дегеніме көнбедің деп өшігіп, бір күні қыз қызыл орамал тартып, үйден ұзай бергенде, бүркітін шүйітіп, қастандық жасайды. Бүркіт қыздың басын мылжалап өлтіреді. Ашынған ағайындары төреден құн сұрайды. Әлі сұлтан оларды маңына жолатпай, барған билерді ит қосып қуып жібереді. Ақыры ел арасы екіге жарыла бастайды.Ең соңында құн сұраушылар жағы Әйтеке биге келіп өтініш жасайды. Ол қасына сіргелі батыры Қазыбекұлы Жабайды, байбақты батыры Шоланды ілестіріп Әлі сүлтанға барады. Әйтекенің айбарынан ығысатын Әлі сұлтан амалсыз құн төлеуге келіседі. Әйтеке қыз құнына қосымша оның өнерлі екенін айтып, "өнер құнын" және қыздың жоқтаушыларын келеке қылып, сүйек сындырғаны үшін "сүйек құнын" төлеуді талап етеді. Бұл екі құнның әрқайсысы негізгі құнның жартысына тең екен. Сөйтіп, Әйтекенің қаһарынан қаймыққан Әлі сұлтан толық екі құн төлеуге мәжбүр болады. Бүл оның ата дәстүр-салтына жетіктігімен бірге, өнерлі адамға айрықша құрметін көрсетеді.^[

Қаз дауысты Қазыбек би, Қазыбек Келдібекұлы – қазақ халқының XVII – XVIII-ғасырлардағы ұлы үш биінің бірі, көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. Орта жүз арғын тайпасының қаракесек руына кіретін болатқожа атасынан шыққан ол 1667 жылы Сыр бойында дүниеге келген. Арғы аталары Шаншар абыз, Бұлбұл, өз әкесі Келдібек — есімдері елге белгілі әділ билер болған.

Қаз дауысты Қазыбектің оқыған жерлері, алған білімі туралы нақты дерек жоқ. Дегенмен, ел аузындағы әңгіме, аңыздар мен биден жеткен шешендік сөздер оның өз заманында білімді де жетелі, халықтың ауыз әдебиеті мен салт-дәстүр, рәміздерін, ата жолы заңдарын мейлінше мол меңгерген, озық ойлы, әділ де көреген, батыл да батыр адам болғандығын айқын аңғартады. Әділдігі мен алғырлығы үшін Тәуке хан Қазыбекті Орта жүздің Бас биі еткен. Би Әз Тәукенің тұсында хан кеңесінің белді мүшелерінің бірі болса, Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай ел билеген кезеңдерде де мемлекет басқару ісіне жиі араласып, ішкі-сыртқы саясатта ақыл-кеңестер беріп отырған.

Бидің жастық шағы мен бүкіл саналы өмірі қазақ елінің өз ішінде рулық-тайпалық алауыздықтар мен хандық билікке таластың неғұрлым өршіген, көрші мемлекеттердің көз тігуі жиілеп, Жоңғар шапқыншылығы үдей түскен кезеңге тап келді. Ел аузындағы аңыз-әңгімелерге қарағанда, ол Тәуке ханның белгілі би-батырлары бастаған елшілігіне ілесіп алғаш рет қалмақ қоңтайшысы Цэван Рабданға барғанында 14 жаста екен. Қылышынан қан тамған қаһарлы қалмақ ханының алдында қазақ билері жасқаншақтық танытып, күмілжіңкіреп қалған сәтте жасөспірім Қазыбек: “Дат, тақсыр!” деп жұлқынып алға шығады да:

“Қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп найзасына жылқының қылын таққан елміз. Дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзын ақтай білген елміз. Бірақ асқақтаған хан болса – хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса – құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса – күң боламын деп тумайды, ұл мен қызын жатқа құл мен күң етіп отыра алмайтын елміз. Сен темір болсаң, біз көмірміз – еріткелі келгенбіз, қазақ-қалмақ баласын теліткелі келгенбіз. Танымайтын жат елге — танысқалы келгенбіз, танысуға көнбесең – шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан – алысқалы келгенбіз, тұтқыр сары желіммен жабысқалы келгенбіз. Бітім берсең – жөніңді айт, бермесең – тұрысатын жеріңді айт!” – депті.

Жас баланың бұл сөздерінен бас алыспақ батырлықты да, ынтымаққа шақырған ізгілікті де аңғарған қалмақ ханы әділдікке жығылып, өжеттігі мен шешендігіне риза болып: “Дауысың қаздың дауысындай екен, бұдан былай сенің есімің Қаз дауысты Қазыбек болсын”, – деген екен. Соның арқасында елшілік жау қолындағы 90 тұтқынды шабылған мал, тоналған мүлігімен шашау шығармай қайтарып алып, елге олжалы оралған екен. Қазыбек бұдан кейін де жоңғарларға екі рет елшілікке барып, ел намысына дақ түсірмей, көздеген мақсатын орындап қайтқан.

Тәуке хан үйсін Төле, алшын Әйтеке, арғын Қазыбек билерге жаңа заң жобасын – “Жеті жарғыны” жасатып, Күлтөбенің басында бүкіл халық алдында қабылдатты. Сөйтіп, ұлы үш бидің көмегімен ел ішіндегі әдет-ғұрып нормалары, жер-су, қоныс иеліктерінің мөлшері, жесір дауы, құн төлеу, кек алу, ұрлық-қарлыққа тыйым салу, ағайын-туыс, ру арасындағы дау-дамайлар, ел бірлігі, мемлекет басқару, Отан қорғау, сыртқы жаулардың шабуылдарына тойтарыс беру, ұрпақ тәрбиесі, т.б. мәселелердің шешілу жүйесі жаңаша белгіленді.

Ел “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” нәубетіне ұшырап, қатты күйзеліске түскен кезеңде Қазыбек би өзге де билермен бірге Сәмеке, Әбілмәмбет хандардың, Барақ, Батыр, Абылай сұлтандардың арасын жарастыруға күш салды, оларды өзара ынтымаққа шақырды. Орыс патшасымен достық қарым-қатынас орнатуды жақтады. Абылай сұлтан тұтқынға түсіп қалғанда Қазыбек би Абылайды құтқару үшін қолдан келген барлық дипломаттық айла-әрекеттерін жасаған. Би 1762 ж. Абылай сұлтанға Қытай боғдыханынан іргені аулақ салуға кеңес берген. Қазыбек мемлекет істерімен қатар руаралық, сұлтандар арасындағы кикілжің тартыстарға да әділ билігін айтып отырған. Орыс патшасының өктемдігіне қарсы 1740 жылғы башқұрттар көтерілісінің басшысы Қарасақалдың Қабанбай батырға бармас бұрын Қазыбек биге келіп паналағаны белгілі. Ал Барақ сұлтан қысастықпен 1748 ж. 24-тамызда Кіші жүз ханы Әбілқайырды өлтіргенде, мұны ел бірлігіне іріткі салатын қылмыс деп бағалаған.

Би 18-ғасырдың 40-жылдарының басында Сыр бойынан Арқаға қарай көшіп, Ұлытау, Қарқаралы өңірін қоныс қылып, Семізбұғы тауының беткейлерін жайлаған. Қазыбектен: Бекболат, Қазымбет, Базаргелді, Барқы, Сырымбет есімді бес ұл, Маңқан (Қамқа) деген бір қыз туған. Қазыбек ұрпақтары ата-баба жолын қуып, сөз ұстаған парасатты әділ қазылар атанған. Баласы Бекболат, одан кейінгі Тіленші, Алшынбайлар да дүйім жұртты аузына қаратқан әділ де тура билер болған. Белгілі әнші-композитор Мәди Бәпиұлы да Қазыбек бидің ұрпағы.

Парта — ағаштан жасалган оқушьшың мектептегі құралы, отыратын орны. Әр сөздін білдіретін осындай ұғымы оның мағынасы делінеді.

9. Бұқар жырау Қалқаманұлы (1668—1781) — қазақтың ұлы жырауы, 18 ғ. жоңғар басқыншыларына қарсы Қазақ-жоңғар соғысының бастаушысы әрі ұйымдастырушысы атақты Абылай ханның ақылшысы.

Шыққан тегі Арғын тайпасының қаржас руынан. Заманындағы сыншылар оны «көмекей әулие» деген. Сөйлегенде көмекейі бүлкілдеп, аузынан тек өлең сөз төгіледі екен.Сырдария облысы Қазалы уезі көшербай болысының 6 шы ауыл. "ҚараҚ" деген жер

10. Сабақтың тақырыбы: «Жаңа сөздер»

Сабақтың мақсаты: а)  Оқушылардан өтілген тақырыптарды

сұрай отырып, жаңа сөздермен

таныстыру.

б)  Мәтіндерден көнерген сөздер мен

жаңа сөздерді тапқыза отырып, ой-

өрісін  дамыту.

в) Сын тұрғысынан ойлау

стратегиясының әдіс-тәсілдерін

қолдана отырып, сауаттылыққа,

шығармашылыққа тәрбиелеу.

семантикалық карта.

Топқа бөлу.

         ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.

1. 
   160,161,162-жаттығу жұмыстарын тексеру.
   
2. 
   Қызығушылығын ояту. «Сандар сыр шертеді»
   

1. 
   Үйге тапсырма.
   

1. 
   Лексика дегеніміз не?
   
2. 
   Лексика нені зерттейді?
   
3. 
   Қолдану аясы шектеулі сөздерге қандай сөздер жатады?
   
4. 
   Көнерген сөздер дегеніміз не?
   
5. 
   Көнерген сөздер қанша түрге бөлінеді?
   
6. 
   Тарихи сөздер дегеніміз не?
   
7. 
   Тарихи сөздерге қандай сөздер жатады?
   
8. 
   Архаизмдер дегеніміз не?
   
9. 
   Архаизмдерге қандай сөздер жатады?
   

 Тілде жаңа ұғымдарды білдіретін сөздер жаңа сөздер немесе неологизмдер деп аталады. Олар тілге алғаш енген кезінде ғана жаңа сөз болады. Кейір тілге сіңісіп, халыққа әбден танылып, жаппай қолданылған кезде жаңа сөз болудан қалады. Мысалы, космос, космонавт,спутник деген сөздер алғаш пайда болған кезде жаңа сөздер болатын. Кейін бұлар қолданыла келе жаңа сөз болудан қалды. Жиі қолданылатын сөздердің қатарына енген бұл сөздер соңғы жылдары ғарыш,ғарышкер,жер серігі деген қазақтың төл сөздерімен беріліп,жаңа сөздер болып есептеліп жүр.

Біз қазақпыз!
Ежелден - ақ қазақ болып аталған,
Қатал болды әр күн, әр түн, атар таң
Күйдірсе де ызғарлы аяз, жалынды от,
Ел боп келдік, қалып қоймай қатардан.

Керегімді алу үшін жаһаннан,

О, тәңірім танып білмей бізді жұрт,

Иә, рас, бізді бар жұрт Сақ деді,

Түркі әрпімен жазуы бар басында,

8-9 сынып қосымшасы

Морфологияның негізгі материалы — морфема. Морфология сөздің грамматикалық тұлғаларын жеке бір тілдегі сөздердің диахрондық (тарихи даму), синхрондық (қазіргі кездегі) көрінісімен де зерттейді. Морфология сөз тұлғаларының түрленуін, бөлшектенуін, әр түрлі өзгеріске түсуін анықтау мақсатында салыстыра зерттеу жүйесімен де айналысады. Сөздің тұлғасы, мағынасы және атқаратын қызметі сөйлем құрамында ғана анықталатын болғандықтан, сөзді синтаксиспен байланысты қарастырады. Демек сөзді лексика-грамматикалық сипаты тұрғысынан айқындайды

1. 
   Бастапқы формасы
   Тұрақты белгілер
   Тұрақсыз белгілер
   
2. 
   Синтаксистік рөлі
   

1. 
   Бастапқы формасы: оқушы.
   Тұрақты белгілер: дара, туынды, жалпы, жанды, деректі;
   Тұрақсыз белгілер: жекеше, атау септік.
   
2. 
   Кім барады? Оқушы (бастауыш).
   

1. 
   Барады³ – етістік. Оқушы (не істейді?) барады.
   
2. 
   Бастапқы формасы: бар.
   Тұрақты белгілер: дара, туынды, болымды, салт;
   Тұрақсыз белгілер: ауыспалы келер шақ.
   
3. 
   Оқушы (не істейді?) барады (баяндауыш).
   

2.1. Сөз құрамына қарай талдау үлгісі:

алды – болымды, сабақты, негізгі етістік ал – түбір

8. Морфологиялық талдау жаса. Мұнда жеке сөз бен сөз тіркестерінің қай сөз табына жататынын,

Сөз құрамына қарай екіге бөлінеді: 1) дара сөз; 2) күрделі сөз.

Күрделі сөздер жасалу жолына қарай төрт түрлі болады: біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер, тіркесті сөздер.

Біріккен сөз екі түрлі болады: 1) кіріккен сөздер; 2) біріккен сөздер.

Түбір тұлғасы дыбыстық өзгеріске ұшыраған біріккен сөздер дәстүр бойынша бірге жазылады: күздігүні, қолғанат, бүгін, қонақасы, т.б.

Түбір мен қосымша

Сабақтың мақсаты : 1) Жұрнақ пен жалғау туралы түсінігін,білімдерін кеңейту, жұрнақ пен жалғауды ажыратуға, мағынасын ажырата білуге үйрету ;

2) Ой өрісін кеңейту, сөздік қорын, сауаттылығын,жазу дағдыларын дамыту,шығармашылық қабілеттерін жетілдіре отырып оқу әдістерін түрлендіру,сөздердің қосымшаларын өз бетінше ажырата білуге,сөз бен сөзді байланыстырып дұрыс сөйлеуге машықтандыра отырып сабаққа деген қызығушылығын,белсенділігін арттыру;

3)Сөздерді байланыстырып сөйлей білуге,сауатты,көркем жазуға,білімді,талапты,ақылды,еңбекқор болуға тәрбиелеу.

Сабақтың типі : Дәстүрден тыс сабақ

Сабақтың түрі : Жарыс сабақ

Сабақтың көрнекілігі : Оқулық,кесте сөздер,сөз құрамы кестесі,көркем суреттер, мақал-мәтел,т.б.

Сабақтың барысы

Сынып үш топқа бөлінген, «Түбір», «Жұрнақ», «Жалғау»,әр топта эмблеме,әр топтың ұраны болады.

Жалғау: - Достықты ақтаймыз. Жұрнақ: -Түбірге жақын жүреміз,

Ауызбіршілікті сақтаймыз. Мағынаны бірден өзгертеміз.

Сөз бен сөздің арасын Кей-кейде әр сөзіңді

Байланыстырып жатқан біз. Түрлендіріп те жібереміз.

Түбір: -

2.Жарыс белгілі кезең бойынша жүреді.

1.Ұйымдастыру кезеңі

- Оқушылардың психологиялық дайындығы;

-Тақтада күн реті жазылған,көрнекі-құралдар өз орнында;

-Дәптер алдарында,оқу құралдары дайын;

- Сергіту кезеңі ( амандасады,тілек айтады).

2.Жарыстың дайындық кезеңі

-Өткенді еске түсіру,сабақтың мақсатымен таныстыру,хабарлау;

-Бүгінгі сабағымыз қазақ тілі. Өткен тақырыбымыз сөз құрамы, жұрнақ пен жалғау. Бүгінгі сабағымызда жұрнақ пен жалғаудың қызметін байқап,ажыратып,сөздер құрап,қосымшаларды салыстырып,дәлелдеп көреміз.

Сабағымыз қызықты болу үшін сабағымыздың түрін жарыс сабағы деп алып отырмыз.Әдеттегідей сыныбымыз 3 топқа бөлініп отыр.Әр топтың өзінің аты бар.

«Түбір», «Жұрнақ», «Жалғау» топтары. Ендеше , іске сәт,сабағымыз қызықты да көңілді,жылдам да тез болсын деймін. Жарыстың ұран сөздерін ұмытпайық, «Жылдам,тез,бәрекелде,тезірек,т.б.

3.Ұрандарын таныстырады.

4.Жарыстың кезеңдерімен таныстыру:

1. «Ағаш сандық» 2.Күміс сандық 3.Алтын сандық

4. «Гауһар сандық » 5. «Ақыл сандық»

3. « Ағаш сандық» тапсырмасын орындаудан бастаймыз.

1.Үй тапсырмасы бойынша сұрақтарға жауап береміз.Үй тапсырмасы төрт түлік малдар туралы біліп келу ,сөйлем құрау,мәтін құрау болатын.

1топ.Төрт түлік малдарды ата; 2топ. Малдан алынатын қандай өнімдер?

3 топ.Малдар туралы мақал-мәтел айтамыз,Малдың пірлерін ата:

2-тапсырма .Мына сөздерге қосымша жалға.Бала,жылқы,аспан.

Ағаш сандықтан алынған тапсырмаларды орындап болдық. Келесі тапсырмаға көшеміз.

2.«Күміс сандық» тапсырмасын орындап көрейік.

1.Сөз құрамы деген не? –С өз құрамы екіге бөлінеді. Түбір сөз,қосымша деп.

2.Түбір сөз дегеніміз не? – Сөздің ары қарай бөлінбейтін мағыналы бөлігін түбір сөз дейміз.

3.Түбір сөздерді ата: гүл,күн,түн,мұрын,құлақ,қоян,т.б.

4.Қосымша деген не ? – Сөздің түбірге жалғанған бөлігін қосымша дейміз.Қосымшалар екіге бөлінеді,жұрнақ және жалғау болып.

5.Жұрнақ дегеніміз не? –Сөздің мағынасын өзгертетін қосымшаны жұрнақ дейміз.Мысалы: суретші,биші,ақылды,т.б.

6.Жалғау деген не? – Сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшаны жалғау дейді,мысалы: баланың,гүлдің қалада,сенімен,Айгүлдің.

7.Мына сөздердің қосымшасын табыңдар: алманың,қалаға,орманда,домбырашы,мұнайшы,ақылды. (Ауызша)

Жаңбырда,қойшы,гүлдің,өнерлі,парталар Динаға ( жұрнақ пен жалғауды белгілейді,дәлелдейді).

3.Соныменен «Күміс сандық » тапсырмасын орындап болдық,келесі тапсырма « Алтын сандық» тапсырмасы, бұл тапсырмалар тікелей оқулықпен байланысты екен, алдымен таза жазу сәтіне тездетіп 2 сөйлем жазамыз.

Балалар сабақтан қайтып келеді. Аяз сықырлап тұр. Боран қатты соқты.

Оқулықпен жұмыс

Оқулықты ашып,берілгенін оқимыз. 335. Сөйлемдерді көшіріп жаз. Жалғауларды тап.

Бүгін Әнуар мен Нұржан ерте тұрды. Олар қардың қалың жауғанын көрді. Екеуі есік алдындағы қарды күреді. Әнуар әжесіне құдықтан су әкеләп берді. Нұржан тауықтарға жем шашты.

Мәтін не туралы? Мәтінді көшіріп жазамыз. (өз беттерінше көшіреді,тақтаға әр топтан 1 оқушыдан шығады,қосымша жалғауды табады,белгілеп сызады,дайын кестеге жазады)

Дәлелдеу. Әже –сіне, құдық- тан, тауық-тарға

Не байқадық? Мағына өзгерген жоқ,ендеше жалғаудың өзі болды.

Келесі тапсырма 336. Төмендегі сөздерге тұсындағы жұрнақтардың тиістісін жалғап жаз.

Түбір сөздердің мағыналары жұрнақ жалғанғанда қалай өзгергенін айту,дәлелдеу.

1. 
   Би,қобыз,көп,сауық / -шы,-ші,-шіл,-шыл. ( оқиды,ауызша айтады,тақтада жазады,өз бетінше дәптерге жазады).
   
2. 
   Іс,орын,талап,көл / -дық,-кер,-шік.
   
3. 
   Қыс,арба,түн,жаз -гі,-лы,-қы,-ғы.
   

Сөздің мағынасын өзгертті,жаңа сөздер жасалды.

-Жарайсыңдар,бәрекелді! Енді сергіп,жаттығу жасап алайық.

Сергіту сәті.

4. 
   Енді келесі кезеңге келіп жеттік,нағыз асыл,әрбір адамның қолы жете бермейтін « Гауһар сандыққа» келіп жеттік.Тапсырмалары қымбаттау,ойлауды қажет ететін сияқты.
   

Әнші, батырлық, талапты, жұмыскер.

Берілген кестеден жұрнақ пен жалғауды белгілейді.

2.Ой дамыту кезеңі

1т.Әнші,2т. Батырлық, 3т. Талапты сөзіне сөйлем құрап жазады. ( оқыту)

3.Дыбыстық талдау

Әнші,батырлық,талапты.

4.Қандай батырларды білеміз? Талапты болсаң неге жетесің? Әншілік неге жатады?

-Жарадыңдар! Бәрекелді! Бұл бір қызық жарыс болды.

5.Жұмбақ шешу кезеңі

Жалт-жұлт етеді, Сұлуға оны балайды,

Жалмай-жалмай жұтады. ( От) Киелі деп санайды. ( Аққу)

Бір нәрсе қанаты бар ұша білмес,

Ұшқанда жердің көзін басып жүрмес.

Соңынан қанша қалмай қусадағы,

Ұстауға қол мен санның ебі келмес. (Балық)

6.338. Ребусты шеш.Шешуіндегі сөзді қатыстырып сөйлем құра.

Берілген кесте сурет.

От , аққу, балық – Оқулық. Оқулық туралы не айтамыз,сөйлесіп,тіл сындырайық.

Оқулықты қалай күтеміз? Оқулықтар қандай болады? Оқулықты кімдер жазады?Оқулықсыз сабаққа келуге бола ма ? Саған қандай оқулығың ұнайды? Оқулық туралы өлең оқу.

Н.Айтов « Оқулық»

Саған білім жемісін Оқулықты құрметте,

Оқулығың береді. Күтіп ұста,кірлетпе.

Талай адам сол үшін Кішілерге табыс ет,

Маңдай терін төгеді. Дақ түсірмей бір бетке

7. Сөздік диктант ( Сурет бойынша заттардың атын жазады,жұрнақ пен жалғауды белгілейді)

-Жарайсыңдар! Бар күшімізді салдық,жарыстық,тартыстық,соңғы мәреге келіп жеттік.

5.« Ақыл сандық » Сандықтарды ашып тапсырмалар тізбегін орындадық.Енді соңғы сандыққа біз не саламыз? Өзімізге не алдық? Нені білдік?Нені есте сақтаймыз? Нені үйренеміз?

-Жұрнақтың атқаратын қызметі не болды?

-Сөздің мағынасын өзгертіп жаңа сөздер жасайды.

-Жалғаудың қызметі не болды?

-Сөз бен сөзді байланыстырады. ( Ережені бекіту)

Тірек сөз көрсету .Қазақ тілінде не көп? –Жұрнақ. Сөздерді сөйлегенде жалғауды дұрыс қолданбасақ не болады? – Сөздеріміз дұрыс байланыспайды , мағынасы түсініксіз болады.Олай болса сөзімізді дұрыс сөйлеп,қосымшаларды дұрыс пайдаланайық.Ақылды,еңбекқор,білімді болуларыңа тілектеспін.

Барлық жарысқа қатысқан оқушыларға рахмет,өте жақсы қатыстыңдар,жарысымыз қызықты болған сияқты. Ақыл сандығынан үйге тапсырма алайық.

3.2. Қазақтың ұлттық ойындары

Әр халықтың өз ұрпағын өмірге әзірлеуде, баулып тәрбиелеуде өзіне ғана тән ерекшеліктері болады. Ол ерекшеліктері ең алдымен сол халықтың әдет-ғұрпын, салт-санасы тұрмысы мен дәстүрлеріне байланысты қалыптасады. Сондықтан осы ұғымды өз бойына жинаған барлық тәрбие құралдарын біз бүгінде халық педагогикасы деп атаймыз. Халық педогогикасының бір саласы-ұлт ойындары. Қазақ халқының ұлт ойындарының өзіне тән бір ерекшелігі сол, ол тек көңіл аулап, қызық қуып, уақыт өткізу үшін емес, белгілі бір білімділік, тәрбиелік мақсат көздейтінінде.

Қазақ халқының ұлт ойындары негізінен үш саладан тұрады.

1)Ойын- сауық ойындары.

2)Оймен келетін ойындар

3)Дене шынықтыру спорт ойындары.

Сондай-ақ халық ойындары оқушылардың денелерін шыңдап оларды икемділікке, төзімділік пен шапшаңдыққа, тапқырлық пен алғырлыққа, дәлдік пен ептілікке баулыйтынын айтады. Дене шынықтыру сабағы жоғары адамгершілік рухта тәрбиелеудің белсенді құралы ретінде мектепте берілетін барлық білім негіздерімен астасып,жалпыға бірдей орта білім беру идеяларын іске асырып соның нәтижесінде қоғамдық пайдалы еңбекке араласуы мен отан қорғау ісіндегі жүйелі тәрбиенің негізін қүрайды.
Қазақтың ұлттық ойын түрлері

Аламан бәйге, бәйге,жорға жарыс, жамбы ату, күміс алу, көкпар,қыз қуу, аударыспақ, түйе жарыс, қазақша күрес, арқан тарту, тоғызқұмалақ, ақсүйек, бес тас, асық ойыны, көрші-көрші, айгөлек, орамал тастау, ұшты-ұшты, алтыбақан, сақина салу, соқыр теке, жасырынбақ т.б.

Қазіргі компьютер заманында оқушыларды қызықтырып асық, бес тас ойнаңдар деп айту өте қиын іс. Әрбір баланың санасына ойынды сіңістіріп енгізу үшін біз қызықты да дұрыс әдістерді қолдануымыз керек. Ұлттық ойындар өзінің табиғатында, жаратылысында ұлттық өнегені бойына сіңіріп, бүкіл ұлтқа тән қасиеттерді өз бойына дарытып, толығып, жетілу арқылы, өзінің жан жақты тәрбиелік қасиетін шыңдай түседі. Ұлт ойындары өте күрделі дүние, ол адам баласының табиғи әрекеті. Сабақтың барысында сол табиғилығын сақтай отырып, оның элементтерін ретті пайдалану сабақтың әр кезеңінде оқушылардың көңіл-күйіне психологиялық жағынан барлау жасай отырып, білгірлікке әрекет жасауды талап етеді.

Бала ойын арқылы ойлап, ойын арқылы қиялдайды. Көңіл аударарлық ойынның бір түрі – асық ойыны. Бұл ойынды тек асығы бар балалар ғана ойнайды. Асық ойнаушылардың саны 4-8 балаға дейін жетеді. Бұл ойынның түпкі мақсаты – асық ұтып алу.

• 
  а) Белгілі топқа жататын сөздердің семантикалық жағынан бірыңғайластығы (мысалы, зат есімге заттық атаулар, етістікке қимылдық атаулар жатады);
  
• 
  ә) Сөз түрлендіруші грамматикалық категорияларының ортақтығы;
  
• 
  б) Синтаксистік қызметінің ұқсастығы. Бірақ бұл үш белгі сөз таптарының бәрінен бірдей табыла бермейді. Мысалы, зат есім, етістіктен үш белгінің үшеуі де табылады, ал одағайға екінші (морфологиялық) белгі тән емес.
  

1. 
   Зат есім
   
2. 
   Сын есім
   
3. 
   Сан есім
   
4. 
   Есімдік
   
5. 
   Етістік
   
6. 
   Үстеу
   
7. 
   Еліктеу сөздер
   
8. 
   Шылау
   
9. 
   Одағай
   

4. 
   Ұлы есімдер:
   

Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара сөздері» - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды

Мысалы: Қайрат балаларға Досанмен болған әңгіменің мән-жайын баяндады деген сөйлемдегі сөздер мына сияқты тіркестерден құралған:

1. 
   Қайрат баяндады;
   
2. 
   балаларға баяндады;
   
3. 
   Досанмен болған;
   
4. 
   болған әңгіменің;
   
5. 
   әңгіменің мән-жайын;
   
6. 
   мән-жайын баяндады.
   

Сөз тіркесі

Пайдаланылған әдебиеттер: