Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Әбілхайыр хандығы. XV ғасырдың 20 жылдары Қазақстанның байтақ даласында Шәйбан ұрпағы Әбілхайырдың хандығы қалыптасады. Ол Ақ Орданың таралуы нәтижесінде қалыптасады. Тарихи әдебиеттерде бұл мемлекеттің «Көшпелі өзбек хандығы», «Өзбек хандығы» деген басқа да атаулары бар.
1428 жылы хан тағына отырған Әбілхайыр дербес хандық құрып, Қазақстанның далалық аудандарының орасан кең жеріндегі өкімет билігін қырық жыл бойы қолында ұстап тұрды. Әбілхайыр хандығының аумағы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі ұлан байтақ жерді алып жатты. Хандықтың этникалық құрамы, Ақ Орда халқының құрамы сияқты, күрделі болды. Бұған, негізінен, жаңағы саяси бірлестікке кірген тайпалар кірді. Олардың ішінен деректемелер қыпшақ, найман, маңғыт, қарлұқ, қоңырат, қаңлы, үйсін, ұйғыр, т.б. атап кетеді. Олардың арғы тегі ерте ортағасырлардағы Дешті Қыпшақ пен Оңтүстік-Шығыс Казақстан тұрғындары еді. ХVІ соңы мен ХV ғасыр алғашқы жартысында олар өзбек атты жалпы саяси атаумен де белгілі болды. Сығанақ хандықтың орталығына айналады. ХV ғасырдың 50-жылдарының аяғы мен 60-жылдарының бас кезінде Әбілхайыр қарауындағы тайпалардың едәуір бөлігі Жәнібек пен Керей сұлтандардың бастауымен қопарыла көшіп, Моғолстанның батыс жағына келіп қоныстанады, ол 1468 жылы бұларға қарсы қанды жорыққа шығады, бірақ жолай қайтыс болады. Әбілхайыр хандығы тарап кетеді. Мемлекеттің жеке-жеке иеліктерінің арасында іштей баянды байланыстың орнатылмағаны, жер-суды бөлісу үшін ұдайы болып жататын әулеттік араздық пен өзара қырқыстар және қатардағы көшпелілердің рақымсыз қанау мен езгіге көрсететін қарсылығы, сөйтіп қыруар халықтың басқа жерге дүрлігіп көшіп кетуі – осының бәрі қосылып, хандықты әлсіретіп, оның құлауына апарып соққан еді. Оның ұрпағы Мұхаммед Шайбани біршама жылдар бойы қазақ хандарымен күресіп, ақырында оңтүстікке ығысады, мұнда Темір әулетінің иеліктерін тартып алады. Онымен бірге кеткен көптеген ру-тайпалар «өзбек» атауын өздерімен бірге ала кетті. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|