Қазақ тілінен Оқу жетістіктерін сырттай бағалау (ожсб) мен Ұлттық бірыңғай тестілеуге(ҰБТ) дайындалуға арналған әдістемелік құрал

Туыстық атаулары

Ата-әкенің әкесі, ел-жұрт «ақсақал» деп құрмет тұтады. Мұндай кісілер төрден орын алады, әрқашан құрмет көрсетіледі.

Әже-әкенің шешесі. Ел іші, отбасының бүтіндігін ойлайтын-ел анасы.

Әке-шеше, ата-ана- өзіңді өмірге әкелген ерлі-зайыпты адамдар.

Бала-ата-анадан тараған ұрпақтар, олар «ұл», «қыз» деп аталады. Ұл-шаңырақ иесі, ұрпақ жалғасы деп есептеледі.

Қыз- басқа елдің болашақ келіні, анасы.

Тұңғыш, ортаншы, кенже бала. Қазақ халқы бірінші туған баланы «тұңғышым», одан кейінгілерін «ортаншы», ең соңғы туғанын «кенже» деп атайды.

Немере-ұл-қыздың баласын «немере» дейді.

Шөбере-немеренің баласы.

Шөберенің баласы «шөпшек», шөпшектің баласы «немене» деп аталады.

Аға, апа-бір әке-шешеден туған(немесе туыстың) жасы үлкен жігіт- аға деп аталады.

Жеңге-ағаның әйелі. Жасы үлкендер үшін «келін», жасы кішілер үшін «жеңге» деп аталатын бұл адамның тәлім-тәрбиелік үшін орны бөлек.

Қайын іні, қайын сіңлі-жеңгелері үшін күйеуінен кіші ұл- «қайын іні», қыз -«қайын сіңлі» болады. Бұларды жеңгелері әрқашан еркелетіп ұстайды.

Іні, қарындас, сіңлі өзімен бірге туған жасы кіші ұл ағасы мен әпкесі үшін «іні», қыз бала «қарындас»(ұлға қатысты) не «сіңлі»(қызға қатысты) деп аталады.

Ағайындылар-бірге туған ағалы-інілі, апалы-сіңлілер.

Ағайын, туыс-бір рудың адамдары бір-біріне ағайын, туыс деп саналады. Бұлар бір-бірімен жеті атаға дейін қыз алыспайды.

1. 
   Білген адам өкінбейді, мейірман адам мазасызданбайды, батыр адам қорықпайды.Конфуций
   
2. 
   Мен ұлы мұхиттың жағалауында бір ғана кішкентай тас тауып алған балаға ұқсаймын. Таптым да қуандым. Ал ол мұхиттың жағалауымен түпсіз тереңінде сол секілді тастар қаншама.
   

3. 
   Білімсіздік - ымырт, оны жамандық кезіп жүреді. Көшені жарықтандыруды ойласаңыздар, мархабат, ең бастысы ақыл – ойды ағартуды ойласаңыздар екен. В. Гюго.
   
4. 
   Нағыз бақ еңбекке бітеді, өмір үйретіп данышпан етеді. Ақылым – атам, білімім – бабам. Киікбай би.
   
5. 
   Күн табиғатқа қандай әсер етсе, ақыл – ой жұмыстары да адамға сондай әсер етеді. В. Гумбольд
   
6. 
   Сұм өмір абақты ғой саналыға. М. Жұмабаев
   
7. 
   Ақылды болуға жетелейтін үш жол бар: біріншісі, тәжірбие жолы – ең ащы жол, екіншісі, ұқсау жолы – ең жеңіл жол, үшіншісі, ойлау жолы – ең таза жол. Қытай мақалы.
   
8. 
   Тоғышарлық – ақылдың түні, айсыз және жұлдызсыз түн. Цицерон
   
9. 
   Қайғысыз - адамды сүйе білуге, адаспай - білімдар болуға, қорықпай - батырлыққа жетуге болмайды. Конфуций
   
10. 
    Басқаны даттап, өзін мақтап тұрған адамға ешқашан сенбеңіз.
    

11. 
    Өзіне өзі ғашық болу - адамның үлкен соры, бұл ең алдымен өзімшілдікті, күншілдікті туғызады. М. Әуезов
    
12. 
    Тәртіптің ең тамаша мектебі - отбасы. С. Смайлс
    
13. 
    Жер бетінде адал адамнан өткен тамаша ештеңе жоқ. Р. Роллан
    
14. 
    Күшіңе сенбе, адал ісіңе сен. М. Әуезов
    
15. 
    Білімді болу деген сөздің мағынасы – белгісіз нәрсе ашуға қабілетті болу деген ұғым. Әл – Фараби
    
16. 
    Кітап - ақылыңа ақы сұрамайтын алтын қазына. Ә. Науаи
    
17. 
    Ұлым, саған қалдырам жақсы кеңес – мұраны:
    

Күнде барып біліп ал білімін де, бабын да.

Өр мінезді тастағын, оған қатты табын да. М. Қашқари

18. 
    Әр халықтың ана тілі – білімнің кілті. Біздің жастарымыз ана тіліне жетік, білімді, мәдениетті болсын. Жұбанов
    

20.Тәрбиелі - тәртіптің құлы,

Тәртіпті – елдің құлы. Б.Момышұлы

21. Сүйемін туған тілді- анам тілін,

Бесікте жатқанымда –ақ берген білім,

Шыр етіп жерге түскен минутымнан,

Құлағыма сіңірген таныс үнім...

Ең бірінші сол тілмен сыртқа шықты

Сүйгенім, жек көргенім, ұнатқаным. С.Торайғыров

22. Туған тілім- тірлігімнің айғағы,

Тілім барда айтылар сыр ойдағы.

Өссе тілім, мен де бірге өсемін.

Өшсе тілім, мен де бірге өшемін. Ә.Тәжібаев

23. Ана тілін білмеген

Ақылы жоқ желікбас.

Ана тілін сүймеген

Халқын сүйіп жарытпас. Б.Сарноғаев

24. Тәрбие басы-тіл,

Өнер алды-тіл. М. Қашқари

25. Жастық өз уақытын білмейді. Р.Хорезми

26. Минут ұрыс тағдырын шешеді.

Сағат шайқас тағдырын шешеді.

Күн бүкіл мемлекет тағдырын шешеді. А.С.Суворов

27.Жер жайын жортқан біледі,

Мал жайын баққан біледі. Ғ. Мұстафин

28.Жоғары қарап оқ атпа,

Өзіңнің түсер қасыңа. Ы. Алтынсарин

29. Өнер-білім- бәрі де,

Оқуменен табылған. Ы. Алтынсарин

30. Қол батыр болмай, жүрек батыр болмас.М.Әуезов

31.Өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адамды сауатты,

мәдениетті деуге болмайды.Мұхтар Әуезов

32.Сегіз қырлы, бір сырлы. А.Құнанбаев

33. Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды.

34. Анық түсініктілік- сөйлеудің басты қасиеті.

Ақылы келте адамның, әдетте,тілі тым ұзын болады.

Аристотель

35. Шешендік- адамның көркі. Гораций

36. Көп сөйлеме, азбен келтір иінін,

Бір сөзбен шеш түмен сөзінің түйінін. Ж.Баласағұн

37. Көп біліп, аз сөйлеген-шешен,

Аз біліп,көп сөйлеген – мылжың. З. Қабдолов

1. 
   Ата – бәйтерек,
   

2. 
   Ата – ананың ақылы сарқылмайтын көлмен тең.
   
3. 
   Ана жақсылығын, ауырсаң білерсің.
   
4. 
   Ағаны көріп іні өсер,
   

5. 
   Басыңа іс түссе ,
   

Жаман күліп кетеді.

6. 
   Жаман дос көлеңке:
   

Қашып құтыла алмайсың.

Басыңды бұлт алса,

Іздеп таба алмайсың.

7. 
   Жаман аттан аяғым артық,
   

8. 
   Адам досымен мықты,
   

9. 
   Отанды сүю отбасынан басталады.
   
10. 
    Ел – елдің бәрі жақсы,
    

11. Туған жердің қадірін

Шетте жүрсең білерсің.

12. Жері байдың – елі бай.

13. Сулы жер – нулы жер,

Бұлақты жер – тұрақты жер.

14. Көлдің көркі – құрақ,

Таудың көркі – бұлақ.

15. Егін ексең - тыңға ек,

Одан өнер өнім бар.

16. Сулы жер құрақсыз болмас,

Таулы жер бұлақсыз болмас.

17. Қоян көлеңкесінен қорқады.

18. Батар күннің атар таңы бар.

19. Бұтаға паналаған торғай да аман қалады.

20. Құс жеткен жеріне қонады.

21. Өнерлі өрге жүзеді.

23. Өнерлінің өрісі кең.

24. Ақыл көпке жеткізер,

Өнер көкке жеткізер.

25. Өнерлінің қолы алтын,

Өлеңшінің сөзі алтын.

26. Шебердің қолы көпке ортақ.

27. Ұста, ұстадан нұсқа.

28. Ұстамен жақын болсаң, ісің бітер.

29. Жеті рет пішіп,

Бір рет кес.

30. Ұста пышаққа жарымас,

Етікші етікке жарымас.

31. Ерлік білекте емес, жүректе.

32. Ел ұлсыз болмас,

Жер гүлсіз болмас.

33. Көз- қорқақ, қол- батыр.

34. Туған жердей жер болмас ,

Туған елдей ел болмас.

35. Батыр туса- ел ырысы,

Жаңбыр жауса- жер ырысы.

36. Білекті бірді жығар,

Білімді мыңды жығар.

37. Бейнетсіз рахат жоқ.

38. Ел іші - алтын бесік.

39. Бейнетсіз бірлік жоқ.

40. Ер қанаты – ат.

41. Еңбексіз тапқан мал,

Есепсіз кетер.

42. Отансыз адам-ормансыз бұлбұл.

43. Адамның табиғатсыз күні жоқ,

Оны айтуға табиғаттың тілі жоқ.

44. Жер – қазына,

Су – алтын,

Мал – байлық.

45. Өнер алды- қызыл тіл.

46. Бес саусақ бірдей емес.

47. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні.

48. Екеу болсаң, бір-біріңмен кеңес.

Біреу болсаң, қабырғаңмен кеңес.

49. Уәде алтыннан да қымбат.

50. Теңге үнемді сүйеді.

51. Тиыннан теңге құралады.

52. Ырыс алды-ынтымақ.

53. Байлық- байлық емес, бірлік-байлық.

54. Бірлік еткен озар, бірлеспеген тозар.

55. Жаманға жан жуымас.

56. Өзі жақсы кісіге бір кісілік орын бар.

57. Жақсы- көпке ортақ.

58. Жақсы сөз –жарым ырыс.

59. Жақсы –ісімен жақсы.

60. Су-тіршілік көзі.

61. Судың да сұрауы бар.

62. Ата өнері- балаға мұра.

63. Өнерді көп білетін дана болар,

Өнерсіздің ісі шала болар.

64. Өнерімнің өрісі кең.

65. Басқа пәле- тілден.

66. Ана сүті бой өсіреді, ана тілі ой өсіреді.

67. Ғылым-теңіз, білім- қайық.

68. Ғылыммен жақын болсаң, қолың жетер.

Залыммен жақын болсаң , басың кетер.

69. Кітап-ғылым, тілсіз мұғалім.

70. Кісі елінде сұлтан болғанша,өз еліңде ұлтан бол.

71. Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас.

72. Жеті атасын білмеген-жетімдіктің салдары.

73. Жеті атасын білмеген-жетесіз.

74. Әке- балаға сыншы.

75. Балалы үй-базар, баласыз үй- қу мазар.

76. Әке-асқар тау.

Ана- бауырындағы бұлақ.

Бала-жағасындағы құрақ.

77. Әкеге қарап ұл өсер,

Шешеге қарап қыз өсер.

78. Атаңа не қылсаң алдыңнан сол келер.

79. Әркімнің өз жері-жұмақ.

80. Туған жердің ауасы да шипа.

81. Еңбексіз өмір- сөнген көмір.

82. Еңбексіз өмір жоқ,

Ауырсыз жеңіл жоқ.

83. Еңбек өмірді ажарландырады.

84. Еңбек мұратқа жеткізер,

Жалқаулық абыройды кетірер.

85. Еңбектің көзін ашқан

Байлықтың өзін табады.

86. Аз сөз-алтын, көп сөз- күміс.

87. Жақсының сөзі- шамдай жарық,айдай анық.

88. Көп ішінде сөйлеген-көсемдіктің белгісі,

Көпке сөзі ұнаған-шешендіктің белгісі.

89. Досың көп болғанға шаттан,

Дұшпанмен дос болудан сақтан.

90. Досы көппен сыйлас,

Досы азбен сырлас.

91. Дос таппай көңіл тыным таппас.

92. Жаңа дос келгенде,ескі достың көзінен жас шығады.

93. Дос тұтқанды қадірле.

94. Шешеннің сөзі-мерген,

Шебердің ісі-мерген.

95. Сөз сүйектен өтеді.

96. Тіл қылыштан да өткір.

97. Көп сөз- көмір, аз сөз-алтын.

98. Көппен көрген ұлы той.

99. Ер жігіттің екі сөйлегені- өлгені.

100. Әлін білмеген әлек.

101. Жері байдың елі бай.

102. Өмір-үлкен мектеп.

103. Мектеп-кеме, білім-теңіз.

104. Ел үмітін ер ақтар,

Ер атағын ел сақтар.

105. Ойлай білсең, дана боларсың,

Ойнай берсең дана боларсың.

106. Иттің бәрі тазы болмас,

Еттің бәрі қазы болмас.

107. Жек көре білмеген адам сүйе де білмейді.

Бәрін жуып кетірген.

Жақсы болсаң, жердей бол,

Бәрін шыдап көтерген.

109. Жақсы жолдас – жанға серік,

Жаман жолдас- малға серік.

110. Қайғың болса, досыңа бар.

111. Еңбектің көзін тапқан,

Байлықтың өзін табады.

112. Ер жігіт үйде туып, жорықта өледі.

113. Жер гүлсіз болмайды,ел ерсіз болмайды.

114. Жауын жауса-жердің құты.

115. Ер туса-елдің құты.

116. Еңбек-адамның екінші анасы.

117. Өнер-ердің қанаты.

Өнерліге өлім жоқ.

118. Құссыз көл жетім, елсіз жер жетім.

119. Өнер- таусылмас азық, жұтамас байлық.

120. Адамды заман билейді.

121. Ер- елінде, гүл- жерінде.

122. Ел бірлігі-ел теңдігі.

123. Ынтымақ жүрген жерде ырыс бірге жүреді.

124. Бірлігі жоқ ел тозады,

Бірлігі күшті ел озады.

125. Теңге- тиыннан,

Ынтымақ-ұйымнан.

126. Ынтымақ болмай, іс оңбас.

127. Шашу-оңай, жинау-қиын.

128. Ағаштың тамыры- өскен жерінде.

Адамның жаны-туған елінде.

129. Қыс азығын жаз жина.

130. Мезгілі жетсе, мұз ерір.

131. Қыстың көзі-қырау.

132. Қыстың қамын жаз ойла.

133. Ат-адамның қанаты,

Ас-адамның қуаты.

134.Ақша кетуге тырысады,

Есеп ұстауға тырысады.

135.Есепсіз дүние жоқ.

136.Ел болам десең достас.

Қор болам десең, қастас.

137.Дауды ақыл жеңеді, жауды батыл жеңеді.

138.Жүйелі сөз-жүйесін табар,

Жүйесіз сөз-иесін табар.

139.Сауатсыздың сөзіне сүрініп құларсың.

140.Дерексіз сөз- нанымсыз.

141.Наданмен дос болғанша, кітаппен дос бол.

142.Кітап-алтын қазына.

143.Өз білмегеніңді кісіден сұра,

Үлкен жоқ болса, кішіден сұра.

144.Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір.

145.Ақыл-Алланың бергені,

Білім-адамның тергені.
Лексикалық тақырыптар бойынша жауап - кілттер

5- сынып, Атамұра

1. Астана қай жылға дейін Ақмола деп аталған? / 1998 жыл

2. Астана қаласының бұрынғы аты / Ақмола

3. 1 қыркүйек қандай күн? / Білім күні

4. Шахматты қашан, кім ойлап тапты ? /5 ғ. Үндінің ақылгөйі өзінің қожасы үшін ойлап тапқан.

5. ЭЕМ секундына қанша амалды шешеді?/ 1 млн.

6. Қазіргі ЭЕМ қанша мамандықты игерген?/ 2500-ден астам

7. Кәдімгі күн жарығы неше түстен тұратын жарық сәуле?/ жеті

8. Сансызбай Сарғасқаевтың қандай кітаптары бар?/ «Сұлутор балалары», «Біз төртеу едік»

9. Бір аптада неше күн бар?/жеті

10. «Ұжым» дегеніміз не?/ адамдардың бірлесіп жұмыс істеуі, оқуы

11. Ұжым түрі/ шағын және үлкен

12. Бірінші тәрбиеші/ ана

13. Екінші / мектеп, еңбек ұжымы

14. Ертіс өзенінің жағасында орналасқан қала/ Семей

15. Ең асыл бұйым не? / кітап

16. 1934 жылы Риддер қаласында елді таңғалдырған әнші кім?/ Әміре Қашаубаев

17. Небары 2 сыныптық білімі бар суретші кім?/Әбілхан Қастеев

18. Әбілхан Қастеевке суретшілік әліппесін үйретіп, қамқорлық жасаған суретші кім?/ Н.Г.Хлудов

19. Қазақтың атақты суретшісі/ Әбілхан Қастеев

20. Қазақ елінің бірінші ғарышкері кім?/ Тоқтар Әубәкіров

21. Екіншісі / Талғат Мұсабаев

22. Іле өзені қайда құяды?/ Балқашқа

23. Іле қайдан басталады?/ Тянь-Шань тауларынан

24. Ертістің ұзындығы / 4331 км

25. Ертіс ағып өтетін жерлер/ Шығыстан солтүстігіне қарай: Шығыс Қазақстан және Павлодар облысы арқылы Батыс Сібір ойпаты.

26. Қара Ертіс /Зайсан көліне құйғанға дейін

27. Ертіске құятын өзендер/ Кендірлік, Күршім, Нарын,Бөкен, Бұқтырма,Үлбі

28. Компас пен карта не үшін керек?/ бағыт беруге

29. Тұңғыш Құрманғазы атындағы ұлт-аспаптар оркестрін ұйымдастырған кім? / Ахмет Жұбанов

30. 1936 жылы Мәскеуде өнер көрсеткен оркестр/ Құрманғазы атындағы оркестр

31. Ахмет Жұбанов кім?/ музыка зерттеушісі, сазгер, дирижер

32. Ғазиза Жұбанова кім? /қазақ композиторы, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты

33. Қазақтың музыкалық аспаптары/ шертер, шаңқобыз, домбыра, дауылпаз, жетіген, даңғыра, қылқобыз,сырнай, сазсырнай, асатаяқ, сыбызғы, адырна

34.Нұрғиса Тілендиев қандай оркестрді ұйымдастырған?/ «Отырар сазы»

35. Берлинде сымды мойнына галстук, беліне белбеу сияқты ораған қай палуан?/ Қажымұқан

36. Парижде түйені мойнына салып көтеріп шыққан кім?/Қажымұқан

37. Сахнаға 75 пұт жүгі бар арбаны тісімен сүйреп шыққан кім?/ Қажымұқан

38. Көп ақша жинап, соғысқа ұшақ сатып алған кім?/ Қажымұқан

39. Оқу жылы қашан аяқталады? / маусымда

1. Күз айларын ата / қыркүйек, қазан, қараша

2. Жыл мезгілдері / қыс, көктем, жаз, күз

3. Күнпарақ түрлері/ қабырға күнпарағы, үстел, қалта

4. Бір жылда неше күн бар? /365

5. Бір айда неше апта бар/ 4

6. Бір аптада неше күн бар/7

7. Бір тәулікте неше сағат бар?/24

8. Бір сағатта неше минут бар / 60

9. Бір минутта неше секунд бар/ 60

10. Тәуелсіз Қазақстанның бас қаласы / Астана

11. Ол қайда орналасқан / Есіл өзені бойында, Сарыарқа

12. Елбасы Резиденциясы Парламент үйі қайда /Есіл өзені бойында , Астана

13. Астана қаласы тұрғындарының саны / 518 мың

14. Парламент үйі алдына кімдердің ескерткіштері қойылған / Төле би , Әйтеке би, Қазыбек би

15. «Тұлпар» деген метро станциясы қайда салынып жатыр/ Алматыда

16. Алматыда 25 қабатты, биіктігі 107 м, 942 орындық, 472 қонақ бөлмесі бар мейманхана / «Қазақстан» қонақ үйі

17. Алматы қаласының іргетасы қашан,қай өзен бойында қаланған/ 1854, Кіші Алматы бойында

18. «Медеу» спорт кешені қашан ашылған ?/ 1972

19. Мұз айдынның көлемі қанша метрдей?/ 11000м2

20. Трибуналары қанша мыңнан астам көрерменге арналған / 12000

21. ҚР Президенті болып Н.Назарбаев қашан, қай жылы сайланды?/ 1991,1.12

22. Қазақстан қайда орналасқан?/ Орталық Азияда

23. Халқының саны қанша? /17 млн.

24. Қазақстанның жер көлемі қанша?/ 27173 км -2,7 млн км2

25. Оның қанша пайызы өзен, көл, теңіз?/ 40

26. Қанша пайызы шөл мен шөлейт?/ 50

27. Таулы жері қанша пайыз?/ 10

28. Республика жері батыстан шығысқа қарай қанша километр?/ 3000

29. Солтүстіктен оңтүстікке қарай ше?/6000

30. Батыста,солтүстік –батыс және солтүстікте қай елмен шектеседі?/Ресей

31. Оңтүстік және оңтүстік-батыста шекараларымыз/ Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан, батыста-Каспий арқылы Әзірбайжан.

32. Республикада қанша ұлт өкілдері тұрады?/131

33. Әкімшілігі жағынан қанша облыстан тұрады?/14

34. Республикалық маңызы бар қанша қала бар?/ 2

35. Қазақстанда қанша қала, неше аудан, қанша ауылдық мекендер бар?/ 85 қала, 160 аудан,7719 ауылдық елді мекен бар

36. ҚР мемлекеттік тілі / қазақ тілі

37. Ұлттық валюта/ теңге

38. Жылдың ең қысқа күні мен ұзақ түні қай айда болады?/желтоқсан

29. Тәуелсіздік күні/ 16 желтоқсан

30. Көкшетаудағы әдемі көл/ Бурабай

31. Суы тұщы, айналасы қарағайлы, қайыңды орманды көл/Бурабай

32. Аңшылық түрлері/кәсіптік, спорттық-әуесқойлық, ғылыми

33. Дүниедегі ең өсімтал құс/ кекілік

34. Бұлан(лось) қайда кездеседі?/ Солтүстік Қазақстанда

35. Оның биіктігі неше метр?/ 2 м

36. Бұқаларының мүйіздері қашан түседі?/ қаңтар мен ақпанда

37. Жаңа мүйіз қашан шығады?/сәуір

38. Дүние жүзіндегі ең үлкен кит/көк кит, блювал – ұзындығы 28,7, салмағы 140

39. Көктемде қандай мерекелер бар?/ 8, 22 наурыздар мен 1-Ынтымақ күні және 9 мамыр- Жеңіс күні.

40. Күн мен түн теңелетін кез/ наурыз айында

41. Қанша қазақстандық Кеңес Одағының Батыры атағын алды?/518

42. Тұңғыш рет Батыр атағын алған қазақ қыздары/Мәншүк Мәметова мен Әлия Молдағұлова

43. Кеңес Одағының Батыры атағына екі рет ие болған қазақстандықтар/Талғат Бигелдинов, С.Д.Луганский, И.Ф.Павлов

44. Қазақтың басты ұлттық тағамы не/ет

45. Жылқының етінен не дайындайды?/ қазы-қарта, жал, жая

46. Ұлттық сусындар/қымыз, айран, шұбат

47. Қазақстанда қымызбен емдейтін санаторий қайда орналасқан?/Көкшетау облысы, Бурабай

48. Ұлттық ойындар/Қыз қуу, асық ойнау, алтыбақан
7 -сынып, Атамұра

1.Қазақ тілі қай жылы мемлекеттік мәртебе алды немесе «Тіл туралы» заң қай жылы қабылданды?/ 1-рет 1989 ж.22 .09, 2-рет 1997 ж.11 шілде

2. Бұл заң қанша тарау, неше баптан тұрады?/6 тарау,27 баптан

3. Қазақ тілі қай тілдер тобына жатады?/ түркі тілдер тобына

4. «Ана тілім-әнім» өлеңінің авторы кім?/Қ.Қайымов

5. ҚР қандай мемлекет?/ егеменді, тәуелсіз

6. Мемлекеттік Ту қай жылы бекітілді?/1992 жылы

7. Авторы кім? / Шәкен Ниязбеков

8. Тудың түсі / көк

9. Елтаңбаның ортасында не?/ шаңырақ

екі жағында /қанатты пырақтар

жоғарғы жағында /бес бұрышты жұлдыз

төменгі жағында / «Қазақстан» жазуы

10. Авторлары/ Жандарбек Мәлібеков, Шотаман Уәлиханов

11. Мемлекеттік Әнұран қай жылы өзгертілді?/2006 жылы

12. Сөзі/ Ж. Нәжімедденов

Әні/ Ш. Қалдаяқов

13. Тоқтар Әубәкіров қай жылы ғарышқ ұшты?/1991 ж.

14. Қазақстанда газет қанша тілде шығады?/11

телехабарлар қанша тілде?/12

радио қанша тілде?/ 6

15. ҚР Тәуелсіз болып қай жылы жарияланды?/1991 ж.16.12

16. Ата заң қашан?/1995, 30 тамыз

17. Республика күні/ 25 қазан

18. Бұл күні не қабылданды?/ Егемендік туралы Декларация

19. «Конституция» сөзінің мағынасы/орнату, құру

20. Ол нені белгілейді?/ азаматтардың құқығын, бостандығы мен міндеттерін

21. Қазақ мемлекетінің тарихындағы соңғы Конституция /1995 жылғы

22. Оның маңыздылығы неде?/ Республика өзін демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады

23. Ата заң неше бөлім, неше баптан тұрады?/ 9 бөлім, 98 баптан

24. Ата заңның нешінші бабында мемлекеттік тіл туралы айтылған?/ 7-бабында

25. Күн мен түн теңелген күн/22 наурыз

26. Қазақстанда неше өзен, неше көл, бұлақ бар?/ 7,5 мыңдай өзен, 40 мыңға жуық көл, мыңдай бұлақ

27. Қазақстандағы пайдалы қазбалар сан ы/90 –нан астам

28. Қазақстандағы ең ірі өзендер/ Ертіс, Сырдария, Іле, Есіл, Жайық

29. Ең биік шың/ Хантәңірі

биіктігі/ 6995 метр

30. Қазақстандағы сүтқоректілер /158

құстар/ 485

балық/150-ге жуық

дәрі-дәрмектік өсімдіктер/ 150-ге жуық

31. Қанша мемлекеттік қорық бар?/9

32. Есіл өзенінің ұзындығы қанша ?/ 2450 шақырым

33. Алғашқы демалыс орны қай жылы,қай жерде ашылды?/1910 жылы Бурабай көлі жағасында

34. Қазақстан климаты қандай?/ шұғыл континенталды

35. Қазақстан облыстары қашан құрылды?/ 1932 жылы 20 ақпан

36. Ақмола облысы қашан құрылған?/ 1937 жылы

37. Оның жер аумағы/121,7 км2

38. Ақмоланың ірі өзені/Есіл

39. Салалары/ Қалқұтан, Жабай, Нұра

40. Облыстағы көлдердің қаншасы тұщы?/ 94-і

41. Солардың ішіндегі үлкендері/Қорғалжын, Қожакөл, Балықты

42. Аңдар мен жануарлар қанша жыл өмір сүреді?/піл-85, жылқы-22, түйе,

маймыл-44 жыл, ешкі -27 ж. қоян-10 жыл

43. Қостанайда қандай кен орны бар?/ «Соколов-Сарыбай» кен орны

44. Қазақстанда қанша көл бар?\ 48262 көл

45. Ең терең көл/Алакөл

46. Тереңдігі /54 м

47. Ең тұщы көл/ Марқакөл

48. Жайық өзенінің ұзындығы/ 2354 км

49. Арал теңізінің деңгейі қанша метрге төмендеді?/14,7 м

50.Қазақстандағы ең ірі көлдер/ Балқаш, Зайсан, Алакөл, Сасықкөл, Марқакөл

51. Қазақстанның оңтүстігінде қандай таулар бар?/ Тянь-Шань

52. Оңтүстік-Шығысында ше?/Жоңғар Алатауы

53. Тарбағатай тауының қай бөлігі кіреді?/ тек батыс бөлігі

54. Теңіздер/Каспий мен Арал

55. Жасыл көл деп аталатын қай көл?/Үлкен Алматы көлі

56. Ол қайда орналасқан? /Алатауда

57. Қоршаған ортаны қорғаудың дүниежүзілік күні/5 маусым

58. «Невада-Семей» қозғалысы қай жылы басталды?/1989 жылы

59. Ұйымдастырған кім?/Олжас Сүлейменов

60. «Табиғатты қорғау қоғамы» қашан құрылды?/1966 жылы

61. Қазақтың тұңғыш ұлтық театры қашан ашылды?/1926 жылы

62. Оны кім басқарды?/ Жұмат Шанин

63. Қазақстан кино өнерінің негізі қай жылы салынды?/ 1930

64. «Амангелді» киносы қай жылы түсірілді?/1938

65. Алғашқы рет оның рөлін кім ойнаған?/Өмірзақов

66. М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасы қай жылы қойылды?/1926 жылы

67. Қазақ киностудиясы кімнің атымен аталады?/ Шәкен Аймановтың

Оның аты қашан берілді?/1984 жылы

Шәкен Айманов қай жылдары өмір сүрген?/ 1914-1970

Қайда , қай күні/Баянауылда, 15.02

Оның мұражайы қашан ашылды?/ 1971

68. Ш. Айманов фильмдері/ «Махаббат туралы аңыз», «Алдаркөсе», «Атаманның ақыры», «Туған жер», «Менің атым- Қожа», «Көксерек»

69. Біздің заманымыздың композиторлары/ Ахмет Жұбанов, Мұқан Төлебаев, Ғазиза Жұбанова, Ш. Қалдаяқов, Сейдолла Бәйтереков

70. «Біржан-Сара операсының» авторы кім?/ Мұқан Төлебаев

71. Ол қай жылы қойылды?/ 1946 жылы 7 қазанда Алматыдағы Қазақ опера және балет театрында

72. Қазақ музыка театрында қазақтың тұңғыш балеті «Қалқаман-Мамыр»қашан қойылды?/ 1938 жылы

73. Атақты күйшілер/Құрманғазы Сағырбаев, Дина Нұрпейісова, Тәттімбет Қазанғапұлы

74. 1818-1889 ж. Батыс Қазақстан облысында дүниеге келген күйші/ Құрманғазы

75. Оның шығармалары/ «Адай», «Кішкентай», «Көбік шашқан»

76. 1861- 1955 ж Орал облысында дүниеге келген күйші/ Дина Нұрпейісова

77. Оның шығармалары/ «Әсем қоңыр», «Бұлбұл», «Той бастар»

78. 1815-1862 ж Қарағанды облысында дүниеге келген күйші / Тәттіқара

79. Оның шығармалары /«Салқоңыр», «Көкейкесті», «Сылқылдақ»

80. Құрманғазының ұстазы/Ұзақ

81. Құрманғазы мұражайы мен ескерткіші қайда?/ Астрахан облысы, Володар ауданы, Алтынжар ауылы

82. Дина Нұрпейісова Құрманғазы Сағырбаевпен неше жасында кездеседі?/9

83.Құрманғазы Динаға домбырасын қашан ұсынған?/ 1888

84. 94 жасында Алматыда дүние салған күйші/ Дина Нұрпейісова

85. Әбілхан Қастеев қай жылдар ыөмір сүрген?/ 1904-1973

86. Алматыдағы тәуелсіздік монументінің биіктігі неше метр?/28

87. Қазақтың қолөнеріне жататындар/ киіз басу, кілем тоқу, зергерлік

88. «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінің авторы кім?

89. 1845 жылы Семейде дүниеге келген ұлы ақын, композитор, философ,қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы кім?/Абай

90. Айтыс- қандай жанр?/ Ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр

91. Айтыскерлер/Әсет,Сара,Сүйінбай, Жамбыл,

92 Айтыстар / «Әсет пен Ырысжан», «Жамбыл мен Құлмамбет», «Біржан мен Сара»

93. Тұңғыш « Қазақ хрестоматиясын» жасаған ағартушы-педагог, қазақ даласында тұңғыш мектеп ашқан ұлы ұстаз, атақты ақын, білгір аудармашы кім?/Ыбырай

94. «Қазақ хрестоматиясы» қашан шықты?/1879 жылы

95. Ол қай жылы туған?/1841 жылы

96. ҚР Ғылым академиясының тұңғыш президенті, тұңғыш академик кім?/ Қаныш Сәтбаев

97. Ол қай жылы туған?/1899-1964

98. Қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров қай жылы , қай жерде дүниеге келген?/1946 ж. 2.07 Қарағандыда

99. Оған «Батыр» атағы қай жылы берілді?/1988 ж

100. Ол қай жылы, қандай экипажбен ұшты?/1991 жылы «Қазақстан-Австрия»

1. Қазақстан БҰҰ-ға қай жылы қабылданды?/1992ж. 2наурыз

2. Көк түс ненің белгісі?/адалдық, тазалық белгісі

3. «Қазақстан-2030» Жолдауы қай жылы жарияланды?/1997 10 қазанда

4. Ұлттық валюта қай кезден бастап айналымға түсті?/1993 ж.15.11

5. Теңгенің қанша құпия белгісі бар?/16-ға жуық

6. Валюта дизайнын жасаушы топ жетекшісі болған кім?/Тимур Сүлейменов

7. Қазақстан қандай құрлықта орналасқан?/ «Еуразия» құрлығында

8. «Тамыр» деген ұғым нені білдіреді?/дос-жаран,сыйлас,қимас

9. Семей полигонында бірінші бомба қай жылы жарылды?/1949 жылы,29.08

10. Барлығы неше жарылыс өткізілді?456

11. Ақырғы сынақ қашан болды?/1989,19.10

12. Жер шарының неше пайызы тұщы су?/2,5пайыз

13.Қазір қанша адам тұщы су тапшылығына ұшырады?/1,7млрд.

14. Қазақстанның экономикалық аймақтары/Батыс,Солтүстік, Орталық, Шығыс

15. Батыс Қазақстан аймағына жататындар/Каспий теңізі, Жайық өзені, Маңғыстау шығанағы

16. Солтүстік Қазақстан аймағына жататындар/Қостанай, Солтүстік Қазақстан,Көкшетау,Павлодар,Екібастұз

17.Орталық Қазақстан/Қарағанды, Жезқазған,Ақмола, Павлодар

18. Шығыс Қазақстан/ Семей, Зайсан, Марқакөл

19. Оңтүстік Қазақстан/Қызылорда, Жамбыл, Алматы

20. Ұлы Жібек жолының жалпы ұзындығы неше мың шақырым?/ 7 мың км

21. Қаратау тауының ұзындығы мен биіктігі/420км, биік жері-2176 км

22. Шыңғыстауда дүниеге келген үш кемеңгер ақын-жазушылар кімдер?/Абай,Шәкәрім,Мұхтар

23. Марқакөлдің ұзындығы қандай?/ көгілдір, тереңдігі -27 м

24. Балқаш қаласы қай жылы салынған?/1937ж

25. Кімдерді кәсіпкерлер деп атаған?/ Елімізде шағын және орта бизнеспен айналысатын адамдар

26. Инвестиция дегеніміз не?/ Бірлесіп кәсіпорындардың дамуына шетел қаржыларын тарту

27. Бүгінде елімізде қанша газет-журналшығады?/1500-ден астам

28. «Газет- халықтың көзі, құлағы,тілі »деген кімнің сөзі?/

29. Алғаш рет қазақ тілінде газет қай жылы, қандай газет шыққан?/ «Түркістан уалаяты»,1870 жыл 10 мамыр, Ташкент

30. Қазақтың тұңғыш журналистері/Ешмұхамбет Абылайханов, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Рахымжан Дүйсебаев)

31. «Айқап»журналының редакторы/М.Сералин

32. Әйелдер арасынан тұңғыш журналист/Нәзипа Құлжанова, жастар газеті бойынша-Сара Есова,әйелдер журналын басқарған-Ләзиза Серғазина

33. «Майкрософт» компьютер корпорациясының басшысы кім?/Билл Гейтс

34. Қазақстанның эстрада жұлдыздары кім? Р.Рымбаева, Н.Есқалиева, М.Жүнісова, Н.Өнербаев

35. 1925 жылы Парижде, 1927 жылы Майндегі Франкфуртте ән шырқаған кім?/Ә. Қашаубаев

36.Француз жазушысы Анри Барбюс сөзі/ «Мен Әміредей әншіні сирек кездестірдім?»

37. «Отырар сазы» оркестрінің жетекшісі, «Халық қаһарманы» атағын алған сазгер кім?/Н.Тілендиев

38. Оның еңбектері/ 400-ге жуық әндер мен романстар, «Достық жолымен»балеті, «Алтын таулар» операсы, «Ата толғауы»-ның авторы

39. Оңтүстік Қазақстан облысындағы Қызылқұм ауданында туған , әнұранның музыкасын жазған кім?/ Ш.Қалдаяқов

40. «Азия дауысы» қандай фестиваль?/халықаралық

41. «Әнші балапан » ше?/ Республикалық

42. Спорт қашан пайда болда?/4 мың жыл бұрын

43. Тәуелсіз Қазақстан қай жылы Дүниежүзілік Олимпиада комитеті мүшесі болды?/ 1994 ж

44. Қазақтың атақты спортшылары/ Серік Қонақбаев,Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыханов, Бекзат Саттарханов,

45. Шахмат қашан пайда болды?/ 1500-2000 жылдай бұрын Үндістанда, «Чатуранга» деп аталған.

46. Қазақтан шыққан тұңғыш халықаралық гроссмейстр кім?/ Болат Асанов, 1994 ж

47. Алматыға «Алтын адам» қай жылы қойылды?/ 1993 ж

48. Атыраудан қай жылы табылды?/ 2000 жылы, Зейнолла Самашев тапқан, реставрация жасаған Қырым Алтынбеков

49. Алтын адам қай ғасырлар ескерткіші?/5-4 ғасырлар

50. 1969-1970 жылдары Алматыдан 50 шақырым жерде Есік қорғанынан табылған Алтын адамды тапқан археолог кім?/Кемел Ақышев

51.Қожа Ахмет кесенесі неше бөлмеден тұрады?/35

52. Ондағы қазанның салмағы/2т

53. Салған шебер/Әбілазиз

54. Қанша жыл салынған?/10 жыл

55. Басқарған шебер ұста/Ғұбайдолла Садыр

56. Хандар ант берген орын/ Қ.А.Яссауи кесенесі

57. Түркістанда қанша хан, қанша би жерленген?/81 хан,би, батыр

58. Тұмар патша (тұңғыш әйел патша Томирис) қай жылдары өмір сүрген?/б.з.д. 570-520 жылдары

59. Еділ батыр(Атилла) қай жылдары өмір сүрген?/ 410-453 жылдары

60. Елтаңбадағы бес құрлықты білдіретін таңба/ жұлдыз

61. 1925 жылы Парижде не болған?/ этнографиялық көрме

62. Қашқариядан кейін Шоқан қай жерде баяндама жасады?\Санкт-Петербургте
9- сынып, Атамұра

1. «Құдатғу білік»кітабының авторы кім?/Жүсіп Баласағұн ,1069 жылы жазылған.

2. «Диуани луғат-ат-түрк» авторы/ Махмұт Қашқари,1072-1074 жылдары жазылған-11ғ.

3. Араб әліпбиі қанша жыл қолданылды?/ 900 жыл – 1072-1929жылға дейін

4. Латын әліпбиі ше?/ 1929-1939

5. Орыс әліпбиі ше?/ 1940 жылдан бері

6. Қазіргі әліпби ше?/ Орыс әліпбиі негізінде

7. Қай жылы төл дыбыстарға байланысты өзгеріс енгізілді?/1957 жылы

8. Қазақ тілін зерттеген ғалымдар/ В.В.Радлов(1837-1918), В.В.Бартольд(1869-1930), Н.Т.Сауранбаев(1910-1958), Ғ.Айдаров(1921 ж.)

9. Қазақ хандығы қанша жыл өмір сүрді?/15-асырдың 60-жылдары мен 16-ғасырдың ортасына дейін

10. Шайқастарда танылған кім?/ Батыр

11. Жәңгір ханның баласы, хан/Тәуке

12. Қазақ хандығын күшті мемлекетке айналдырған кім?/ Әйгілі Қасым хан

13. Қазақ-қырғыз ынтымағын орнатуға күш салған хан кім?/ Есім хан

14. 1663 жылы Жамбыл облысы,Шу өзені бойында дүниеге келіп, 1756 жылы Төлеби ауданында дүние салған Төле би неше жыл өмір сүрген?/90 жыл

15. 1667-1764 жылдары өмір сүрген (97 жыл) «Жеті жарғы»-ны жасауға қатысқан би/Қаз дауысты Қазыбек

16. 1644-1700 жж өмір сүрген Тәуке ханның көмекшісі болған би/Әйтеке би,17-18 ғасырлар

17. Шын аты –Ерасыл қай батыр/ Қабанбай (1691-1769)

19. 1680-1775ж өмір сүрген қолбасшы батыр/Бөгенбай

20. Түркістан қай ғасырдан бастап осылай аталған ?/ 15ғ.

21. Киіз үйді пайдаланған адамдар/көшпенділер

22. Жеті қазына / жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, қанды ауыз қақпан, майланғыш ау, өткір кездік

23. Жеті ырыс/ адам ақылы,ой-санасы;денсаулық, ақ жаулық, бала, көңіл, жер, ит

24. Қазақтың салт-дәстүрлері/шілдехана, қырқынан шығару, бесікке салу, тұсау кесу, үйлену

25.Киіз үй қаңқасы мен сыртқы жамылғысына қарай қалай бөлінеді?/4 қанат, 6 қанат, 8 қанат,12 қанат

26. Ұлттық киімдер/1.іш киімдер: жейде, көйлек, дамбал, шалбар, бешпент,камзол,желет

2. сыртқы киімдер:шапан, сырмалы шапан, тон, ішік, шидем

3. бас киім(ұлдар): бөрік, тымақ, малақай, қалпақ, тақия

(қыздар): кимешек, жаулық, бөрік, сәукеле, тақия

4. аяқ киімдер: мәсі, кебіс, әйел етігі, ерлер етігі

27. Киіз үйдің түрлері(қызметіне қарай)/ жаздық үй,мереке-жиынға арналған н/е қадірлі қонаққа арналған салтанатты киіз үй, абылайша немесе жолым үй-жорыққа арналған асхана, қойма ретіндегі киіз үй.

28. Безендірілуі жағынан киіз үй/ ақ үй , боз үй, ақ орда

29. Киіз үйдің іші нешеге бөлінеді?/ 4:оң жақ, сол жақ, төр, кіре беріс

30Дәулеткерей Шығайұлы кім, қашан туған?/ күйші-композитор,1820-1887

31 Оның шығармалары/ «Ысқырма», «Қос алқа», «Ақ желек», «Қаражан ханым»

32 Сүгір Әлиұлы(1882-1961) кім, қайдан?/ күйші, Созақ ауданынан

33Күйлері: Бес жорға,Шалқыма, Аққу

34Музыка аспаптары: ішекті- домбыра,қобыз,жетіген

үрмелі:сыбызғы, сазсырнай, дауылпаз

дабылды-шулы: дабыл, асатаяқ

сарнамалы: ауызсырнай, сырнай

35 1837-1937 жылдары өмір сүрген тілші ғалым/А.Байтұрсынұлы

36 А.Байтұрсынұлы «Тіл-құрал» оқулығы қашан басылып шықты/1914-1928

37 1835-1865 жылдары өмір сүрген зерттеуші ғалым/ Шоқан Уалиханов

38 «Алты шаһардың жайы туралы» шығармасының авторы/Шоқан

39 1847 жылы 12 жасында Шоқан қайда түседі?/ Сібірдегі Кадет корпусына

40Ыбырай қай жылы мектеп ашқан?/1864ж

41 1883 жылы Ыбырай қандай мектеп ашқан?/мұғалімдер мектебін

42 Шешендік сөздер түрлері/шешендік арнау, толғау, дау

43 Қорықтар:1)Ақсу-Жабағылы-1926/Тянь-Шань тауының солтүстігі

2)Наурызым-1930ж./Торғай облысы

3) Алматы – 1935ж/Алматы

4) Барсакелмес- 1939 ж/ Арал теңізінің солтүстік бөлігі

5) Қорғалжын- 1968 ж/ Астана қаласына 140 км

44 Қазақстан халықтарының форумы қашан өтті?/1992 ж. Желтоқсанда

45 «Білім беру туралы»Заң қашан қабылданды? 1999ж.

46 Абайдың Жидебайдағы мұражайы қайда орналасқан?/ Семей қаласынан 180 шақырым жерде

47 Жамбыл ескерткіші қашан орнатылған?/ 1996 жылы Жамбылдың 150 жылдығына, биіктігі 3 метр, қоладан құйылған.

48 Асыл тастармен жұмыс істейтін адамды кім дейді?/зергер

49 Мұсылман мәдениетінің орталығы/ Түркістан

50. Алматы археологиялық мұражайы қашан құрылды?/1973 жылы

51. Алматы қай жылы Верный деп аталған/1856 жылы

52. Қай жылдан бастап Алматы?/1921 жылдан

53. 1929 жылдан бастап қандай қала болды?/астанасы

54. Күләш Байсейітова халық әртісі атағын қай жасында алды?/24

55. Әбілхан Қастеев қай жылы Халық суретшісі болды?/1944 жылы

56. Қалибек Қуанышбаев кімнің рөлін ойнаған?/Абайдың

57. Қазбек Уәлиев кім?/альпинист

58. Ұшақтан спорт шебері атанған кім, қашан?/Талғат Мұсабаев, 1982 жылы

59.Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры кім?/Талғат Бигелдинов

60. Арал теңізі мәселесімен айналысатын ұйымқашан құрылды? /1993ж

61. Үкілі Ыбырай қайда дүниеге келген?/ 1860ж,Көкшетау обл.,Володар ауд.

62. Балуан Шолақ қайда ержеткен?/ Көкшетауда

63. Ең биік шың/Эверест-Джомолунгма,8848 м

64. Сөздіктер/орфографиялық,түсіндірме,синонимдер,аударма
10- сынып, Атамұра

1. Қазақстанның облыстары(қазіргі)

/Солтүстік Қазақстан,орталығы-Петропавл, Қызылжар

Орталық Қазақстан облысы,орталығы- Қарағанды

Оңтүстік Қазақстан , орталығы- Шымкент

Батыс Қазақстан, орталығы-Орал

Шығыс Қазақстан, орталығы-Өскемен

2. 25 қабатты қонақ үй қайда, қалай аталады?/ Астанада, «Интерконтиненталь»

3. Астана қаласының презентациясы қашан болды?/ 1998 жылы 10.06

4. Семейдің ежелгі аты/ Доржынкит

5. Алматының бұрынғы аты/Верный

6. «Полиглот» деген кім?/ондаған тілді қатар үйренуге қабілетті адам

7. Қазақстан Республикасы Заңдарының түрлері/Еңбек туралы-2000.1.01

Жер кодексі-2003.20.06,Жол жүрісі қауіпсіздігі заңы-1996.15.07,ҚР Орман кодексі- 1993ж 23.01, ҚР Су Кодексі 1993 31.03

8. Пікірдің бөлімдері/ Кіріспе,Негізгі ой,Қорытынды

9. Алматыдағы археологиялық мұражай қай жылы ашылды?/ 1973 жылы

10. Мұстафа Шоқай қашан, қайда туған?/1890 жылы 7.01 Қызылорда облысы, Шиелі ауданы

11. Ол орыс гимназиясына қашан түседі?/ 1904 жылы, Ташкентте

12.М.Шоқайдың мақсаты не болды?/ Тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру

13. Тұрар Рысқұлов қай жылы, қайда туған?/ 1894 ж., Алматы облысы, Талғар болысында.1938 жылы атылған.

14. Орыс-қазақ мектеп-интернатында қай жылдары оқыды?/ 1907-1910

Бішкектегі ауыл шаруашылығы мектебінде 1910-1914 жж

15. Ұлы Отан соғысы қашан басталды?/ 1941 жылы

16. Жеңіс күні қашан?/ 9 мамыр

17. Қанша адам опат болды?/ 27 млн.,13 пайызы –қазақтар

500 адам-Кеңес Одағының Батыры, 97-сі қазақ.

18. Қашаған мұнай кен орны қашан ашылды?/2000 жылы

19. Банк дегеніміз не?/ Қаржы мекемесі

20. «Ерекше қорғалатын аймақтар туралы» заң қашан қабылданды?/ 1997 6.08

21. Арал өзеніне құятын өзендер/Амудария, Сырдария

22. Бұл теңіз қанша су айдынына бөлінеді?/Үлкен және Кіші теңіз

23. 1932 жылы Жамбыл облысы, Жуалы ауданында туған жазушы/Шерхан Мұртаза

24. Шығармалары /Қызыл жебе» «Сталинге хат»

25. 1935 жылы Батыс Қазақстан облысы, Жымпиты ауданында дүниеге келген ақын/Қадыр Мырза Әли

26. Оның шығармалары/ «Домбыра» өлеңдер жинағы(1979ж), «Мәңгімайдан (1992 ж)

27. 1936 жылы 18.05 Алматыда туған кім?/ Олжас Сүлейменов

28. Шығармалары/ «Арғымақ», «Аз и я», «Қыш кітап», «Мешін жылы», «Нұрлы түндер»

29. 1937-1967 жылдары өмір сүрген ақын/ Төлеген Айбергенов

30. Шығармалары: «Жас дәурен», «Өмірге саяхат», «Ана» , «Аруана – бауыр дүние» өлеңдер жинағы.

31. 1928 жылы 12.12 Қырғызстанда дүниеге келген ақын/ Шыңғыс Айтматов

32. Қазақ киножұлдыздары/ Досқан Жолжақсынов, Әнуар Молдабеков, Нұрмақан Жантөрин, Ыдырыс Ноғайбаев, Шәкен Айманов

33.Тұңғышбай Жаманқұлов кім?/актер, белгілі өнер қайраткері, Жастар Одағы сыйлығының иегері

34. Ол ҚР артисі, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты қашан болды?/ 1992 жылы

35. Д.Жолжақсынов Мәскеудегі Халықаралық киноаламанның Гран-при жүлдесін қашан алды?/ 1992 жылы

36. Қазақтың үш бәйтерегі/І.Жансүгіров. Б. Майлин, С. Сейфуллин

37. Абай кімнің шығармаларын аударған?/ Пушкин, Лермонтов, Крылов

38. Абай қарасөздері нешеу?/ 46

39. «Өлеңмен жазылған романның» авторы кім? Оны кім осылай деп атаған?/І. Жансүгіровтың «Құлагер» поэмасы туралы Мұхтар Әуезов айтқан.

40. «Азамат Азаматыч» романының авторы кім?/ Б.Майлин (1894-1939)

41. «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы кім?/С.Сейфуллин(1894-1938)

42. Қазақтың үш бәйтерегі кім?/Ілияс, Сәкен, Бейімбеттер

43. Бес арыс кім?/ А. Байтұрсынов,М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев,Ж.Аймауытов М.Дулатов(1885-1935)

44. Тұңғыш роман қай жылы жазылды, қалай аталды?/1910 жылы «Бақытсыз Жамал»

45. «Қалқаман-Мамыр» поэмасының авторы кім?/Ш.Құдайбердиев, 1856-1931ж.

46. Қазақ тіл білімінің атасы кім?/ А.Байтұрсынов

47. «Ғасыр ақыны» атағын алған ақын/ Мұқағали Мақатаев

48. Шешендік сөздерді айтушылар кімдер?/билер, шешендер

49. Тиянақты, тұжырымды ой айтылып, құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып, алдыңғы ой екіншінің шарты болып табылатын не?/мақал

50. Тиянақты ой айтылмайды, бірнеше сөздің тіркесі түрінде келетін не?/ мәтел

51. Нақыл сөз дегеніміз не?/Күрделі мәселелерді терең, өте дәл жеткізетін қысқа қайырымды шешен сөз.

52. Қазақ ғалымдары/ Әл-Фараби, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов

53.Қ.Сәтбаев қай жылы Ұлттық Ғылым академиясына корреспондент-мүшесі болып сайланды?/1943 жылы

толық мүшесі/1946 жылы

54. Қола дәуіріндегі Беғазы-Дәндібай мәдениетін ашқан ғалым кім?/Әлкей Марғұлан

55. «Алтынай» мемлекеттік халық би ансамблі қашан құрылды?/1986 жылы

56. Қазақтың тұңғыш балеті/ «Қалқаман-Мамыр

57. Ол қай жылы қойылды?/1938 ж

58. «Қыз Жібек» операсының авторы кім?/ Е.Г.Брусиловский

59. Либреттосын жазған/ Ғ.Мүсірепов

60. Қанабек Бексейітов кім?/ әнші-актер, режиссер, драматург

Оның кітабы/ «Құштар көңіл»

61. Күләш Байсейітова кім?/ көрнекті әнші, қазақ опера өнерінің негізін салушы, қоғам қайраткері

62. Раушан Байсейітова кім?/балерина, Қазақстанның халық әртісі

63. Шара Жиенқұлова кім?\ атақты биші, халық әртісі

64. Зәуірбек Райбаев кім?/Еңбек сіңірген өнер қайраткері, халық әртісі, балет әртісі, педагог

65.Мұстафа Өзтүрік қайда туып өскен?/Түркияда,таэквондист

66.Допты хоккейден қай жылы алғашқы дүниежүзілік чемпионат болды?/1957ж

67.Жиров Василий Валерьевич кім?/боксшы

68.Ол қай жылы, қайда туған?/1974 ж. 4.06 Балқашта

69.2000 жылы Сиднейде өткен Олимпиадалық ойындарда алтын медаль алған жүгіруші кім?/ О. Шишигина

70.Стиль түрлері(сөйлеу,ресми,публицистикалық, ғылыми, көркем әдебиет)
11- сынып, Атамұра

1. Астанадағы Бәйтеректің биіктігі /97 м

әшекейлі темірбетон саты/4.8м

жапқы материал/ 85 т

алтын шар биіктігі/ 76,9 м

күмбез салмағы/ 70 т

алтын шардың үстіңгі ауданы/1553м2

Жобалаған топ жетекшісі/А.Рүстембеков

2. Қарулы күштерді құру туралы жарлық қашан шықты?/1999 ж. 7 мамырда

3. Қазақстан халықтарының тілдер күні/22.09

4. Қанатты сөздерге жататындар/тұрақты тіркестер, мақал-мәтел,афориз)

5. Қазақстан экономикасының тірегі / мұнай мен газ

6. Мұнай алғаш табылған кез бен жер/ 1899ж Атырау

7. Ұлттық теңгенің қорғаныс белгілері/ сутамғы белгілер,қорғаныс жіптер, мөлдір орын, қосарланған бейнелер,алтын интаглио, көзі нашар көретіндерге арналған белгі, оптикалық өзгеретін бояу)

8. Мемлекет дегеніміз не?/саяси ұйым

9. Мемлекет белгілері /тәуелсіздігі, ішкі, сыртқы саясатын өзі қалыптастыруы, билеуші,басқарушы органдардың бар болуы, материалдық қордың болуы, өзінің аумағы болуы.

10. ҚР Президенті кім?/ Мемлекет басшысы

11. Заң шығару қызметін не атқарады?/ Парламент

12. Парламент қанша палатадан тұрады?/2 сенат пен мәслихат

13. Қазақ баспасөзін зерттеуші тұңғыш ғалым кім?/ Бекхожин Қайыржан Нұрғожаұлы(1910-1979)

14.Қазақстанда қанша электрондық БАҚ бар?/212

15. Баянауыл ұлттық табиғи саябағы қайда?/ Павлодар облысы,Баянауыл ауданы

16. Тұңғыш ұлттық саябақ қашан ұйымдастырылған?/1985ж

17. Таулы жайлау қайда орналасқан?/ Іле Алатауы шығысы, Алматы облысы «Еңбекші қазақ» ауданында,ұзындығы 15-17 км, ені 8км, теңіз деңгейінен 2380-2410

18. «Көктемнің кереметі»әңгімесінің авторы/Зейнел-Ғаби Иманбаев

19. «Жұмбақтас» жартасы Қазақстанның қай жерінде /Көкшетау

20. Ақмола облысындағы аса ірі өзендер/Есіл мен Нұра

21. Есіл қай өзеннің сол жақ саласы/ Ертіс

22. С. Торайғыров 1913-1914 жылдары қай журналда істеді?/ Айқап

23. С.Торайғыровтың «Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?» мақаласы қай журналға қай жылы шықты?/ Айқап, 1913

24. Жүсіпбек Аймауытов кім?/ прозашы, драмашы, сыншы, публицист

25. Халел Арғынбаев кім?/ этнограф , ғалым

26. Оның «Қазақ халқының қолөнері» деп аталатын еңбегі қай жылы жарық көрді?/1987, көлемі 16 баспа табақ.

27. Оған профессор атағы қай жылы берілді?/1982 жылы

28. А.Шамкеновтің «Зор тұлға» өлеңі кімге арналған?/ Қаныш Сәтбаевқа

29. Б.Момышұлы кім?/Кеңес Одағының Батыры,жазушы

30. Оның қандай кітаптары шетел тілдеріне аударылған?/ «Біздің отбасы», «Артымызда Мәскеу».

31. «Нұрпейісов әлемі» жинағы кімнің еңбектерінің жинағы/ Әбдіжәміл Нұрпейісов

32. «Қыш кітабы»-ның авторы кім?/Олжас Сүлейменов

33. Жетес кім?/шешен

34. Жиренше кім?/ шешен

35. Мұзафар Әлімбаев кім?/ халық жазушысы, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Ыбырай Алтынсарин медалінің иегері

36. «Ақмаңдайлым», «Ақсұңқарым», «Маралдым» әндерінің авторы кім?/М.Әлімбаев

37. Білімдіден шыққан сөз,

Талаптыға болсын кез - кімнің сөзі?/ Абай

38. Дала өлкесінің мұражайы қашан ашылған ?/ 1971ж

39. Ескерткіштердің түрлері/ археологиялық, тарихи, сәулет өнері, монументтік өнер

40. Жұмат Шанинге Республикалық халық әртісі аиағы қашан берілді?/ 1931ж

41. Кәукен Кенжетаев кім?/опера әншісі, әртіс, кинорежиссер

42. Айман Мұсаходжаева кім?/ скрипкашы

43. Алматы қаласы «Қазақстан» қонақ үйі төріне көрік беріп тұрған гобелен көлемі қандай?/ ұзындығы 17 метр,ені 2 метр

44. Авторы кім?/ Б.Зәуірбекова

45. Абай атындағы опера және балет театрының іргетасын қалаушылардың бірі кім?/ Кәукен Кенжетаев

46. Білім беруші мектеп сатылары: бастауыш-1-4 сыныптар, толық емес орта мектеп-5-9 сыныптар, толық орта -10-11 сыныптар

47. Алғашқы мектеп қай жылы ашылды?/ 1841 ж Орда мектебі, 1864 жылы Ырғыз мектебі-14 оқушысы бар

48. «Білім туралы» Заң қай жылы қабылданды?/ 1999ж. 7.06

49. Оқулықтарды жазуға қатысқан қазақ зиялылары/А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,Ж.Аймауытов,М.Әуезов,Қ.Сәтбаев

50.Қазақстандағы тұңғыш педагогикалық университет қай жылы ашылды?/ 1928 жылы Ұлттық педагогикалық университет

51. Оқу орнының бірінші ректоры кім?/ С.Ж. Аспандияров

52. Бұған Абай есімі қашан берілді?/ 1935 жылы

53. Қазақ Ұлттық консерваториясы кімнің атында?/ Құрманғазы

54. Астана қашан көшірілді?/ 1997 жылы

55. Ұлттық университет қашан ашылды?/ 1934 жылы 15.01

56. «АзиЯ» шығармасының авторы кім?/О.Сүлейменов

57. Тәуке хан тұсында Ұлы жүз биі- Төле би

Орта жүз биі-Қазыбек би

Кіші жүз биі- Әйтеке би болған.

58. Қалибек Қуанышбаев кім?/әртіс

59. «Хикметтер» кітабының авторы кім?/Қожа Ахмет Яссауи

60. Әлемге әйгілі классикалық күрес шебері кім?/Д.Тұрлыханов

61.Күләш Байсейітова Халық әртісі атағын неше жасында алды?/24 жасында

62.Алматы қай жылы астана болды?/1929 жылы

а, е, ы, і әріптері сөздің барлық буындарында жазылады. Мысалы: ал, қала, шағала, ер, ересек, ыс, бақытты, айыр, қатысты, қорыту, құмырсқа, жапырақ, іс, білімді, көкірек,үкімет, әсіресе, мәжіліс.

Ескерту: а) Сөз басындағы ж,ш дыбыстары мен й дыбысының ортасында келген а дыбысы көбінесе жіңішке ә болып айтылады,бірақ а әрпі жазылады. Мысалы:барлық мағынадағы жай сөзі және оның туынды тұлғалары (жай сөйлем, жайыңа жүр, жай түсті, дастархан жайды, жайғызу, жайбарақат, жайдан-жай, жай-жапсар, жай-күй, жайлы орын, жайсыз тию, жайлап айту), шай(шай іш,шайға кел), шайы(шайы орамал);

ә) Сөздің алғашқы буынындағы не алдыңғы буындарындағы жіңішке дауыстылардың әуенімен келесі буында жіңішке айтылатын(естілетін)ә дыбысының орнына а әрпі жазылады: ләззат(айтылуы-ләзәт), рәсуа(айтылуы-рәсуә),Жәмила(айтылуы-Жәмилә),Фәрида(айтылуы-Фәридә), тәкаппар(айтылуы-тәкәппар).

Бұл әріптер біріккен сөздер мен қос сөздердің екінші сыңарларының басқы буындарында да жазылады. Мысалы: Есенәлі, дәрі-дәрмек, тәлім-тәрбие; Қызылорда, Талдықорған, жөн-жосық, өте-мөте, басқұр, қаламұш, жазғытұрым, кешқұрым, тарс-тұрс, бүрсігүні, еңбеккүн, сайгүлік.

а) орыс тілінен енген түбір сөзде де, туынды сөзде де жіңішке естілетін жалаң и дыбысының және қазақ тілінде қосарлы ый, ій дыбыстарының таңбасы ретіне и әрпі қолданылады Мысалы: иіс, иін, ине, имек, илеу, тиын, тиін, қиын, киін, сирек, сирақ, ти, тиімді, тиіс, жиналыс, тарихи, саяси, яғни, ылғи, қағида, ақиқат, Иса, Иманбай, Қали, Әли, Сағира, Қалима, Кәлима, кино, кредит, комиссия, идея, иероглиф.

б) йы, йі дыбыстар тіркесі мен ы,і дыбыстарына бітетін етістіктерге көсемшенің –и жұрнағы жалғанғанда соңғы ый,ій әріптерінің орнына бір ғана и әрпі жазылады. Мысалы: байы+й+ды – байиды (байыйды, байыды емес), ірі+й+ді – іриді (ірійді емес), оқы+й+ды – оқиды (оқыйды емес), суы+й+ды – суиды (суыйды емес), шірі+й+ді – шіриді (шірійді емес), құры+й+ды – құриды (құрыйды емес).

в) и дыбысына бітетін етістіктерге жалғанатын тұйық райдың –у жұрнағы –ю түрінде, көсемшенің –а жұрнағы – я түрінде жазылады. Мысалы: и- ию (иу емес), ки-кию (киу емес) қи- қию (қиу емес), жи – жию (жиу емес); қи – қияды (қиады емес), жи- жияды (жиады емес).

у әрпі мынадай орындарда жазылады:

а) орыс тілінен енген түбір сөздерде бірде жуан, бірде жіңішке естілетін дауысты у дыбысының, сондай-ақ ұу, үу дыбыс тіркесінің және дауысты дыбыстан бұрын және кейін келетін үнді у дауыссыз дыбысының таңбасы ретінде қолданылады. Мысалы: су, гуіл, у, руль, университет, жуа, қуат, уыз, қалаулы, селеу, тіреу, түйреуіш, уақыт, уәде, дәулет, шу-шуледі, гу-гуледі, тулады.

ә) ы,і дыбыстарына бітетін етістіктерге тұйық райдың –у жұрнағы жалғанғанда ы,і әріптері түсіріліп жазылады. Мысалы: оқы- оқу, тоқы-тоқу, жібі-жібу, ірі-іру, суы-суу;

б) у дыбысына бітетін етістіктерге тұйық райдың –у жұрнағы жалғанғанда, оның түбірі өзгертілмей жазылады. Мысалы: сау-сауу, бу-буу, ту-туу, қу-қуу, ау-ауу, жу-жуу.

Ескерту. Жазу тәжірибесінде е (йо) таңбасының орнына көбінесе е әрпі қолданылады, бірақ сөзді е (йо) дыбысымен айту қажет: заем(айтылуы - зайом),Петр (айтылуы - Пиотр), пулемет(айтылуы – пулемьйот)

а) сөз құрамындағы дауысты дыбыстан кейін қосынды й+ұ+у, й+ү+у дыбыстарының орнына қолданылады. Мысалы: аю, ою, үюлі, кею, көркею;

ә) орыс тілінен енген сөздерде сөз басында және дауыссыз дыбыстан кейін де жазылады. Мысалы: бюджет, полюс, люкс, адьютант.

Ескерту. Айуан, айуанат, хайуан, хайуанат, кейуана, миуа, диуана, қиуа, қиуаз деген сөздер осында таңбаланғандай жазылады.

я әрпі мынадай сөздерде жазылады:

а) сөз басында және дауысты дыбыстардан кейін қосынды й+а дыбыстарының орнына қолданылады. Мысалы: яки, яғни, қоян, таяқ, ая, мая, сая, мия, қияқ, тұяқ, саяқ;

ә) орыс тілінен енген кейбір сөздерде дауыссыз дыбыстардан кейін де жазылады. Мысалы: отряд, снаряд, аккумулятор.
Дауыссыз дыбыс әріптерінің қолданылуы
ң әрпі сөздің ортасында және соңында ғана, ал ғ әрпі сөздің басында және ортасында ғана жазылады. Мысалы: жаңа, аң, таң, ғалым, аға, ағартушы.

ф,ц щ әріптері орыс тілінен енген сөздерде жазылады. Мысалы: физика, кафе, кофе, щи, борщ, лифт, цифр, шифр, очерк, центнер.

Ескерту: щ әрпі қазақтың байырғы сөздерінен ащы, тұщы, кеще деген сөздерде ғана жазылады, ф әрпі араб, парсы тілдерінен енген кейбір жалқы есімдер мен бірен-саран жалпы есімдер және одағайларда жазылады. Мысалы: Фазыл, Фәрида, Фәтима, Марфуға, саф, фәни, тіфу.

х әрпі мынадай орындарда қолданылады:

а) орыс тілінен енген сөздерде жазылады. Мысалы: химия, хлор, археология, бухгалтер, цех, хирург, зоотехник;

ә) араб, парсы тілдерінен енген кейбір жалпы, жалқы есімдерде жазылады. Мысалы: хал, хат, халық, тарих, кітапхана, асхана.

һ әрпі араб, парсы тілінен енген сөздерде дауыстыаралығында және у дыбысы мен дауысты арасында, сондай-ақ одағайларда жазылады.

Мысалы: қаһарман, қаһарлы, еһе, гауһар, уһ, аһылады, уһіледі.

Сөз тіркесіндегі жеке сөздер естілуінше (айтылуынша) жазылмай, негізгі тұлғалары сақталып жазылады. Мысалы: ала ат (алат емес), бара алмаймын (баралмаймын емес), көк орамал (көг орамал емес), ақ лақ (ағ лақ емес), барса игі еді (барсигеді емес), келсе игі еді (келсигеді емес),барып па екен (барыппекен емес).

Орыс тілінен енген атау сөздердің тұлғасы негізінен орыс орфографиясы бойынша өзгертілмей жазылады. Мысалы: вагон, паровоз, гидрология, биология, комитет, агроном, агротехника, педагог, медицина, спорт, хирург, конституция, клуб, кино, радио, адвокат, ракета, планета, молекула, бюджет, банк, транш.

Ескерту: Сс, лл, кк, тт сияқты қосар әріппен келген кірме сөздердегі екі әріптің біреуі қосымша жалғанғанда түсіріліп жазылады. Мысалы: прогресс-прогреске, металл-металдар, грамм-грамы, балл-(баға)-бес балдық жүйе, Донбасс- Донбастан.

Ал орыс тілінен енген бірқатар кірме сөздер, әсіресе тұрмыс- салтқа қатысты зат, бұйым атаулары ерте кездерден дыбысталуы қазақша қалыптасқан түрінде жазылады. Мысалы: жәшік, бәтеңке, сіріңке, божы, бөкебай, бөшке, қалаш, шөген, кір(гиря), келі(кило), сот, болыс, облыс, зауыт, тауар ). Соңғы дауысты дыбысын түсіріп қалыптасқан газет, минут, гранат, цифр,координат сияқты он шақты сөзден басқа кірме сөздерде соңғы а дыбысы түсірілмей қолданылады және солай жазылады: оптика, капсула, тирада.

Араб, парсы тілдерінен енген сөздер негізінен қазақша дыбысталып, өзгерген күйінде жазылады. Мысалы: әділ, амал, пейіл, ақпар, әлем, мектеп, пән, кітап, бұқара.

Кірме араб сөздерінің ішінде екі- үш түрлі мағынаны білдіру үшін тұлғасын сәл өзгертіп, қалыптастырылғандары сол екі-үш вариантта жазылады. Мысалы: үкімет және өкімет, хабар-ақпар, әрекет-қарекет, пейіл-пиғыл, ақирет-ақырет(кебін), мәлімет- мағлұмат, қазына-қазине (қазинелі қара нар), қазір-әзір, қақы- ақы- құқы, хақ-ақ, ғашық- асық, ғылым-ілім.

Араб, парсы тілдерінен неген бірқатар кісі аттары әркімнің әртүрлі ат қоюына байланысты сол қалыптасқан күйінде жазылады. Мысалы: Хасан, Хасен; Зәуре, Зура, Зухра; Бәтима, Фатима, Пәтима; Қали, Ғали, Али, Алі; Жүсіп, Түсіп, Нүсіп; Омар, Ғұмар.

Күрделі сан есімдердің, күрделі сын есімдердің әрбір сөзі бөлек жазылады. Мысалы: он бір, он сегіз, жиырма бір, жиырма сегіз, жүз он жеті, екі жүз жетпіс төрт, бір мың тоғыз жүз елу үш, төрт жарым, отыз екі жарым; қара ала, көк ала, қара көк, ақ сұр, құла қасқа, құла жирен, торы төбел, ақ шабдар.

Күрделі етістіктердің әрбір сөзі бөлек жазылады: Мысалы: Жаза бер,

жазып отыра бер, жүгіре жөнелді, жүгіріп ала жөнелді, бара алмады, бара алмай қалып еді, жығылып қала жаздап барып қалды.

Есім, еліктеуіш сөздер мен етістіктерден құралған күрделі сөздердің әрбір сөзі бөлек жазылады. Мысалы: Қызмет ету, жұмыс қылу, жәрдем ету, шап ету, лап қою, тап беру, қол шапалақтау, ду ете түсу, баж ету.

Идиомалық, фразалық тіркестердегі әрбір сөз бөлек жазылады. Мысалы: таяқ жеді, бас тартты, бас бұрды, қол жалғады, қол ұшын берді.

Ескерту: а) Бірінші сыңары зат есім, кейде етістік, екіншісі –ты, - (-ті, -ды,-ді) қосымшалы өткен шақтағы етістік немесе – па, (-пе,- ба, -бе,) қосымшалы сөз болса, мұндай бейнелі тіркестер қосылып жазылады. Мысалы: алыпқашпа (сөз), жүрекжарды (қуанышты хабар), жолсоқты (болу), қағазбасты (болу), пышақкесті (тыйылу), баукеспе (ұры);

ә) о баста идиомалық, фразалық тіркестер болғанымен, терминдік, атауыштық мәнге ие болып бірігіп кеткен тұлғалар қосылып жазылады.

Мысалы: ақсақал, атқамінер, көзқарас, ақсүйек, ойтолғақ, ойтүрткі.

Тұлғасы өзгертіліп барып біріккен сөздер қосылып жазылады. Мысалы: бүгін, биыл, қыстыгүні, күздігүні, жаздыгүні, алаңғасар, ашудас, белбеу, апар, әпер, түрегелді, ерғашты, жарғанат.

Екі түбірден құралып, ғылымның әр алуан (саяси-әлеуметтік, лингвистикалық, филологиялық, химиялық т.б.) саласында терминдік мәнге ие болған атаулар бастапқы тұлғаларын сақтап, бірге жазылады. Мысалы: баспасөз, өнеркәсіп, кәсіподақ, арасалмақ, арақатынас, келіссөз, көзқарас, еңбеккүн, шикізат, көкжиек, кемпірқосақ, шоқжұлдыз, оттегі, сутегі, қостотық, үшбұрыш, сегізжақ, көпмүше, тозаңқап, гүлтабан, тамыржеміс, сүтқоректілер, оңқанаттылар, сөзжасам.

Екі, кейде үш түбірден құралған аң-құс, жан-жануар, құрт-құмырсқа, өсімдік атаулары түбір тұлғалары сақталып бірге жазылады. Мысалы: қосаяқ, қарақұйрық, ақбөкен, тасбақа, құрбақа, бірқазан, аққұтан, көкқұтан, аққу, қарақұс, есекмия, өгізшағала, жаужұмыр, түйеқарын, шегіргүл, айдаршөп, қырықаяқ, қаракүйе.

Ботаника, зоология терминдерінің ішінде мынадай жолмен жасалған күрделі атаулар біріккен сөз болып, сыңарлары қосылып жазылады:

1. 
   бірінші сыңары ақ, қара, сары, көк, қызыл, ала, боз деген түс атауларымен келген аң-құс, өсімдік аттары және қой, сиыр, түйе, бота, қозы, ат, қоян, аю, бөрі немесе ит, құм, су деген жалпы атаулар мен жеке тұрғандағы лексикалық мағынасынан айрылған сөздер тіркесі болып келген терминдер қосылып жазылады: алақоржын (тышқан), қарақанат, қарабай, ақиық (құстар), ақбілек, көкқасқа, көкнайза, қызылбас, (өсімдік атаулары), ақкөз, қаракөз, алабұға (балықтар), Ескерту: Ақ, қара, қызыл ,қоңыр, шұбар сияқты сын есімдер аң-құс, өсімдіктердің түсін айыру үшін қолданылатын болса, бөлек жазылады: ақ аю, қоңыр аю, қара бұрыш, қызыл бұрыш, сұр жылан, шұбар бақа.
   
2. 
   бірінші сыңары түсті білдіретін сын есімдер немесе әртүрлі есім сөздер, екінші сыңары ағаш, шөп, гүл, тікен, жапырақ, тамыр, құс, балық, тауық, құрт, жидек, жеміс сияқты жалпы атаулар болып келетін тіркестер қосылып жазылады: қараторғай, қарағаш, қарақұрт, қаражидек, қарабидай, қызылжидек, қызылбалық, сарышөп, сужапырақ, әретікен.
   

Екінші сыңары аралық, тану, тас, таным, жай, хат, қағаз, ішілік, сымақ деген сөздер және бірінші сыңары ,әсіресе, көп сөздерімен келетін қазақ сөздері, сондай-ақ бірінші сыңары фото, электр, радио, авто, авиа, аэро, кино,гидро, агро, транс, инфра, ультра, изо, гипер, ал екінші сыңары қазақ сөздері болып келетін тіркестер бірге жазылады. Мысалы: халықаралық, ауданаралық, континентаралық; жаратылыстану, шығыстану, абайтану; тілтаным, дүниетеаным, жартас, қойтас, жылыжай, саяжай, мекенжай, ашықхат, қолхат, ауруханаішілік, рұқсатқағаз, тұсқағаз, шешенсымақ, фотосурет, электрұстара, радиоқабылдағыш, автоқалам, аэрошана, агрошаралар, ультракүлгін, гипержазықтық, көпбалалы, көпдінді, көпұлтты.

Екі кейде үш сөзден құралған кісі аттары мен географиялық атаулар, негізінен, түбірі сақталып, бірге жазылады. Мысалы: Досжан, Өтепберген, Әбдіманап, Мергенбай, Қартбай, Талдықорған, Жезқазған, Екібастұз, Қызылжарқұдық, Ақтүйесай, Ақдаласор.

Алдыңғы сыңары дауысты дыбысқа аяқталып, екіншісі дауыстыдан басталатын, негізінен, кісі есімдеріндегі қатар келетін екі дауыстының бірі (алғашқысы) түсіріліп жазылады. Қожа+ Ахмет- Қожахмет, Торы+Айғыр-Торайғыр, Мырза+әлі-Мырзалы.

Ескерту: а) адам аттарының ішінде бек, хан, мырза, әлі, әли, ғали сияқты сөздермен жасалатын есімдердің сыңарлары да әрдайым бірігіп жазылады: Мырзалы, Тұрсынзада, Әбдуәлі, Құлмұхамет,Бекмұхамет.

Ұлы, қызы сөздері фамилияны және әкесінің атын білдіретін сөздермен тіркескенде жалқы есімге қосылып жазылады. Мысалы: Бауыржан Момышұлы, Мұқтар Омарханұлы Әуезов, Сара Сәтбайқызы Есова;

а) екі түбіірден құралған бірқатар кісі аттары түбір тұлғалары өзгеріп біріккен түрінде жазылады. Мысалы: Дәметкен, Ұлмекен, Ұлбосын (Дәмееткен, Ұлмаекен, Ұлболсын емес);

б) екінші сыңары қ, к дыбыстарынан басталатын кейбір кісі аттары екі түбірдің үндесу ыңғайына қарай да жазылады: алдыңғы түбір қатаң дыбысқа аяқталса, келесі сөз де қатаң қ, к әріптерімен жазылады. Мысалы: Күсепқали, Қоскелді, Айткелді, Айтқожа, Сейтқұл, Аққыз; алдыңғы түбір дауысты дыбыстар мен ұяң, үнді дыбыстарға аяқталғанда, келесі түбірдің басқы дыбыстары ұяңдап, ғ, г болып айтылса, ғ, г әріптері жазылады . Мысалы: Амангелді, Нұргелді, Төрегелді, Нұрғиса, Нұрғожа, Есенғұл, Қарагөз, Ботагөз, Айғыз. Ал қатаң түрде айтылса, қ, к әріптері жазылады. Мысалы: Әбілқайыр,Әбілқасым, Қаламқас, Бибікамал, Шәмшіқамар;

в) Қазақтың төл сөздері мен араб, парсы тілдерінен енген сөздерден жасалған кісі аттары қатарынан екі дауыссыз дыбыстан басталмайды, оларды не алдынан, не ортасынан ы, і әріптерінің бірі жазылады. Мысалы: Ысқақ (Сқақ емес), Ысқақбай (Сқақбай емес), Сымахан (Смахан емес), Сыматай (Сматай емес), Сыланов (Сланов емес), Ысмағұл немесе Сымағұл (Смағұл емес), Ырза (Рза емес), Ырзабай (Рзабай емес), Ырсалды (Рсалды емес);

г) Аттас жерлерді бір-бірінен ажырату үшін алдарынан қолданылатын анықтауыш есімдер бас әріптен басталып бөлек жазылады. Мысалы: Кіші Азия, Орта Азия, Орталық Азия.

Қосымшалардың жазылуы

Қосымшалар сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың әуеніне қарай буын үндестігі бойынша я жуан, я жіңішке болып жазылады. Мысалы: жұмыс-шы-лар-дың , инсти-тут-тар, пле-нум-да, бюлле-тень-дер, мұға-лім-ге, по-ляк-тар.

Соңғы дыбыстары рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, лк, нкт, кль, брь, бль сияқты дауыссыздар тіркесіне біткен сөздерге қосымшалар әрдайым жіңішке түрде жалғанады. Бірақ к,г дыбыстарының және жіңішкелік белгісімен келген р,л дыбыстарының жіңішке айтылуына байланысты. Мысалы: митингілер, митингіге, фактіге, фактісі, полкке, полктер, полкі, ансамбльге, ансамблі.

Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, дауыссыздан басталатын қосымшаның басқы дыбысы да қатаң, ал сөздің соңғы дыбысы ұяң я үнді болса, қосымшаның басқы дыбысы да ұяң я үнді болып жалғанады. Мысалы: астық-ты, астық-тан, табыс-пен, айт-тыр, трактор-лар, қағаз-дар, мал-мен, құм-мен, ауыз-бен.

Сөздің соңғы дыбысы с немесе з болып, оған с, ш дыбыстарынан басталған қосымша жалғанғанда, алдыңғы дыбыс өзгертілмей жазылады. Мысалы: күнге (күңге емес), жанбайды (жамбайды емес), жанға(жаңға емес).

-ов, -ев жұрнақтары арқылы жасалған фамилияларға қосымша түбір сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады. Мысалы: Әділбаевқа (соңғы буыны – бай-жуан) Әділбековке (соңғы буын-бек) Жүсіповтің (соңғы буын-сіп).

Қосымшалар дауысты дыбыстан басталғанда, түбірдің соңындағы қ, к, п дыбыстары ұяңдап, ғ, г, б (немесе у) болып өзгерген түрінде жазылады. Мысалы: тарақ-тарағы, тайлақ-тайлағы, қызық-қызығы, жүрек-жүрегі, тік-тігеді, кітап-кітабы, жап-жауып-жабады; тап-тауып-табады, кеп-кеуіп-кебеді. Бірақ қазақы (ат), қалмақы (ер), сап-сапы (еңбек сапында) сияқты бірер сөздердің түбірі сақталып жазылады.

Ескерту: а) соңғы буында ы і дыбыстары бар кейбір сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанғанда, ы і дыбыстары түсіп қалады. Мысалы: орын +ы - орны, құлық+ы – құлқы, әріп+і - әрпі, ерін+і – ерні, көрік+і – көркі, халық+ы –халқы, ойын+а – ойна, үрік+ек – үркек.

ә) ауыл, дауыс сияқты бірен-саран сөздерге тәуелдік жалғауы жалғанғанда, айтылу (дыбысталу) ыңғайына қарай соңғы буындағы ы, і әріптері түсіріліп те, түсірілмей де жазыла береді .

б) п, х дыбыстарына аяқталатын кірме сөздерге дауыстыдан басталған қосымша жалғанғанда п, х дыбыстары ұяңданады: принцип-принципі, тип-типі, объект-і-ге; ромб-ы-ның.

нд, мп, кт, нк, мб, ск, фт сияқты дыбыстар тіркесіне бітетін сөздерге қосымшалар ы, і дәнекері арқылы қосылады. Мысалы: штамп-штамп-ы-лау; факт-факт-і-ге; митинг-митинг-і-ге; объект-объект-і-лер, объект-і-ге; ромб-ромб-ы-ның.

ст, сть, зд дыбыстар тіркесіне біткен сөздер түбір күйінде ешбір өзгеріссіз жазылады да, оларға қосымшалар жалғанғанда түбірдегі соңғы дауыссыз дыбыс түсіріліп жазылады. Мысалы: трест-трес-тің, трес-інде, ведомость-ведомос-қа, ведомос-ы, съезд-съез-ге, съез-і-нің, социалист-социалиске, социалистік.

Бас әріптерден қысқарған сөздер тек қана дауыссыз дыбыстардан тұрса, оларға қосымшалар соңғы әрпінің жуан я жіңішке айтылуына қарай үндесіп, я жуан я жіңішке болып жалғанып, дефис арқылы жазылады. Мысалы: ТМД-ға, АҚШ-қа. Ал араларында немесе соңында дауысты дыбыс әріптері тұрса, қосымша сол дыбысқа үндесіп, жуан не жіңішке болып дефис ( - ) арқылы жазылады. Мысалы: ЮНЕСКО-ның , НАТО-ға, БҰҰ-ның.

Тырнақшаға алынған сөздерге жалғанатын қосымшалар тырнақшаның ішіне жазылады. Мысалы: Ол өлең «Қазақ әдебиетінде» басылады. Лев Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігін» қазақ тілінде де, орыс тілінде де оқыдық.

Зат есімдерге қосымшалардың жалғануы

Соңғы буындар р, л, й, у үнді дыбыстарынан басталатын сөздердегі қысаң ы, і дыбыстарының түсіріліп, не түсірілмей жазылатындығы тәуелдіктің ІІІ жақ тұлғасы арқылы көрсетіледі: е- рін, ерні; мұ-рын; мұрны; да-уыл, дауылы; қа-уын, қауыны; аға-йын, ағайыны; бе-йім, бейімі; пе-йіл, пейілі; баста-уыш, бастауышы т.б .; ауыл, дауыс сияқты бірен – саран сөздерге тәуелдік жалғауы жалғанғанда, олардың айтылу ыңғайына қарай ы, і әріптерінің түсіріліп те, түсірілмей де жазылатындығы ескеріледі, олар ауыл аулы және ауылы; дауыс, даусы және дауысы деп көрсетіледі.

Орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшаларының жалғануы былайша беріледі:

а) қазақ тілі қосымшалары жалғанғанда, жазылуы екіұшты болып келетін және соңғы буында и, у, ё ( ио )дауыстары бар сөздердің түрленуі арнайы көрсетіледі: конус, конусқа, конусы; шахтёр, шахтёрге, шахтёрі;

б) нг, ск, кс, нк, кт, нкт, дж, фт, пт, кль, бль, мб, рг, рк, вт, рв, мн, зд, рд, ст тәрізді дауыссыз дыбыстар тізбегіне, сонымен қатар лл, мм, сс, тт, сияқты қосарлы дауыссыздарға аяқталатын сөздердің қазақ тілі қосымшаларымен өзгеруі көрсетіледі. Мысалы: митинг, митингіге, митингісі; киоск, киоскіге, киоскісі, бокс, бокске, боксі, спектакль, спектакльге, спектаклі; металл, металға, металы; грамм, грамға, грамы; процесс, процеске, процестер;

в) соңғы буында и дыбысы бар сөздердің барыс жалғаулы, ІІІ жақтағы тәуелдік жалғаулы түрі: абразив, абразивке, абразиві; такси, таксиге, таксиі;

Шылау сөздердің жазылуы
Шылау сөздер төмендегіше жазылады:

а) шылаулар,негізінде,бөлек жазылады. Мысалы: сабақтан кейін,жиналысқа дейін; қағаз да, қарындаш та; қалам мен сия; аз ба, көп пе?

ә) -ақ, -ау, -ай, -мыс, -міс, -ды, -ді сынды шылаулары өздерінен бұрынғы сөздерден дефис(-) арқылы бөлініп жазылады. Мысалы: Сен-ақ, келмейді-ау, әдемісін-ай, барыпты-мыс, шамалы-ақ, көретін-ді;

б) ма(ме, ба, бе, па, пе) сұраулық шылауы түбір мен қосымша арасында қолданылғанда мы, мі, пы, пі, бы, бі болып өзгерген қалпында бірігіп жазылады. Мысалы: Келемісің? Айтыппысың? Сұлтанбысың?

Бас әріптің қолданылуы

Нүкте, сұрау, леп белгілерінен кейінгі сөйлемнің бірінші сөзі, көбінесе өлеңнің әрбір сөзі бас әріппен басталып жазылады.

Жалқы есімдер (кісі аттары, географиялық атаулар, кәсіпорындардың аттары, кітап, журнал, шығарма, мереке, мекеме, ұйым аттары, т.б.)бас әріптен басталып жазылады. Мысалы: Абай Құнанбаев, Максим Горький, Балқаш, Алматы, М.Әуезовтің “Абай жолы” романы, Наурыз мейрамы, Мәдениет министрлігі, Ғылым академиясының Тіл білімі институты.

Күрделі есімдерден құралған мынадай атаулардың әрбір сөзі бас әріппен жазылады.

а) ең жоғарғы мемлекеттік қызмет аттары мен құрметті атақтар; Қазақстан Республикасының Президенті, Халық Қаһарманы.

ә) мемлекеттердің, республикалардың, жоғарғы мекемелер мен ұйымдардың, күрделі атауларының әр сөзі бас әріппен жазылады. Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясы.

Ескерт:. Әртүрлі мекемелердің, білім-ғылым орындарының, бірлестіктердің, қорлардың т.б күрделі атауларының бірінші сөзі ғана бас әріппен жазылады: Сыртқы істер министрлігі, Ұлттық банк қоры, Тіл білімі институты, Ғылым академиясы. Бұлардың бірсыпырасының алдында келетін Мемлекеттік, Ұлттық, Қазақстан Республикасы деген сияқты анықтауыштардың әр сөзінің бас әріппен жазылуы сақталады: Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы, Ресей Федерациясы Сыртқы істер министрлігі, Мемлекеттік Қыздар педагогтік институты, Өзбекстан Республикасы Жоғары соты.

Бірінші әріптерден қысқарған сөздердің әрбір әрпі бас әріппен жазылады. Мысалы: ТМД(Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы), ҚР(Қазақстан Республикасы), БҰҰ(Біріккен Ұлттар Ұйымы), АҚ(Акционерлік қоғам),КЖД (Кедендік жүк декларациясы)

Ескерту: Әріптерден қысқарған сөздердің бірқатары өзге тілдердегі тұлғасымен қолданылады: НАТО, ЮНЕСКО, ГУЛАГ, УАЗ (автомашинасы).

Алғашқы сөздің басқа буынынан, соңғы сөздердің бас әріптерінен қысқарып жасалған сөздердің қысқарған буынының алғашқы әрпі бас әріппен, қалған әріптері кіші әріппен жазылады, ал одан кейінгі бас әріптерден қысқарған тұлғалар сол күйінде сақталады. Мысалы: ҚазТАГ – Қазақ Телеграф агенттігі, ҚазМУ – Қазақтың мемлекеттік университеті.

Сөздердің тасымалдануы

Жазып келе жатқанда, жолға сыймаған сөз буын жігіне қарай тасымалданады. Мысалы: ала-қан, ор-на-лас-ты-ру.

Екі дауысты дыбыстың ортасында келген й мен у дыбыстары бар сөздерді буындағанда, бұл дыбыстар келесі буынның басында келеді және солай тасымалданады. Мысалы: да-уыс (дау-ыс емес), са-уат (сау-атемес), да-йындық (дай-ындық емес), құ-йын (құй-ын емес). Ал үу, ұу, ый, ій дыбыстар тіркесінің орнына жазылған у, и әріптері бар сөздер тасымалданғанда, тасымал жігі дауыстыдан басталады және солай тасымалданады. Мысалы: бу-ын, су-ық, қи-ын, ти-ын, жи-ын (тасымалданудың бұл түрі қазақ сөздері буындалуының табиғатына қарай емес, қос дыбысты и, у деген жалаң таңбалармен жазуға байланысты қолданылатын шартты ереже).

Ескерту: Сөз ішінде үш дауыссыз дыбыс қатар келгенде, алдыңғы жолда екі дауыссызды қалдырып, келесі жолға үшінші дауыссыз дыбыс әрпін шығарып тасымалдау керек. Мысалы: құмырс-қа (құмыр-сқа емес), күңгірт-теу (күңгір-ттеу емес), жаңғырт-ты (жаңғы-ртты емес).

Жазып келе жатқанда жолға сыймаса, мынадай орындарда тасымал жасауға болмайды:

а) екі, үш не одан да көп әріптерден құралған бір буынды сөздер жеке тұрғанда тасымалданбайды. Мысалы: ай, күн, вольт, кварц, пункт;

ә) сөздің жеке әрпін сол жолдың өзінде қалдыруға да, келесі жолға тасымалдауға да болмайды. Мысалы: ара (а-ра, ар-а емес), аяқ (а-яқ емес), алақан (а-лақан емес);

б) бас әріптен қысқарған сөздерді бөліп тасымалдауға болмайды. Мысалы; БҰҰ (Б-ҰҰ немесе БҰ-Ұ емес)

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Бектұров Ш.К., Бектұрова А.Ш., Қазақ тілінің қалталық оқулығы А, 1997ж.
   
2. 
   Шаңбай Т., Байғабылова Қ., Самоучитель казахского языка 1500 слов и сочетаний «Аруна ЛТД» 2005ж.
   
3. 
   Абубакирова А.А., Справочник школьника 5-11 классы, Қазақ тілі, «Арман ПВ» 2007ж.
   
4. 
   Түймебаев Ж., Қазақ тілі: қысқаша грамматикалық анықтағыш
   
5. 
   Ибрагимов Қ., Базарғалиева Б., Қазақ тілі, жоғары оқу орнына түсушілерге арналған оқулық-тест «Шың» баспасы Алматы, 2007ж.
   
6. 
   5-11-сынып оқушыларына арналған оқулықтар
   

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: