Төл сөз
а) Біреудің сөзі ешбір өзгеріссіз, дәл сол айтылған күйінде жеткізілуі
ә) Пікір айтушының ойының еш өзгеріссіз жеткізілуі
б) Сөйлеуші өз сөзінің ішінде біреудің айтқан сөзін ешбір өзгертпей, сол айтылған күйінде берілген сөз
Төл сөз (мысал)
а) –Бұл қыз менің қарындасым ,-деді Кенжетай, Асқардың сұрағысы келгенін біліп
ә) –Бұл үйдің жаны нешеу? – деді Итбай, сөз бастау ұшін
б) –Жақа, біздің балалар қолға алса, іс осылай тез бітеді – деді ол
Төлеу сөз
а) Сөйлеуші тарапынан өзгеріске ұшырап, біреудің сөзінің тек мазмұнын сақтап қана жазылуы.
ә) Біреу пікірінің өзгеріске ұшырап, тек мазмұны ғана сақталып жазылуы
б) Біреудің сөзінің автор тарапынан өзгеріске ұшырап берілетін сөз
Төлеу сөз (мысал)
а) Кенжетай Асқардың сұрағысы келгенін біліп, бұл қыз өзінің қарындасы екенін айтты
ә) Итбай сөз бастау үшін, бұл үйдің жанының нешеу екендігін сұрады
Қысқаша жұрнақтар мен жалғаулар анықтамалығы
|
-А-
|
|
-а1
|
Көсемше (етістікке жалғанса)жұрнағы
|
айт-а-мын
|
-а2,
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ
|
Мұқ-а
|
-а3
|
Барыс септік жалғауы (зат есімге жалғанса)
|
тойым-а
|
-а4
|
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ
|
сан-а
|
-ар1
|
-//-
|
жас-ар
|
-ай1
|
-//-
|
мол-ай
|
-ай2
|
Еліктеу сөзден етістік тудыратын жұрнақ
|
жалп-ай
|
-айын
|
Бұйрық рай жұрнағы,жекеше түрі
|
бар-айын
|
-айық
|
-//-,көпше түрі
|
бар-айық
|
-ақ1
|
Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ
|
қон-ақ
|
-ақ2
|
Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ
|
Қор(ы)қ-ақ(ы түсіп қалады)
|
-аған
|
-//-
|
Қа(п)б-аған (кейінді ықпал)
|
-аң
|
Сын есімнің шырайын жасайтын жұрнақ
|
боз-аң
|
-ар2
|
Есімшенің жұрнағы
|
бар-ар
|
-атын
|
-//-
|
бар-атын
|
-ау
|
Жинақтық сан есім жұрнағы
|
алт(ы) –ау ы түсіп қалады
|
-аң,
|
Туынды еліктеуіш жұрнағы
|
томп-аң
|
|
-Б-
|
|
-быз,-біз
|
Жіктік жалғауы, көпше түрі
|
келген-біз
|
-бын,-бін
|
-//-, жекеше түрі
|
|
-бақ,-бек
|
Есімшенің жұрнағы
|
қон-бақ
|
-бен,бенен
|
Көмектес септігінің жалғауы
|
сіз-бен
|
-ба,-бе1
|
Етістіктің болымсыз түрі жұрнағы
|
жаз-ба
көрін-бе
|
-бе2
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
сүз-бе
|
-бақ,-бек
|
-//-
|
жұм-бақ
|
-ба,-бе3
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
қыз-ба, бөс-пе
|
|
-Г-
|
|
-ген
|
Есімше(бұр. өткен шақ)жұрнағы
|
кел-ген
|
-ге
|
Барыс септік жалғауы
|
үй-ге
|
-гер1
|
Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ
|
сауда-гер
|
-гі1, -гіш,
|
Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ
|
сүз-гі, іл-гіш
|
-гек,
|
-//-
|
іл-гек
|
-гі2
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
күз-гі
|
-гі3, -гей
|
Қалау райдың жұрнағы
|
кел-гі-сі
|
-гі4
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
күлдір-гі
|
-гіш
|
-
|
біл-гіш
|
-гір
|
-
|
біл-гір
|
-гілікті
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
жер-гілікті
|
-гер2
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
тең-гер
|
-гіле
|
Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ
|
кер-гіле
|
-гіз
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
әкел-гіз
|
-гелі
|
Көсемше жұрнағы
|
кел-гелі
|
-гөй
|
Зат есімнен сын есім тудыратын жұрнақ
|
ақыл-гөй
|
|
-Ғ-
|
|
-ға
|
Барыс септігінің жалғауы
|
тау-ға
|
-ған
|
Есімшенің жұрнағы
|
оқы-ған
|
-ғар
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
оң-ғар
|
-ғалы
|
Көсемше жұрнағы
|
бар-ғалы
|
-ғыз
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
ал-ғыз
|
-ғы1
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
бұр-ғы
|
-ғы2,-ғай
|
Қалау рай жұрнағы
|
бар-ғы-м, бар-ғай-сың
|
-ғы3
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
жаз-ғы
|
-ғыш
|
Салыстырмалы шырай жұрнағы
|
сар-ғыш
|
-ғыш1
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
сыз-ғыш
|
-ғыш2
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
жаз-ғыш
|
-ғақ
|
-//-
|
тай-ғақ
|
-ғыр1
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
тұр-ғылықты
|
-ғылтым
|
Салыстырмалы шырай жұрнағы
|
боз-ғылтым
|
-ғылт
|
-//-
|
сұр-ғылт
|
-ғыл
|
-//-
|
боз-ғыл
|
-ғыла
|
Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ
|
бұр-ғыла
|
|
-Д-
|
|
-дар1,- дер
|
Көптік жалғау
|
адам-дар
|
-дар2
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
білім-дар
|
-да1,-де1
|
Жатыс септік жалғауы
|
жер-де
|
-да2,-де
|
Еліктеу сөзден етістік тудыратын жұрнақ
|
ербең-де
|
-да3,-де
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
тұз-да
|
-дат,-дет
|
-//-
|
ән-дет
|
-дан1,-ден
|
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ
|
көңіл-ден
|
-дан1,-ден
|
Шығыс септік жалғауы
|
ауыл-дан
|
-дан1,-ден
|
Топтау сан есімінің жұрнағы
|
жүз-ден
|
-дай,-дей
|
Үстеу жасайтын жұрнақ
|
жаз-дай
|
-дай1,-дей1
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
таудай
|
-дай2,-дей2
|
Болжалдық сан есім жұрнағы
|
40-30-дай
|
-дап,-деп
|
-//-
|
он-дап
|
-дың,-дің
|
Ілік септігінің жалғауы
|
ел-дің
|
-дыр,-дір
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
оз-дыр
|
-ды1,-ді1
|
Табыс септігінің жалғауы (зат есімге жалғанса)
|
ел-ді
|
-ды1,-ді2
|
Жедел өткен шақ/ етістікке тікелей жалғанса/ жұрнағы
|
кел-ді
|
-ды1,-ді3
|
Жіктік жалғауы /көсемше арқылы жасалса/
|
кел-е-ді
|
-ды1,-ді4
|
Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ
|
құм-ды жер
|
-дық1,-дік1
|
-//-
|
күз-дік
|
-дық2,-дік2
|
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ.
|
бел-дік
|
-дас,-дес1
|
-//-
|
жол-дас
|
-дас,-дес2
|
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ
|
ұйым-дас
|
-дау,-деу
|
Сын есім шырайын жасайтын жұрнақ
|
үлкен-деу
|
-дау1 ,-деу1
|
Үстеу жасайтын жұрнақ
|
тез-деу
|
-даған
|
Болжалдық сан есім жұрнағы
|
мың-даған
|
-деген
|
Болжалдық сан есім жұрнағы
|
жүз-деген
|
-дайын
|
Үстеу жасайтын жұрнақ
|
тоты-дайын
|
-дікі
|
Меншіктік мәнді білдіреді
|
біз-дікі
|
-дақ
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
қуыр-дақ
|
|
-Е-
|
|
-е1
|
Көсемше (етістікке жалғанса) жұрнағы
|
кел-е-ді
|
-е2
|
Барыс септік (зат есімге жалғанса)жалғауы
|
төрім-е
|
-е3
|
Зат есімнен етістік тудыратын жұрнақ
|
сын-а, өрт-е
|
-еке1,-ек1
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ
|
Әб-еке
|
-ейін
|
Бұйрық рай жұрнағы,жекеше
|
кел-ейін
|
-ейік
|
Бұйрық рай, 1ж. көпше
|
кел-ейік
|
-еген
|
Етістіктен есім тудыратын жұрнақ
|
сүз-еген
|
-ер1
|
Есімшенің жұрнағы
|
кел-ер
|
-ер2
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
кө(к)г-ер
|
-етін
|
Есімше жұрнағы
|
көр-етін
|
-еу
|
Жинақтық сан есім жұрнағы
|
бес-еу
|
-ең
|
Еліктеу сөз жасайтын жұрнақ
|
елп-ең
|
|
-Ж-
|
|
-жан
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ
|
Абай-жан
|
|
-И-
|
|
-й1
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ
|
апа-й
|
-й2
|
Көсемше(етістікке жалғанса) жұрнағы
|
сөйле-й
|
-и3
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
тарих-и
|
-и5
|
Еліктеуден етістік жасайтын жұрнақ
|
қылт-и
|
-йтын
|
Есімшенің жұрнағы
|
сұрайтын
|
-йтін
|
-//-
|
сөйле-йтін
|
-йын,-йін
|
Бұйрық рай жұрнағы,1- жақ, жекеше
|
ойна-йын
|
-йық,-йік
|
-//- ,1- жақ, көпше
|
ойна-йық
|
|
-К-
|
|
-ке
|
Барыс септігінің жалғауы
|
ет-ке
|
-кен
|
Есімше жұрнағы
|
күт-кен
|
-кі,-кей
|
Қалау райдың жұрнағы
|
кет-кі-сі
|
-кі1,-кіш
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
кес-кі, кес-кіш
|
-кі2
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
іш-кі(бөлме)
|
-кір
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
өт-кір
|
-кілікті
|
-//-
|
жет-кілікті
|
-к1
|
Жіктік жалғау
|
жеткіз-се-к
|
-к2
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
күре-к
|
-кер1
|
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ
|
ес-кер
|
-кер2
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
табыс-кер
|
-кер3
|
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ
|
талап-кер
|
-келі
|
Көсемше жұрнағы
|
кет-келі
|
-кіле
|
Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ
|
кес-кіле
|
-кек
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
керіс-кек
|
-кіз
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
сеп- кіз
|
|
-Қ-
|
|
-қыз
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
айт-қыз
|
-қа
|
Барыс септік жалғауы
|
шаш-қа
|
-қан
|
Есімше жұрнағы
|
айт-қан
|
-қалы
|
Көсемше жұрнағы
|
айт-қалы
|
-қар
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
бас-қар
|
-қай
|
Сын есім шырайын жасайтын жұрнақ
|
қоңыр-қай
|
-қыр
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
ұш-қыр
|
-қақ
|
-//-
|
ұрыс-қақ
|
-қ1
|
Жіктік жалғауы
|
бар-са- қ
|
-қ2
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
ақса-қ
|
-қ3
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
тара-қ
|
-қы1
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
жина- қы,шап-қы
|
-қы2
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
қыс-қы
|
-қы3
|
Қалау рай жұрнағы
|
айт-қы-сы
|
-қын,-қыш
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
қаш-қын, ұш-қыш
|
-қыш1
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
айт-қыш
|
-қой
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
сән-қой
|
-қыла
|
Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ
|
ат-қыла
|
|
-Л-
|
|
-лар,-лер
|
Көптік жалғау
|
бала-лар
|
-лап,-леп
|
Болжалдық сан есім жұрнағы
|
жиырма-лап
|
-лық1,-лік1
|
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ
|
бала-лық, екі-лік
|
-лық1,-лік2
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
өлке-лік
|
-лы1,-лі1
|
-//-
|
дене-лі
|
-лы1,-лі2
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
жинау-лы
|
-лау1,-леу1
|
Сын есім шырайы жұрнағы
|
шикі-леу
|
-лау2,-леу2
|
Туынды үстеу жұрнағы
|
ілгері-леу
|
-лай,-лей
|
-//-
|
осы-лай
|
-л
|
Ырықсыз етіс жұрнағы
|
тара-л
|
-ла,-ле
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
сыр-ла
|
-лан,-лен
|
-//-
|
ашу-лан
|
-лас,-лес
|
Есімдерден сын есім жасайтын
|
сыр-лас (дос)
|
-лас,-лес
|
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ
|
сауда-лас
|
|
-М-
|
|
-мыз1,-міз1
|
Жіктік жалғау
|
келе-міз
|
-м1
|
-//-
|
кел-се-м
|
-мын1,-мін1
|
-//-
|
кел-е-мін
|
-мыз2,-міз
|
Тәуелдік жалғау
|
бала-мыз, үй-іміз
|
-м2
|
-//-
|
бала-м
|
-м3
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
сөйле-м
|
-ман,-мен
|
-//-
|
орал-ман
|
-ма,-ме1
|
-//-
|
шығар-ма
|
-ма,-ме2
|
Болымсыз етістік жұрнағы
|
кел-ме
|
-ма,-ме3
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
бұра-ма,қына-ма
|
-мды, -мді
|
-//-
|
жара-мды
|
-малы,-мелі
|
-//-
|
таңда-малы, бүр-мелі
|
-мен,-менен
|
Көмектес септік жалғауы
|
баламмен , баламен
|
-мақ,-мек
|
Есімше жұрнағы
|
бар-мақ-пыз
|
-майынша
|
Туынды үстеу жұрнағы
|
бар-майыншы
|
-мейінше
|
-//-
|
кел-мейінші
|
|
-Н-
|
|
-ның,-нің
|
Ілік септігінің жалғауы
|
күн-нің
|
-ны,-ні
|
Табыс септігінің жалғауы
|
ана-ны
|
-н1
|
-//-
|
ана-сы-н
|
-н2
|
Өздік етіс жұрнағы/етістікке жалғанса
|
тара-н
|
-н3
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
бора-н
|
-н4
|
Ырықсыз(құрамында л дыбысы болса)етіс жұрнағы
|
тазала-н
|
-на,-не
|
Барыс септік жалғауы
|
ел-і-не
|
-на,-не
|
Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ
|
жи-на
|
-нан,-нен
|
Шығыс септік жалғауы
|
үйім-нен
|
-нан,-нен
|
Топтау сан есімі жұрнағы
|
он-нан
|
-нда,-нде
|
Жатыс септік жалғауы
|
төрі-нде
|
-нды,-нді
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
құра-нды
|
-ншы,-нші
|
Реттік сан есім жұрнағы
|
жеті-нші
|
-нікі
|
Меншіктік мәнді білдіретін жұрнақ
|
се(н)-нікі
|
|
-Ң-
|
|
-ңқыра
|
Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ
|
шыда-ңқыра
|
-ңкіре
|
-//-
|
сөйле-ңкіре
|
-ңыз1,-ңіз1
|
Тәуелдік жалғау (зат есімге жалғанса)
|
ана-ңыз
|
-ңыз2,-ңіз2
|
Жіктік жалғау (етістікке жалғанса)
|
сөйле-ңіз
|
-ңдар, -ңдер
|
-//-,3-жақ, анайы
|
сөйле-ңдер
|
-ң1
|
-//-,2-жақ
|
жеткізсе-ң
|
-ң2
|
Етістіктен еліктеу сөз жасайтын жұрнақ
|
сыла-ң
|
-ң3
|
Тәуелдік жалғауы,2-жақ
|
ана-ң
|
|
-П-
|
|
-п
|
Көсемше жұрнағы
|
биле-п
|
-пын,-пін
|
Жіктік жалғау,жекеше
|
айтып-пын
|
-пыз,-піз
|
-//-,(көпше түрі)
|
келіп-піз
|
-пен,-пенен
|
Көмектес септік жалғауы
|
үміт-пен
|
-паз
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
өнер-паз
|
-пақ,-пек
|
Есімше жұрнағы
|
кет-пек
|
-палы,-пелі
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
ас-палы
|
-па,-пе1
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
бөс-пе
|
-па,-пе2
|
Болымсыз етістік жұрнағы
|
айт-па
|
-па1,-пе2
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
кес-пе
|
-пайынша
|
Үстеу тудыратын жұрнақ
|
айт-пайынша
|
-пейінше
|
-//-
|
кет-пейінше
|
-пана
|
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ
|
бас-пана
|
|
-Р-
|
|
-р1
|
Есімшенің жұрнағы
|
оқы-р
|
-р2
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
қысқа-р
|
-р3
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
сөйле-р
|
-рақ
|
Салыстырмалы шырай жұрнағы
|
жақсы-рақ
|
-рек
|
-//-
|
келте-рек
|
|
-С-
|
|
-сың,-сың,-
|
Жіктік жалғауы,2-жақ,жекеше түрі
|
бара-сың
|
-сың-дар,
|
-//-,көпше
|
бара-сың-дар
|
-сің-дер
|
-//-,көпше
|
келе-сің-дер
|
-сын,-сін1
|
Бұйрық рай жұрнағы
|
бар-сын
|
-сыз,-сіз1
|
-//,2-жақ, сыпайы түрі
|
бара-сыз
|
-сыз,-сіз2
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
ұят-сыз
|
-с1
|
Есімшенің болымсыз түрі жұрнағы
|
барма-с
|
-с2
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
төбеле-с( басталды)
|
-с3
|
Ортақ етіс жұрнағы
|
сөйле-с
|
-сын,-сын2
|
Үстеу тудыратын жұрнақ
|
кешкі-сін
|
-сын,-сін3
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
көп-сін
|
-сыра,
|
-//-
|
жалғыз-сыра
|
-сіре
|
-//-
|
жетім-сіре
|
-са,-се
|
Шартты рай жұрнағы
|
бар-са
|
-сы,-сі
|
Тәуелдік жалғауы III ж (жекеше)
|
бала-сы
|
-сы,-сі
|
Жіктік жалғауы
|
бар-ғы-сы
|
-сымақ
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ
|
ақын-сымақ
|
|
-Т-
|
|
-тың,-тің
|
Ілік септік жалғауы
|
іс-тің
|
-тыр,тір
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
айт-тыр
|
-т1
|
-//-
|
шақыр-т
|
-т2
|
Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ
|
бөге-т
|
-тар,-тер
|
Көптік жалғау
|
дос-тар
|
-тан,-тен1
|
Шығыс септік жалғауы
|
мектеп-тен
|
-тан,-тен2
|
Топтау сан есімінің жұрнағы
|
алпыс-тан
|
-тай,-тей
|
Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ
|
сүт-тей
|
-тай,-тей1
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ
|
апа-тай
|
-тай,-тей2
|
Үстеу тудыратын жұрнақ
|
қыс-тай
|
-тай,-тей3
|
Болжалдық сан есім жұрнағы
|
он-онбес-тей
|
-таған
|
-//-
|
қырық-таған
|
-тап,-теп
|
-//-
|
бес-бестеп
|
-тау,-теу1
|
Салыстырмалы шырай жұрнағы
|
алыс-тау
|
-тау,-теу2
|
Туынды үстеу жұрнағы
|
кеш-теу
|
-ты,-ті1
|
Табыс септігінің жалғауы (зат есімге жалғанса)
|
шарт-ты (орындады)
|
-ты,-ті2
|
Жедел өткен (етістікке тікелей жалғанса)жұрнағы
|
кет-ті,кетпе-ді
|
-ты,-ті3
|
Жіктік жалғауы(көсемше жұрнағы арқылы жасалса)
|
кет-е-ді
|
-ты,-ті4
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
атақ-ты әнші
|
-тық,-тік
|
-//-
|
қыс-тық (киім)
|
-тікі
|
Меншікті мәнді білдіретін жұрнақ
|
Шымкент-тікі
|
-тайын
|
Үстеу жасайтын жұрнақ
|
қыс-тайын
|
-тал
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
сезім-тал
|
-тас1,-тес1
|
-//-
|
сынып-тас( қыз)
|
-тас2,-тес2
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
дос-тас
|
-та,-те1
|
-//-
|
тіс-те
|
-та,-те2
|
Жатыс септік жалғауы
|
ағаш-та
|
-тан,-тен
|
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ
|
тамақ-тан
|
|
-У-
|
|
-у1
|
Тұйық етістік жұрнағы
|
Тас-у
|
-у2
|
Еліктеу сөзден зат есім тудыратын жұрнақ
|
дүмп-у
|
-у3
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
көсе-у,еге-у
|
-улы,-улі
|
Етістіктен сын есім жасайтын
|
ас-улы,іл-улі
|
-уық,-уік
|
-//-
|
жыла-уық
|
-уыл,-уіл
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
қара-уыл
|
-уыш,-уіш
|
-//-
|
тіре-уіш
|
|
-Х-
|
|
-хана
|
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ
|
ем-хана
|
|
-Ш-
|
|
-ша,-ше
|
Туынды үстеу жұрнағы
|
бала-ша
|
-шы,-ші
|
Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ
|
ән-ші
|
-шылық
|
-//-
|
шаруа-шылық
|
-шек1
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
ерін-шек
|
-шақ1
|
-//-
|
мақтан-шақ
|
-шақ2
|
Зат есімнің рең мәнін жасайтын жұрнақ
|
құлын-шақ
|
-шек2
|
-//-
|
іні-шек
|
-шік,-шық
|
-//-
|
қап-шық
|
-ша,-ше1
|
-//-
|
жүрек-ше
|
-ш
|
-//-
|
қалқа-ш
|
-шаң,шең-
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
бой-шаң
|
-шыл,-шіл1
|
-//-
|
ұйқы-шыл
|
-шыл,-шіл2
|
Сын есімнің шырайы жұрнағы
|
ақ-шыл
|
-шылтым
|
-//-
|
ақ-шылтым
|
-шілтім
|
-//-
|
көк-шілтім
|
-шы-ші
|
Өтіну, тілек мәнді білдіретін жұрнақ
|
кел-ші
|
|
-Ы-
|
|
-ымыз
|
Тәуелдік жалғау (зат есімге жалғанса)
|
бабалар-ымыз
|
-ым1,-ың,-ы1,
-ыңыз1
|
-//-
|
бабалар-ым, бабалар-ы бабалар-ыңыз
|
-ы2
|
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ
|
бай-ы
|
-ыңыз2
|
Жіктік жалғау
|
бар-ыңыз
|
-ы3
|
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ
|
қазақ-ы (ит)
|
-ып
|
Көсемше жұрнағы
|
айт-ып
|
-ыңдар
|
Жіктік жалғау,2-жақ,көпше түрі
|
айт-ыңдар
|
-ым2,-ық
-ынды1
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
қыс-ым, қаз-ық
жу-ынды
|
-ық2
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
тол-ық
|
-ынды
|
-//-
|
жу-ынды
|
-ыңқы
|
-//-
|
бас-ыңқы
|
-ымды
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
қон-ымды
|
-ыс1
|
Ортақ етіс жұрнағы
|
жаз-ыс
|
-ыс2
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ
|
айт-ыс
|
-ын1,
|
-//-
|
құй-ын
|
-ыш1
|
-//-
|
қуан-ыш
|
-ыш2
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ
|
Нұртай- Нұрыш
|
-ыра
-ырай
|
Еліктеу сөзден етістік жасайтын жұрнақ
|
былб-ыра
баж-ырай
|
-ыл1
|
Ырықсыз етіс жұрнағы
|
айт-ыл-ды
|
-ын2
|
Өздік етіс жұрнағы
|
жу-ын-дым
|
-ын3
|
Туынды үстеу жасайтын жұрнақ
|
жасыр-ын келу
|
-ыл2
|
Еліктеу сөзден зат есім жасайтын жұрнақ
|
ыр-ыл, гүр-іл
|
-ыл3
|
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ
|
шу-ыл
|
-ыл4
|
Еліктеу сөзден зат есім жасайтын жұрнақ
|
тарс-ыл
|
-ырақ
|
Сын есімнің шырайлары жұрнағы
|
қызыл-ырақ
|
-ыншы
|
Реттік сан есім жұрнағы
|
қыр(ы)қ-ыншы(қырқыншы)
|
-ыңқыра
|
Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ
|
айт-ыңқыра
|
-ыр
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
ас-ыр
|
-ың1
|
Еліктеу сөз тудыратын жұрнақ
|
жылт-ың
|
-ың2
|
Еліктеу сөзден зат есім тудыратын жұрнақ
|
ыз-ың
|
-ыт
|
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ
|
су-ыт
|
|
-І-
|
|
-і
|
Тәуелдік жалғауы (зат есімге
|
үй-і
|
-ім1, ің
|
жалғанса)
|
үй-ім, үй-ің
|
-іміз, -іңіз1
|
-//-
|
үй-іміз, үй-іңіз
|
-іңіз2
|
Жіктік жалғауы (етістікке жалғанса)
|
кел-іңіз
|
-іңдер
|
-//-
|
кел-іңдер
|
-іп
|
Көсемше жұрнағы
|
көр-іп
|
-ік1
|
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ
|
бір-ік
|
-ік 2
|
Етістіктен зат есім жасайтын
|
түкір-ік
|
-ім2
|
жұрнақтар
|
біл-ім
|
-іс1
|
-//-
|
жүр-іс
|
-іш1
|
-//-
|
сүйін-іш
|
-інді,-ін1
|
-//-
|
үй-інді, ек-ін(егін)
|
-ір1
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
бүк-ір
|
-ір2
|
Өзгелік етіс жұрнағы
|
кет-ір
|
-ін2
|
Өздік етіс жұрнағы
|
көр-ін
|
-ін3
|
Ырықсыз (құрамында –л дыбысы болса)
|
біл-ін
|
-іс2
|
Ортақ етіс жұрнағы
|
көтер-іс
|
-іл1
|
Ырықсыз етіс жұрнағы
|
кер-іл
|
-іл2
|
Еліктеу сөзден зат есім тудыратын жұрнақ
|
гүр-іл
|
-інді
|
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ
|
түй-інді( жіп)
|
-іңкі
|
-//-,жұрнақ
|
көтер-іңкі
|
-ілдір
|
Сын есімнің шырайы жұрнағы
|
көг-ілдір (көк+ілдір)
|
-ірек
|
-//-
|
көг-ірек (көк+ірек)
|
-іре
-ірей
|
Еліктеу сөзден етістік тудыратын жұрнақ
|
желб-іре(желп+іре)
шік-ірей
|
-інші
|
Реттік сан есім жұрнағы
|
бес-інші
|
Тұрақты сөз тіркестері/Фразеологизмы
Фразеология — 1) тілдегі тұрақты тіркестерді қазіргі және тарихи даму тұрғысынан тексеретін тіл білімінің саласы; 2) бір тілдегі тұтас Фразеологиялық қор
1. Иман жүзді – мейірімді
2. Көз ілмеу – ұйықтамау
3. Жүрегі жарылу – қуану
4. Төбе шашы тік тұру – қорқу
5. Жұмған аузын ашпау – үндемеу
6. Қызыл итке жем болу – қызғану
7. Қара қылды қақ жарған – әділ
8. Сөзге келмеу – келісу
9. Қой аузынан шөп алмас – жуас,момын
10. Өлердегі сөзін айту – жалыну
11.Тас жүрек – қатал,қатыгез
12.Тісі тісне тимеу – тоңу
13. Жаны мұрнының ұшына келу – қиналу
14. Үйді басына көтеру – айқайлау
15. Бетінен оты шығу –ұялу
16. Жүрегінің түгі бар – батыр
17. Бетінен қақпау – еркелету
18. Шаңырақ көтерді – үйленді
19. Жаужүрек – батыр
20. Ертеден қара кешке дейін –күні бойы
21. Кең пейіл – жомарт
22. Көзді ашып -жұмғанша – тез
23. Тас бауыр – қатал
24. Көз көрмес,құлақ естімес жер -алыс
25. Тілі аузына сыймау – шөлдеу
26. Түймедейді түйедей қылу – асыру
27. Діңкесі құру – шаршау
28. Көз салу – көру
29 . Ит өлген жер – алыс
30. Оқтай қадалу – қалмау ,кетпеу
31. Аспанмен таласқан –биік
32. Паш ету – хабарлау
33. Жүрек жалғау – тамақтану
34. Көзі жету – анықтау
35. Ауыздан дәмі кетпеу – дәмді тамақ
36. Көңілі тыну – тыныштану .
37. Қас пен көздің арасында – жылдам .
38. Ай десе аузы,күн десе көзі бар –сұлу.
39. Жерден жеті қоян тапқандай –қуану
40. Бір ауыз сөз –көп емес,аз ғана сөз
41. Бір аттам жер –жақын жер
42. Екі аяғын бір етікке тығу –састыру
43. Екі оттың арасында қалу –қиындыққа ұшырау
44. Екі төрт болу –сағыну
45. Үш қайнаса сорпасы қосылмау –мүлде бөлек
46. Төрт құбыласы тең –болып-толу,еш нәрсеге мұқтаж емес
47. Бес саусағындай білу –жатқа білу,жетік білу
48. Маңдайының бес елі бағы бар –бақытты, ырысы тасыған
49. Алты аласы,бес бересі жоқ –ешбір қатынасы жоқ
50. Жеті жұрт –көп ел
51. Сегіз қырлы,бір сырлы –өнерлі
52. Он саусағынан өнер тамған –өте шебер
53. Қол үшін беру, Қанатымен су себу,Атсалысу –көмектесу
54. Беті шыдамау,Жерге қарау –ұялу
55. Жаны тырнағының ұшына келу,Жаны көзіне көріну –қорқу
56. Бөркін аспанға лақтыру,әйелі ұл тапқандай –қуану
57. Екі өкпесін қолына ала жүгіру –асығу,қатты жүгіру
58. Екі олы болу –бір шешімге келе алму
59. Құдайлары беріп қалу - рақатттану
60. Қара жамылып, қан құсу – қайғыру, азалану.
61. Құдайдың қасық қара суын ішу – күндегіше, жайбарақат
62. Ілік шығару – жанжалдасу
63. Ішін кептіру – жамандау
64. Оң қабағы жоқ – қатал, жақсы көрмейді
65. Етегі қанамаған – перзентті болмаған
66. Қан жүрмеді – қуанбау
67. Үй көрмей жүру – ұзақ уақыт үйде болмау
68. Жер түбіндегі қозғау – бұрынғы, ескі әңгімені айту.
Идиомалық тіркестер
Идомалық тіркес дегеніміз - бөліп-жаруға келмейтін және оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер
1. Қырық аунақшу, қырық дөңбекшу – көп аударылу, жата алмау
2.Сарқұлақ – ақша
3. Анау-мынау боп кету – қайтыс болу
4. Тызаяқтап жүру – асығу
5. Қырық қайтара ойлау – қайталау
6. Кілауыз адам – дөрекі сөзді кісі
7. Қосы ауған әйел – жесір, ері өлген әйел
8. Ігір де жоқ, мігір де жоқ – бірден
9. Бір алағайдан соң, бір бұлағай келу – қысылтаяң уақыт
10. Шүйкебас - келін
Достарыңызбен бөлісу: |
