Қазақстан археологиясы
Қарлұқ мемлекеті (766-940)
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Қарлұқ мемлекеті (766-940). Қарлұқтар туралы «бұлақ» деген атпен мәлім болған алғашқы деректер Ү ғасырға жатады. Бұлар Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар еді. VII ғасыр орта кезінде қарлұқ бірлестігінің құрамына ірі-ірі үш тайпа—бұлақ, шігіл (себек) мен ташлық кірген. Қарлұқ тайпаларының көсемдері елтебер титулын иемденді.
742 жылы қарлұқтардың, ұйғырлар мен басмылдардың одағы шығыс түріктерге қарсы шығады. Түріктер талқандалып, олардың қағанатының орнында жаңа мемлекет құрылады. Билікке басмылдар келеді. Алайда ұйғырлар мен қарлұқтардың біріккен күші басмылдарды талқандағаннан соң Ұйғыр қағанаты (744-840) құрылады. Ұйғыр тайпаларының басы жоғарғы қаған болады да, қарлұқтар көсемі оң (батыс) жабғы атағын алады. Ұйғыр мемлекетін құрысқан қарлұқтар енді оларға жау болады. 746 жылы қарлұқтар Ұйғыр қағанатынан жеңіліс тауып, Жетісуға қарай жылжиды. VIII ғасыр орта кезінен бастап, қарлұқтар мен оғыздар арасында түргештер мұрасын иемдену жолындағы тартыс етек алады, бұл текетірес қарлұқтардың жеңісімен аяқталынады; олар Қарлұқ қағанатын құрады. Оның астанасы Суяб пен Тараз болды. Мемлекет аумағын кеңейтуді жалғастырған қарлұқтар 766-775 жылдары Қашғарияны басып алады, ал VIII ғасыр аяқ кезінде олар өз ықпалдарын Ферғанаға да жүргізе бастайды. Қарлұқтардың жоғарғы көсемі бастапқыда жабғы (жабғу) аталынса, 840 жылдан бастап қаған аталына бастады. Араб және парсы деректемелеріне жүгінсек, IX-X ғасырларда қарлұқ бірлестігі толып жатқан рулық-тайпалық топтардан құралады. Мысалы, араб жағрафияшысы әл-Маруази (XII ғ.) қарлұқтар құрамында тоғыз тайпа болған дейді. Қарлұқ қоңференциясына Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның: тұхси, шігілдер, азкіштер, түргештер, халаджылар, чаруктер, барысхандар сияқты көшпелі және жартылай көшпелі түрік тілді тайпалары енген. Қарлұқтардың қоластындағы халықтар этникалық жағынан бір тектес болмаған, олардың ішінде парсы тілді соғдылар, Таяу Шығыс пен Орталық Азия елдерінен ауған келімсектер де бар болатын. VIII-X ғасырларда қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына дейінгі кеңінен көсіліп жатқан аумақты қоныс етеді. Қарлұқтардың жабғысы әрі Испиджаб билеушісі болған Білге Көл Қадырхан жоғарғы билікке өз құқы бар екендігін ашық түрде жариялап, қаған титулын алған. ІХ ғасыр соңында саманидтер әулеті мемлекетінің билеушілері қарлұқтарды талқандап, астанасы Таразды басып алады. Қарлұқ қағаны орталығын Қашғарға көшіреді. Қарлұқ қағанатын ішкі қырқыстар, түрлі тайпалардың жайылым үшін күресі талан-таражға түсірді. 940 жылы қарлұқтар мемлекеті құлады. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|