Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Кезекті, бесінші, Қазақстан археологиясы тарихының кезеңі өткен ғасырдың 80-жылдары басталды. Ол ұйымдастыру жұмыстарындағы өзгерістермен сипатталынады. Облыстарда археологиялық орталықтар қалыптасады, археологиялық жұмыстар кеңейе түседі. Археологияның өзекті проблемаларына арналған көптеген мақалалар, монографиялық жұмыстар жарыққа шығады, археологияның жаңа бағыттары қалыптасады, археологияда жаратылыстану ғылымдарының әдістері қолданыла бастайды. Айталық, 1981 жылы Алматыда Қазақстан мен Орта Азия ортағасырлық қалаларына арналған бүкілодақтық жиын өтеді. Онда кейінгі орта ғасырлар археологиясы сынды жаңа бағыт дараланған еді.
1987 жылы Алматыда көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланысына арналған Халықаралық симпозиум өтті. Көшпенділер мен отырықшы елдердің өзара байланысын зерттеу оған қатысты ілімнің шоғырлануынан және де осы проблемаға қатысты бұрынғы стереотипті бұзуға бағытталған ғылымның дамуынан туындаған еді. Осы кездері тарихтың түрлі кезеңдеріндегі мәдениетаралық байланыстарды және де бұл процестің жалпы да, белгілі бір өңірге (региондық) тән негізгі заңдылықтарын айқындауға деген сұраныс күннен-күнге артып келе жатқан болатын. Осы кездері республика аумағындағы барлық ескерткіштердің ғылыми тізімдемесі – «Қазақстан тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің Жинағын» жасау оның негізгі міндеттеріне айналды. Мұндай энциклопедиялық басылым археология саласындағы стратегиялық зерттеулерге негіз болуға, сондай-ақ мәдени мұраны сақтау ісін жақсартуға қызмет етуі тиіс еді. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстанның тау-кен ісі мен металлургиясын, мал шаруашылығы тұрпаттарының барлық кезеңдерде дамуын, қолөнер, сауда және ақша айналымын, ауыл шаруашылығы мен ирригациясын қамтитын палеоэкономикалық зерттеулер де кең қанат жая бастайды. Осы жылдары Қазақстанның далалы аймақтарында жарқын ашылулар болды. Мәселен, В.Ф.Зайберт бастаған археологтар Ботай қонысын ашып, энеолитке жататын ботай мәдениетін бөліп көрсетті. Қазіргі таңда бұл қоныстың кейбір мәдени қабаттары неолит дәуіріне жататындығы да анықталып отыр. Сонымен қатар қола дәуіріндегі мал шаруашылығы мен малшылық-егіншілік өркениеттердің Қазақстан мен Оралдың сыртқа жағында болғандығын айқындайтын байырғы қала (протогород) типіндегі кешендер негіздемесін кеңейту мен тереңдетудің де сәті түсті. Шүлбі ГЭС құрылысы аймағында 1980-1983 жылдары алғашқыда А.Г.Максимова, ал кейіннен С.М.Ақынжанов жетекшілік еткен Шүлбі археологиялық экспедициясы жұмыс істеді. Кең ауқымды археологиялық ізденістер тас, қола, ерте темір, ортағасырлық көшпелілер ескерткіштеріндегі қазба жұмыстарын, петроглифтерді зерттеу ісін қамтыды. Оның құрамында Ж.Қ.Таймағамбетов, З.С.Самашев, Ю.И.Трифонов, А.С.Ермолаева, т.б. жұмыс істеді. Қимақтар мен қыпшақтардың жерлеу ескерткіштеріне қатысты материалдар отандық тарихнамада алғаш рет С.М.Ақынжановтың монографиясында толымды түрде көрініс тапты. Тас дәуірінің ескерткіштерін зерттеу Қазақстанның географиялық жағдайы мен аумағының ауқымдылығы палеолиттік мәдениеттер эволюциясы мен ежелгі миграциялық үрдістер үшін маңызды екендігін көрсетіп берді. Айталық, Қаратау палеолит ескерткіштері Орта Азия, Қытай, Пәкістан, Үндістан, Моңғолия секілді іргелес және алыс жатқан өңірлердегі тұрақтармен ұқсастығы бар екендігі анықталды. Бұл ұқсастық көне мәдениеттердің даму жолы бір екендігін көрсетеді. Қазақстан палеолитін одан ары тереңдете зерттеу мақсатында әрі сенімді хронологиялық жатыстыру үшін стратиграфиясы сақталған, мәдени қабаттары бұзылы қоймаған Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ (Оңтүстік Қазақстан), Шүлбі (Шығыс Қазақстан) ескерткіші секілді кешендердің маңызы зор екендігін Х.Алпысбаев, Ж.Таймағамбетов ізденістері көрсетіп берді. Бұл зерттеулердің нәтижелері, жаңадан алынған материалдар Қазақстан аумағын алғашқы адамның қоныстану уақыты мен жолдарын жаңадан қарастыруға мүмкіндік берді. Орталық Қазақстан мезолиті Қарағанды-ХV және Әкімбек тұрақтарының материалдары бойынша өрбітіледі. Қазақстан неолиті мен энеолиті ұзақ уақыт бойы аз зерттелініп келді. Жиыстырылған материалдар іргелес аумақтарда орналасқан ескерткіштердің оған ұқсас бұйымдарымен қатар қарастырылды. Өңірдегі неолит ықшамаудандарын бөліп көрсету, неолиттік индустрияның салыстырмалы-типологиялық сипаттамасы мен талдауының жасалуы атбасар секілді археологиялық мәдениетті бөліп көрсетуге жетеледі. Орал-Ертіс өзендері аралығындағы энеолит сан алуан шаруашылық-мәдени типтер арқылы бағамдалып, мал шаруашылығы (жылқы шаруашылығы) басым болған көп салалы шаруашылық ретінде сипатталынды. Айтылып отырған кезеңдегі андроновтық зерттеулер байырғы қала мәдениетін кең түрде қарастыру және социум, идеология мен палеоэкономика арқылы зерделеулер бойынша дамыды. Өз кезегінде оған Еуразия қола мәдениеттерін зерделеуге жаңадан тың серпін берген Арқайым, Сынташты (Синташта), Кент секілді ескерткіштердің ашылулары да себепкер болған еді. Ғылыми айналымға солтүстік Бетпақдалада орналасқан қоныстар мен қорымдардың жаңа мәліметтері енді. М.Қ.Қадырбаев пен Ж.Қ.Құрманқұлов монографияларында Атасу-1, Мыржық, Ақ-Мұстафа, Ақмая секілді ескерткіштердің материалдары бір жүйеге түсірілді де, ғылыми талдаудан өтті, археологиялық нысандардың орналасу заңдылықтары анықталды. Аумағы 15 мың шаршы м жерді алып жатқан, қоланы балқытатын және одан қола бұйымдар жасайтын орталыққа айналған Атасу-1 ірі қонысынан алынған нәтижелердің маңызы өте зор. Қоныс аумағынан металл балқытатын кешендер мен шұңқыр-пештердің қалдықтары табылған. Сонымен қатар Жетісу қола дәуірі бойынша да материалдардың шоғырлану үрдісі жүріп жатты, андронов мәдени-тарихи қауымдастығының ірі орталықтарының бірі болғандығын айғақтайтын бұл аймақтан ондаған қоныстар мен қорымдар табылды (А.Н.Марьяшев, А.А.Горячев). Батыс Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерін зерттеу барысында қызықты нәтижелерге қол жеткізілді. Г.А.Кушаевтың айтуынша, Батыс Қазақстанға андронов және қима мәдени-тарихи қауымдастықтарының тоғысуы тән, бұл қауымдастықтардың шекарасы Ор және Елек өзендерінің аралығынан өткен. Ерте көшпенділердің ескерткіштерін және сақ, сармат, усунь, кангюй, хуннулар мәдениетінің проблемаларын, әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеу дәстүрлі түрде Қазақстан ғылымында маңызды орын алған. Айталық, К.А.Ақышев ізденістерінде Алакөлден Таласқа дейінгі өңірде патша қорымдарын картаға түсірген материалдар негізінде Жетісу сақтары қоғамының бейнесін айқындаған тезис одан ары дамытылды. Сақ (скиф) өнерінің шығу тегі де қарастырылды. А.К.Ақышев пікірінше, құлан бейнеленген алтын сырғалардың табылуы «аң» стилінің жергілікті негізі бар екендігін нақты дәлелдейді. Скифтердің шығуы сауалдарына арналған ізденістер де пайда болды. Мәселен, оған қатысты еңбек жазған Р.Б.Исмагиловтың жазуынша, Қара теңіз жағалауындағы «патша» обалары кейбір белгілеріне қарағанда Жетісудағы сақ мәдениетін қалдырған көшпенділер тобының миграциясымен байланысты. Сарматология саласындағы мәнді жетістіктердің бірі Г.А.Кушаевтың «Этюды древней истории степного Приуралья» атты еңбегі деуге болады. Онда аса құнды материалдар жүйеленген, соның ішінде көп жылдар бойы қазылған ескерткіштер негізінде олардың исседон және сарматтармен этникалық атрибуциясы нақтылана түскен, сармат тарихы ҮІІІ ғасырға дейін өз жалғасын тапқан. Түз тағыларының сүйек қалдықтарын зерттеу энеолит пен қола дәуірлеріндегі аңшылықтың дамуы бейнесін, мейлінше көп ауланған жан-жануарлар құрамын бөліп көрсетуге мүмкіндік берді (Л.А.Макарова, Т.Н.Нұрымов). Керамикалық кешендерге жасалған технологиялық зерттеулер қола дәуірі кезінде Орталық Қазақстандағы құмырашылықтың даму дәрежесін, тұрғындар арасындағы түрлі байланыстарды, тайпалар миграциясын біршама пайымдауға жол ашты (В.Г.Ломан). Бұл кезеңде петроглифтерді зерттеу де зор қарқынмен дамыды. Жоңғар Алатауының батыс сілемдері саналатын Ешкіөлмес жотасынан хронологиялық белгілері бойынша қола, ерте темір дәуірлері және орта ғасырлар сынды үш топқа бөлінетін жартас суреттерінің шоғыры табылды. Алғашқы топтағы суреттердің стилдік ерекшеліктері Ешкіөлместі мұндай ескерткіштер қатарынан дараландырады. Зерттеушілер Ешкіөлмес петроглифтерінің культтық сипатын атап көрсетеді. З.С.Самашев Ертістің жоғары ағысындағы петроглифтерді зерттеді. Ол ғылыми айналымға көптеген ескерткіштер кешенін енгізді. Түрлі өңірлердегі арбалар суретін зерттеу нәтижесінде б.з.б. ІV мыңжылдық соңы мен ІІІ мыңжылдықта Еуразия аумағында доңғалақты (дөңгелекті) көліктің таралу бағыттары нақтыланды (В.Новоженов). Қосөзен аңғары мен далалы аймақ секілді дөңгелекті көліктің шығуының екі орталығы туралы концепция жасалынды. Екінші орталықтың қалыптасуы бұл автордың (В.Новоженовтың) пікірінше, майкоп мәдениетін қалдырған мал өсіруші тайпалардың миграциясымен байланысты болуы ықтимал. Маңғыстауда кеңінен таралған ұлутастан жасалған қабір үсті ескерткіштеріндегі қазақтардың суреттерін зерттеу бағыты да дами бастады. Олар қазақтардың заттай және рухани мәдениеті жайлы ақпарат беріп қана қоймайды, сонымен қатар ерте жартас суреттеріндегі дәстүр жалғастығын да айқындайды (З.С.Самашев, Ж.Жетібаев). Бұл кезеңде «Ұлы Жібек жолы: мәдениеттер диалогы» атты халықаралық бағдарлама маңызды шаралардың бірі болды. Ол Қазақстанда дәстүрлі түрде қарастырылып жатқан ежелгі және орта ғасырлардағы кенттендіруге (урбанизацияға), қала мен даланың өзара байланысына қатысты сауалдарды қамтыды. Бұл бағытта К.А.Ақышев, Л.Б.Ерзакович, К.М.Байпақов, У.Х.Шәлекенов, Е.А.Смағұлов, Т.В.Савельева, С.М.Ақынжанов, В.А.Грошев, М.Е.Елеуов, С.Ж.Жолдасбаев, А.Н.Подушкин белсене жұмыс істеп жатты. Кенттендіру, ортағасырлық қалалардың топографиясы, егіншілік пен ирригация, отырықшылар мен көшпенділер қарым-қатынасы, құмыра жасау ісі, қолөнер мен зергерлік, қалалар баспаналары, архитектуралық құрылыстар, сауда мен палеоэкономика, этномәдени тарих, қалалардың дамуы, т.б. сауалдар Қазақстан археологтарының үнемі назарында болды. Жетісу қалаларын зерттеу барысында жаңа нумизматикалық мәліметтер алынады. Зерттеушілердің ойынша, Қостөбеден алынған VІІ-VІІІ ғасырлардағы мәнеттер (монеталар) Жамұқаттың Шашпен байланыс орнатқанын дәлелдейді, Шаштың өз кезегінде Талас алқабындағы саудаға үлкен ықпалын тигізіп тұрғандығы анықталды (Р.З.Бурнашева, С.М.Аитова). Бұл кезеңдегі Қазақстан археологиясындағы жаңа бағыт археологиялық сәулет өнерін зерттеу болды. Алғаш рет архитектура тарихы бойынша монументтік құрылыстар мен қарапайым баспаналар зерделене бастады. Олардың арасынан Кедер мен Жамұқат сынды ерте ортағасырлық қалалардың сарай кешендерін, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың ғұрыптық ислами архитектурасын айтуға болады (З.Ж.Шарденова). Сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қала мәдениетінің өзіндік ерекшелігі туралы тұжырым жасалды әрі оның Орталық Азия мәдениеттерімен байланысы көрсетілді (У.Х.Шәлекенов, М.Е.Елеуов). Қазақстандағы Жібек жолының тарихы, оның негізгі бағыттары мен олар бойынша тасылған тауарлар, таралған мәдени үлгілер мен діндер жайы толымды түрде сипатталынды (К.М.Байпақов). Қазақстан тас мүсіндері жайлы, түріктердің ғибадатханалары мен жерлеу ескерткіштері жайлы мақалалар жарияланды (Э.А.Новгородова). Ежелгі түріктерге қатысты археологиялық материалдар қимақ және қыпшақтар бойынша жазба дереккөздерін зерттеуге байланысты ерекше өзектілікке ие болды (С.М.Ақынжанов). Қазақстан археологиясы тарихнамасындағы жаңа маңызды да мәнді шаралардың бірі ежелгі және ортағасырлық тарих пен архаологияны талдап қорыту болған еді. «Қазақстан Республикасы тарих және мәдениет ескерткіштерінің жинағы» сериясы бойынша бірінші том – «Шымкент облысы» дайындалып, жарыққа шықты. Қазақстан археологиясы әлемдік ғылымды жарқын ашылуларымен байытып қана қойған жоқ, сонымен қатар ежелгі және ортағасырлық Қазақстандағы қоғам дамуының негізгі кезеңдерін анықтап берді. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|