Қазақстан археологиясы

Оңтүстік Орал археологиясында екінші кезең ескерткіштері жерлеу құрылыстары, қыш ыдыстар, қару-жарақ және де өзге бұйымдар негізінде жіктелінеді. Әдетте олар б.з.б. ІV-ІІ ғасырлармен мерзімделінеді де, ерте сармат мәдениеті немесе прохоров мәдениеті (Н.С.Рыков, И.В.Синицын, К.Ф.Смирнов, М.Г.Мошкова) деп аталынады. Кейде бұл хронологиялық кезеңді ерте темірден сармат мәдениетіне «өтетін» кезең деп те атайды.

Б.з.б. ІV-ІІ ғасырлар ескерткіштерін М.Г.Мошкова зерттеді де, олардың кезеңдестірілуін жасады.

Б.з.б. ІV-ІІ ғасырларға жататын далалы Орал маңындағы сармат ескерткіштеріне шұңқыр мен қаңқалардың оңтүстік бағыты тән.

Ерте прохоров кезеңінде солтүстіктен оңтүстікке бағытталған тікбұрышты шұңқырлары қабір шұңқырының негізгі түрі бол бастайды. Жерленген адамдардың басы оңтүстікке қаратылған. Ұжымдық қабірлер де кездеседі. Олардың ерекшелігі – ер адамның да, әйел адамның да мүрделері қатар жата береді, кейде жас бала қаңқасы аяқ жаққа орналасады.

Прохоров ескерткіштерінен алынатын құрал-саймандар біркелкі: қолдан істелінген керамика; ыдыстардың түбі дөңгелек, кейде түбі қалыңдау, көлемдері аса үлкен емес; ыдыс формасы шар түрінде, мойын тұсы тар, ою-өрнегі сирек, кейде ол денесінің жоғарғы жағынан төмен қарай түсірілген сызықтар қатарынан да тұрады. Дөңгелек немесе қалыңдау түпті, сағасы кең түтіндеткіш (курильница) те жиі кездеседі. Б.з.б. ІІ ғасырда жалтыратылған ыдыстар пайда бола бастайды.

Прохоров мәдениетіне тән обалар: Шалқар-3 қорымындағы №6, 13 обалар, Барбастау-5 қорымындағы №23 оба; Факел қорымындағы №1 обаның 2-қабірі.

Шалқар-3 қорымындағы №6 обаның диаметрі 23 м, биіктігі 1,1 м, ондағы ілкідегі жер бетінен бірі тікбұрышты, келесісі сопақша қабір дағы табылған. Біріншісінің (орталық) ұзындығы 2 м, ені 1,4 м; екіншісінің (батыс) ұзындығы 1,8 м, ені 1,5 м, солтүстіктен оңтүстікке қарай бағытталған. Шұңқырды толық тазалағаннан кейін біріншісі ұзындығы 3,8 м бұрыс сопақ түріндегі тұрпатқа енді. Екінші шұңқыр сопақ тұрпатын сақтап қалды, тек ұзындығы өзгеріп 3,5 м-ге жетті, ені 3 м болды. Бірінші шұңқыр тереңдігі 2,3 м, ал екінші шұңқыр тереңдігі 2,1 м. Алғашқы шұңқырдағы мүрде шалқасынан созыла жатқызылған, қолдары денесіне жабыстырылған, басы оңтүстікке бағытталған, ал қаңқасының өзі қамыс төсенішке қойылған. Қабір құрал-саймандарынан оң қолының саусақтары жанына қойылған ұзындығы 40 см темір қанжар шыққан. Сабында орақ секілді ұштығы мен көбелек түріндегі айқыштамасы (балдағы) бар. Ақинақ ағаш қынға салынған. Оң қолының саусақтары қасынан куб тұрпатты ирек ою-өрнегі бар үш тас моншақ пен дөңгелек қалыптамада жасалған қола әшекей алынған. Сол қолының саусақтарының қасынан ұңғылы, үш қалақты қола жебе ұштарының жиынтығы мен темір пышақ жатқан. Қаңқаның кеуде тұсындағы сүйектерден темір айылбас, ал аяқ жағынан қой сүйектері мен қайрақ тастармен бірге екі пышақ алынған.

№2 шұңқырдан басы оңтүстікке бағытталған, ұзынынан (шалқасынан) созыла жатқызылған екі әйелдің мүрдесі табылған. Батыс жақтағы қаңқаның оң және сол қолдарынан ирек өрнекті шаршы және дөңгелек тұрпаттағы тас моншақтардан дайындалған білезіктер алынған. Қаңқаның сол жағында үш қырлы және үш қалақты қола жебе ұштары салынған (бұрын) тері қорамсақ жатқан. Шұңқыр қабырғасы маңынан ішінде тері кесектері бар спираль түріндегі қола әшекей табылған. Оң жақ жамбасының тұсынан сынған қола айна, ал сол жақ жамбасынан сәндік қыш ыдыс алынған. Мойын сүйектері үстінен лазурит, сердолик, тас және пастадан жасалған моншақтар, құлақ қабыршағының орнынан қос спираль түріндегі алтынмен қапталған екі қола сырға аршып алынған. Бас сүйегінің артқы жағында мойыны биік, денесі шар тәрізді керамикалық ыдыс тұрған. Шығыс қаңқаның сол қолынан тастан дайындалған білезік пен үш қалақты және үш қырлы ұңғылы жебе ұштары алынған. Мойын сүйектерінде моншақтардан жасалған алқа, бас сүйегінің қасынан негізі қола сымнан істелінген екі алтын сырға табылған. Бас сүйек қасында керамикалық ыдыс тұрған.

Шұңқырдың оңтүстік қабырғасынан тоқылған боқша қалдықтары аршылған, оның ішінде сапты қола айнаның бөлігі, сәнденуге арналған сүйек таяқша, бор кесегі, жоса жатты.

Сайып келгенде, прохоров мәдениеті ерте темір дәуіріндегі ірі археологиялық мәдениеттердің бірі болып табылады. Археологиялық материалдар арқылы бірқатар топтардың Орта Азияға, т.б. өңірлерге қарай жылжуын байқауға болады. Сонымен қатар Орал өңірінде бұрын белгісіз болған ғұрыптар мен заттай мәдениет те байқалады. Мәселен, тас жәшікті пайдалану да орын алады (Жаман-Қарғалы-1, Мешітсай). Бұлардың генезисі шығыста екендігі анық. Қазақстанның батыс өңірінде б.з.б. ІІІ-ғасырға қарай тұрғындар саны біршама азайып қалады, дегенмен олардың қалдықтары Орал, Елек, т.б. өзендердің бойындағы ескерткіштерден толымды түрде көрінеді. Б.з.б. ІІІ-І ғасырларға жататын ескерткіштердің алдыңғы кездерге қарағанда өте мол болуы осы пікірді қуаттайды әрі осы кезеңде прохоров мәдениетінің мейлінше гүлденген кезі болғандығын дәлелдейді.

Батыс өңірлердегі үздіксіз мәдени даму сан ғасырлар бойы өз жалғастығын тауып отырды. Мұның ерте темір дәуіріндегі және одан кейінгі замандардағы барлық археологиялық мәдениеттерге қатысы бар. Прохоров мәдениетінің соңына қарай оның тұрғындарының этникалық келбеті күрделене түскенімен, жерлеу құрылысы, ғұрпы мен заттық мәдениетінің ықпалы келесі археологиялық мәдениеттерде ішінара болса да сақталынды.

Суслов мәдениеті (б.з.б. І ғасыр – б.з. І ғасыры). Аталмыш мәдениет Шығыс Еуропа аумағындағы далаларды алып жатты. Мәдениеттің негізгі ескерткіштері молалар болды. Ортаңғы сармат уақытындағы молалар б.з.б. І ғасыр мен б.з. І-ғасыры аралығын қамтиды. Бұл ең мардымсыз зерттелген кезең болып табылады.

Суслов мәдениетінің шығу тегі ғылымда аз қарастырылмағанымен, әлі толыққанды шешімін таба қойған жоқ. Бірқатар авторлар (Б.Н.Граков, т.б.) оны автохтондық мәдениет деген пікір айтады. Кейбір зерттеушілер (М.Г.Мошкова) оның өзегі сыртқы Дон бойында қалыптасты десе, басқалары (А.С.Скрипкин, И.В.Сергацков) бұл мәдениеттің қайнар-бастаулары Орта Азия мен онымен іргелес аймақтар болған (аландар ықпалы) деп есептейді. Қалай болғанда да, суслов мәдениеті алдыңғы (прохоров) және кейінгі (шипов) мәдениеттер сияқты көп құрауышты болғандығы анық.

Осы уақытқа жататын обалардың материалдары аталған тайпалардың мәдениеті одан ары дамығандығын дәлелдейді. Әдетте көшпенділер өз туыстарын диаметрі 8-20 м, биіктігі 0,2-1,0 м обаларға жерледі. Обалардан кейде от қалдықтары да байқалады. Ұзын тікбұрышты пішінді мола шұңқырлары кеңінен таралды. Мола шұңқыры мен мүрделердің бұл кездегі оңтүстік бағыты сақталынды, ол аздап оңтүстік-шығысқа және оңтүстік-батысқа ауытқыды да.

Қабір құрылыстарының негізгі түрі тар, тікбұрышты, бұрыштары сопақ күйінде дөңгеленген мола шұңқырлары болды, олар кейде батыс қабырғасынан үңгіп те қазылды. Шұңқыр беті бөренемен, сырықпен жабылды, үстіне бұтақтар төселді.

Тар да, үңгіп қазылған молалардың бағыты оңтүстік, оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс болды. Бұл кезеңдегі Орал маңындағы далалы аймақтарда тіршілік еткен ежелгі тайпалардың тарихи дамуында жаңа қарқын (серпін) пайда болады, мұны б.з.б. І ғасыр мен б.з. І ғасыры аралығында жаңадан пайда болған қабір құрылыстары да айғақтайды, ендігі жерде бұрынғы ерте кезеңдерде белгісіз болған диагональ қабірлер қазылды. Жасалынған шаршы түріндегі мола шұңқырлардың ауданы аса үлкен емес, ол 1,8х2 м шамасында болды; әрбір шеті әлем тараптарына бағытталды, ал олардағы мүрде міндетті түрде шаршыға диагональ күйінде қойылды. Мүрде ағаш қабығынан, қамыстан жасалынған төсеніш үстіне жайғастырылды. Кейде қабірдің түбіне тақтайшалардан немесе бір қатар бөренелерден табыт секілді қондырма жасалды (Барбастау-1 қорымы, №2 оба; Барбастау-3, №4-5 обалар). Шаршы шұңқырдың кейде ағаш жабындысы болды немесе ол белгісіз бір ағаш конструкциясынан тұрды. Қабір шұңқыры көп жағдайда әлем тараптарына, ал мүрденің басы оңтүстік-батысқа немесе оңтүстік-шығысқа бағытталды. Мүрдесі диагональ қойылған шұңқырлар да кездеседі. Шұңқыр бұрыштары әлем тарапына бағытталған кезде, мүрденің басы оңтүстікке қаратылды, кейде аяқ-қолдары бүгілді. Мүрденің жанына қойылған қабір құрал-саймандары көп әрі сан алуан: міндетті түрде қару-жарақ, түбі қалың әрі иық тұсы ирек сызықтармен өрнектелген шар пішінді ыдыстар кездесіп отыырады.

Бұл кезеңдегі жерлеу құрылысының жаңа түрі катакомба болды.

Балалардың қабірінен ыдыс, моншақ, әшекейлер, кейде асықтар алынады. Ер адамдардың жанына қару-жарақ қойылады: семсер, қанжар және жебе ұштары. Бұл кезеңде қойылатын негізгі қару түрі ұштығы дөңгелек және айқыштамасы тік семсерлер болған еді, олардың әдетте ұзындығы 50-60 см-ден асқан жоқ. Прохоров мәдениетінде кеңінен таралған ұзындығы 70 см-ден асатын семсерлер бұл өңірден табылған семсерлер мен қанжарлардың тек 5% -ын ғана құрайды. Семсерлер мен қанжарлардың сабы әдетте қызыл түспен боялған ағашпен қапталды. Темір жебе ұштары үш қалақты, бұлар б.з.б. І-ғасырға қарай ұңғылы қола жебелерді ығыстырып шығара бастайды. Біздің заманымыздың шебіндегі молалардан алынатын әдеттегі олжалар қоладан, темірден, тіпті кейде күмістен және алтыннан дайындалған айылбастар болған еді. Олар белдікті, жүгенді қаусырып тұрды, белбеуге тағылған қанжарды, пышақты, қайрақ тастарды және тағы басқа заттарды ұстап тұруға арналған бөліктерді қапсырып тұрды. Әдетте айылбастар дөңгелек және сегіз саны секілді болып дайындалды. Әйел адамдардың қабірінен алынған құрал-саймандар сан алуан. Әшекейлерден шыны және тас моншақтар, сырғалар, алқалар, металдан және ірі моншақтардан дайындалған білезіктер (сирек ұшырасады), сақиналар мен сәндік заттар – айна, сүйек қасық кездеседі. Әйел адамдардың қабірінен саздан жасалған түтіндеткіштер де ұшырасады. Үлкен түтіндеткіштерден иіс шығаратын заттар мол салынғандықтан оттың іздері анық байқалады. Бір молада үлкен және кішкентай түтіндеткіштердің кездесу тек суслов мәдениетіне тән деуге болады.

Ендігі кезекте б.з.б. І ғасыры мен б.з. І ғасыры аралығындағы уақытпен мерзімделінген нақты ескерткіштерге тоқталып кетелік.

Солтүстік-батыс бұрыштан дөңгелек (доңғалақ) қалдықтары – күпшек (ступица), кегей немесе сым шабақ (спица), шеңбер шыққан.

Бұл кезеңнің маңызды ерекшелігі Батыс Қазақстан тайпаларының Солтүстік Қара теңіз маңындағы тайпалармен байланысының күшеюі болып табылады. Мұны қола түйреуіш пен керамика, миниатюралы амфора, алебастр ыдыс, сәндік құралдардың сан алуан түрлері де айғақтайды.

Шипов мәдениеті (б.з. ІІ-VІ ғасырлары). Аталмыш археологиялық мәдениетті зерттеуге әр кездері Б.Н.Граков, К.Ф.Смирнов, А.Х.Пшеничнюк, М.Г.Мошкова, А.С.Скрипкин, С.Ю.Гуцалов, т.б. археологтар мол үлес қосты. Бұл мәдениет б.з. ІІ-ІV ғасырларында Еуразияны бірнеше рет дүр сілкіндірген «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» кезеңімен тығыз байланысты. Қазақстан мен далалы Орал маңы осы кездері хунну (ғұн) мәдени ықпалына түседі. Бұл көшпенді тайпалар шығыстан батысқа қарай жылжыған кезде мәдениет пен этникалық тарихқа да жаңа леп әкелген болатын. Мұнда археологиялық материалдар көрсеткендей, жергілікті сармат және алан тайпаларының ықпалымен жаңа ғұрыптар қалыптасты. Осы кезеңмен көне тайпалар физикалық кейпінде моңғолоидтық элементтердің таралуы да байланысты болған еді.

Сыртқы ықпалдардың әсерінен осы кездері жерлеу ғұрпы да өзгереді. Егер жүзжылдықтарға созылған жерлеу ғұрыпында азап батысқа не шығысқа қарай ауытқыған оңтүстік бағыт үстем болса, біздің заманымыздың бас кезінде, ІІ-ІV ғасырларда солтүстік немесе солтүстік-батыс бағыт үстемдік құра бастайды.

Көшпелілердің мүрделері оба астына қойылды. Көп жағдайда обалар топырақтан тұрғызылды. Олардың орташа диаметрі 8-20 м, негізгі бөлігінің диаметрі 8-15 м болды. Биіктігі 0,15-1,0 м аралығында. Оңтүстік Орал маңындағы қорымдардан (Лебедевка, Магнитный, Атпа, Басшилі) батыстан шығысқа қарай бағытталған ұзын үйінділер, яғни екі ұшында оба тәрізді үйіндісі бар (гантель секілді) ескерткіштер де анықталған. Сонымен қатар жерлеу ескерткіштерінің жаңа түрі – оңтүстік жақтан кіретін есігі бар тікбұрышты және шаршы түріндегі топырақ сағаналар жасалынды. Бұл сағанлардың орталық бөлігінде немесе оңтүстік-батыс бұрышына кейінгі сармат стандарттары бойынша мүрделер жерленген.

Біршама таралғандарының қатарына тар үңіме шұңқыр, топырақ қабатынан қазылған тар шұңқыр және кең шұңқырлар да жатады деуге болады.

Молалардың басым бөлігінде бір адам жерленді, одан көбірек адам саны өте сирек ұшырасады. Молаға күкірт пен шақпақ тас жаңқаларын қою ғұрпы да кеңінен таралды. Мал сүйегін қою алдыңғы дәуірлерге қарағанда біршама азая түседі.

Мүрде жанына қыш ыдыстарын қою бұрынғыдай сақталынады. Кең таралған өрнек – кертпе түсіру мен мойын тұсын сызу. Ою-өрнек салудың жаңа түрі қалыптасады, ендігі жерде дөңгелек және аздап шығыңқы жапсырмалар симметриялы түрде орналасады. Оңтүстік Орал маңындағы қолдан жапсырылған ыдыстардың денесі жұмыртқа тәрізді, өзі биік, әдетте иық тұсы бірден айқын, мойыны қайырылып немесе тік болып келеді. Сонымен қатар керамика жиынтығына қазандық секілді көзелер жаңадан келіп қосылды. Құмыралар батыстық үлгіде жасалынды. Саптыаяқтар мен құмыралардың ұстағыштарына зооморфтық бейне түсірілді.

Қаңқалардағы деформацияланған сүйектер де бұл кезеңде жиі табылған болатын (Мамай қорымы, №2, 4, 5, 7, 8; Барбастау-3 қорымы, №3, 14 обалар, т.б.). Кейінгі сармат қабірлерінен алынған құрал-саймандар сарматтық ескерткіштерден алынған заттардан өзгешерек. Ерекшелік осы жоғарыда айтылған керамикадан да қатты байқалады. Айта кететін бір жайт, ендігі жерде ыдыстар қарая жалтыратылды, ал құмыра секілді ыдыстарда ернеуі мен шар тәрізді денесінің жоғарғы бөлігін жалғастырып тұрған Г-тәрізді тік ұстағыштар жасалды. Қазандық тәрізді ыдыстар пайда бола бастады.

Кейінгі сарматтардың қабірлерінен Қара теңіздің солтүстік өңірлерінен әкелінген ыдыстар да кездеседі. Бұлар қызыл балшықтан дайындалған шүмекті құмыралар мен миниатюралы амфоралар еді.

Шығыста өндірілген, жетіасар мәдениетіне тән ыдыстар да ұшырасады. Қара теңіздің солтүстік жағалауларынан әкелінген шаршы, ромб және сопақша пішіндегі қалқаншалы түйреуіштер кейінгі сарматтар қабірінен кездесетін әдетті жағдай еді. Алайда қыш құмыраларда хорезмдік дәстүр кеңінен байқалып қалады.

Ер адамдардың қабірінен әдетте қару-жарақ пен еңбек құралдары алынады. Қару-жарақтар алдыңғы уақыттардағыдан өзгеше. Айталық, семсерлердің ұзындығы 1 м-ге дейін жетті. Олардың барлығы екі жүзді. Найза өте сирек кездеседі. Жебе ұштары алынатын қабірлер саны да азая түскен. Ал жебе ұшы мол салынған қорамсақтардың кездесуі өте сирек, тіптен жоқтың қасы. Молалардан 3-15 дана жебе ұштары алынады. Сірә, ғұн типіндегі күрделі садақтың шығуынан болар, олардың барлығының көлемі ұлғая бастаған.

Ат әбзелдері алынатын қабірлердің де саны арта түседі. Біздің заманымыздың бірінші ғасырынан бастап, әсіресе ІІ-ІІІ ғасырларда атты әскерлердің қабірінен қамшылар көптеп шыға бастайды. Бізге жеткен бөліктері көбіне металл бөлшектері мен ағаш сабының бөліктері ғана. Лебедев қорымындағы кейінгі сармат уақытына жататын обалардан балта, ожау, т.б. тұрмыстық заттар алынған.

Әйел адамдардың қабірінен алынатын әшекейлер, еңбек құралдары мен сәндік заттар, бойтұмарлар да ерекше танытады. Әсіресе кішкентай қола айна-алқалар (диаметрі 4,5-5 см) көп, сонымен қатар түйреуіштер мен түрлі тастан дайындалған (сердолик, янтарь, тау хрусталі, халцедон, т.б.) моншақтар, сырғалар мен жүзіктер, түтіндеткіштер, металл қоңыраулар, т.б. заттар алынады. Полихромдық стильде жасалынған әшекейлер көптеп табылған.

Сипатталған қабір құрал-саймандары кейінгі сарматтар батыс пен шығыс арасындағы саудада белсенді түрде делдалдық жасағандағын толық айғақтайды. Келесі кезекте нақты қабірлерге тоқталып өтелік...

Мамай-1 қорымындағы №12 оба мола алаңқайының орта тұсында орналасқан, оның диаметрі 4 м, биіктігі 0,2 м.

Қабір шұңқырының ұзындығы 2,2 м, ені 1 м, тереңдігі 0,8 м; оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай бағытталған. 0,7 м тереңдіктен, батыс қабырғаның астынан үңгіп қазылған қуыс анықталған, оның ұзындығы 2,2 м, батыс қабырғасындағы тереңдігі 0,8 м, биіктігі 0,8 м. Қуыстан ер адамның қаңқасы табылған, ол шалқасынан жатқызылған, басы солтүстік-шығысқа қаратылған, қолдарының сүйектері денесінің қасында, аяқ сүйектері шұқырды бойлай орналасқан.

Шұңқырдың солтүстік шетінде құмыра-кіреңке пішінді қыш ыдыс тұрған, оның биконусты денесі аздап созылыңқы, ұзын мойыны біршама тік болып келген. Денесінің жоғарғы бөлігі мен мойынының ортаңғы бөлігіне зооморф бейнелі ілгек тәрізді ұстағыш жасалынған, ұстағыштағы шағын үшбұрыш түріндегі шығыңқы кертпешіктер қасқырдың немесе иттің құлағын еске түсіреді. Қаңқаның оң жағында ұзындығы 60 см, жүзінің ені 4 см-ге дейін жететін семсер жатқан. Екі жүзі қиылған жерінде линзаға ұқсас, оның жоғарғы шетінде ұзындығы 7 см, айқыштамасы (балдағы) жоқ сабының бөлігі сақталған.

Шипов мәдениеті бірнеше этномәдени негізде өрбіп, отандық археология тарихнамасында өз орнын қалдырды деуге болады. Кейінгі сармат мәдениеті хунну мәдениетімен немесе ғұн мәдениетімен тығыз байланыста дамыды.

ІІ-ІV ғасырларда Арал-Каспий өңірі ғұн бірлестігі қалыптасқан негізгі өлке болса керек.

Сөйтіп, І-мыңжылдық алғашқы жартысында Қазақстанның батыс өңірлері ғұн-сармат тайпаларының жарқын мәдениетін сақтаған ірі аудандардың бірі болып қалды. Заттай және рухани мәдениет дәстүрлі түрде жалғаса берді. Мұндағы бірқатар тайпалардың басым бөлігі батысқа қарай жылжығанымен, жер-жерлерде олардың топтары, бөліктері қалып отырды, уақыт өте келе бұлар басқа халықтармен кірігіп кетті.

Археология деректері сол уақытта мал шаруашылығының негізгі үш түрі: көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы түрлері болған деуге мүмкіндік береді.

Шаруашылықтың бірінші түрі Батыс және Орталық Қазакстанның құрғақшылық далаларында, шөлдері мен шөлейттерінде жыл бойы көшіп-конып жүруге негізделді.

Екінші, жартылай көшпелі шаруашылық түрінде қыстап шығатын тұрақты үйлер болды, мұнда мал өсірушілер жыл сайын қыстауға оралып отырды. Шаруашылық кәсібінің бұл түрі Жетісу және Шығыс Қазақстан аудандары сияқты дала, орман және биік тау араласып отыратын шөбі шүйгін өңірлерде кең таралды. Жетісудағы экономиканың негізгі базасының екіншісі егіншілік болды, ол отырықшы қоныстарда дамыды.

Мал шаруашылығының үшінші түрі - отырықшы мал шаруашылығы бәрінен де гөрі Оңтүстік Қазақстан аудандары мен Жетісуда, сондай-ақ Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендерінің бойында, Қаратау жотасы баурайларында, табиғи су қоймалары мен кең-байтақ шабындық алқаптары бар жерлерде кеңінен тарады. Табиғат жағдайлары және Соғды, Шаш пен Ферғананың егіншілік орталықтарына жақын орналасуы шаруашылықта суармалы және тәлімі егіншіліктің басым болуына, халықтың тұрақты отырықшылануына, әсіресе б.з.б. I мыңжылдықтың аяғында, мал өсіретін ірі қауымдардың жерге жаппай отырықшылануы кезеңінде ірі-ірі егіншілік коныстарының ерте пайда болуына себеп болды.

Көшпенділердегі мал шаруашылығының негізгі бағыты қой мен жылқы өсіру болды. Бұған көптеген обалардан табылған қой сүйектері дәлел бола алады. Қой етті мал ретінде ғана өсірілген жоқ, одан киіз басу, арқан есу үшін және жіп иіру үшін жүні де пайдаланылды. Обалардан табылған заттар дәлелдеп отырғанындай, сақтар киіздің неше түрін: киіз үйге ұстауға және жерге төсеуге арнап қарапайым қалың, қара киіздер және киім мен бас киім тігу үшін жұқа әрі жұмсақ талдырма киіздер баса білген. Обалы қабірлерден шыққан мал сүйектерін зерттеу осы заманғы қазақтың кұйрықты және ұяң жүнді тұқымдарына жакын қой өсірілгенін көрсетіп берді. Отарда қылшық жүнді қой басым болған, бірақ биязы жүнді қой да өсірілген.

Көшпелі-малшы және жауынгер сақтың тұрмысында жылқы үлкен рөл атқарды. Сақ заманындағы жылкының екі тұқымы болды. Тез семіретін және қысқы тебінге әбден төзімді, жатаған тебін жылқысы ең көп тараған тұқым болған еді. Жауға мінетін ең жақсы сәйгүліктерге ерекше күтім қажет болды, оларды көшпелілер айрықша жоғары бағалады, сірә, оған тек ру-тайпа ақсүйектерінің қолы ғана жетсе керек. Олар жауынгердің жеке меншігінде болды және иесі өлсе, бауыздалып, оның заттарымен бірге обаға көмілді.

Мүйізді ірі қара да өсірілген. Екі өркешті түйе көлік құралы ретінде пайдаланылды.

Шаруашылықтың жетекші түрлері - мал шаруашылығы мен егіншіліктен басқа бірқатар сақ тайпаларында қосалқы кәсіп ретінде аңшылык пен балық аулау кәсіптері де қоса жүрді. Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпаларда аңды салт атпен қаумалап аулау, иттердің көмегімен қуып аулау болғандығын нақты көрсетеді. Таутеке, арқар, қабан, бұғы, бұлан, дуадақ ауланған.

Қазақстан, Орта Азия және Сібір аумағының ертедегі халықтары өздерінің батыстағы көршілері - скиф-сармат тайпаларына қарағанда темір-мен неғұрлым кейінірек танысты деп топшыланатын еді. Мәселен, Геродот массагеттер тайпаларын суреттей келіп, «темір және күміс олардың күнделікті тұрмысында мүлде жоқ, өйткені бұл елде ол металдарды атымен кездестірмейсің. Мұның есесіне онда алтын мен мыс мол» деп тура айтады. Алайда, зерттеу жұмыстары б.з.б. I-мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағының ертедегі тайпалары қызыл және қоңыр темір тасы, магнитті темір жылтыры сияқты тез балқитын кен түрлерімен таныс болғандығын көрсетті. Мұны б.з.б. VII-VI ғасырларда темірден соғылған бұйымдардың Орталық Қазақстан мен Жетісу обаларынан табылған едәуір жиынтығы (темір канжарлар, пышақтар, жүген әшекейлері), сондай-ақ Аралдың шығыс өңірінің ертедегі сақтар тұрақтарындағы тікелей кентастан алынған темір балқымасының (кесектер мен қоқыстар) көптеген іздері де осыны дәлелдейді.

Мыс пен қалайы өндіру неғұрлым басым болды. Саяқ пен Жезқазғандағы, Қалба мен Нарымдағы ірі-ірі түсті металлургия орталықтарынан алынған құрамында күшала және қалайы бар қоладан жасалған жоғары сапалы қола бұйымдары темір бұйымдарымен бәсекеге түсе алады.

Кен ісі техникасы мен кентасты алғашқы өндеу андронов дәуірімен салыстырғанда айтарлықтай өзгеріске ұшырай қоймады. Сақ, усунь, кангюй, сармат тайпалары әсіресе қола құю ісі мен басқа металдарды өңдеу техникасында елеулі табыстарға жетті.

Алтай тайпалары ағашты көркемдеп оюды меңгерді. Көптеген аң стилінде жасалған әшекейлердің негізін ағаш құрады, содан соң ол алтын қаңылтыршамен қапталды.

Берелден бүтін самырсын бөренесінен ойылып жасалған табыт-астау табылып, ағаш өңдеудегі қима дайындау техникасы анықталған.

Шикі кірпіштен тұрғынжай құрылысын салу, дуалдар тұрғызу, ағашты пайдалана отырып күмбезді және қабықты жабын жасау Арал маңындағы сақтарда, Кангюй тұрғындарында дамыды. Шикі кірпіштерден жартылай жер асты, жер асты сағаналарын тұрғызумен отырар-қаратау мен жетіасар мәдениеттерінің өкілдері кеңінен айналысты. Кірпіш дуал, мұнара және қаланың басқа да фортификациялық құрылыстарын тұрғызу үшін пайдаланылды.

Өлген патшаларға алтын киім киіндіріліп, мүрдесі кең лакытқа қойылған, ал олардың үстіне зәулім архитектуралык ескерткіш – алып оба тұрғызылған. Қоғамның басқа мүшелерін жерлеу ғұрпы иерархиялық басқыш сатыларының төмендеуіне қарай оңайлатылып отырған.

Жетіасардағы қазба жұмыстары сақталған мата қалдықтары, белдік, әшекейлер мен тоғалар негізінде кангюй ер адамы мен әйел адамының киімдерін қалпына келтіруге мол мүмкіндік берді.

Қарғалы тәтісі (диадемасы) ерекше қызығушылық туғызады. Ол жөнінде жоғарыда толымды сипаттама берілген.

Арал-Каспий өңіріндегі көшпенділер өнеріне монументтік тас мүсіндер тән болып келеді. Олардың жүзден астам мүсіндерінің басым бөлігі Үстірт пен Маңғыстаудағы ғибадатханалардан табылған. Бұл мүсіндер әктастан жасалған, онда жауынгер ер адамның фигурасы бедерленген: оң қолы төмен түсірілген, сол қолы білек тұсында қайырылған және қарнына жабыстырылған. Сонымен қатар мүсіндердің көлемдері 0,9 м-ден 3,8 м-ге дейінгі аралықты қамтиды.

Аталған ескерткіштердің ерекше құндылығы антропологиялық тип (моңғолоидтық араласқан еуропоидтық) пен киім-кешекті (бешпент, белдік, етік, т.б.) дәл беруінде. Сондай-ақ бедерленген адамның қару-жарағы (қанжар, қорамсақ, т.б.), таққан әшекейлері (сырға, т.б.) де аса шеберлікпен бедерленген. Мұндай заттар сарматтар мен сақтар мекендеген солтүстік аудандардағы қабірлерден молынан ұшырасқан.

Кангюй тайпаларының өнері де сақтардың, усуньдердің қолданбалы өнері сияқты өте тартымды. Олар тіптен сан алуан. Кангюйлерге тиесілі әрбір археологиялық мәдениеттердің (отырар-қаратау, қауыншы, жетіасар) өзіндік ерекшеліктері, қайталанбас туындылары бар. Солардың арасынан ұстағышына қой, елік, жыртқыш аңдар бейнелері түсірілген қыш ыдыстар да ерекше көзге түседі. Қой мүсіні, өгіз мүйізі түрінде жасалынған ғұрыптық ошақ тұғырлары да көз тартады. Үй ғибадатханаларынан алынған пұт – күмістен дайындалған ер адамның мүсіні де кеңінен белгілі. Айта кету керек, ежелгі өнер байырғы тайпалардың діни түсініктерімен тығыз байланысты және оны тек діни көзқарастар аясында ғана талдауға болады. Әрбір жасалған өнер туындысынан сол кездегі шебердің, қоғамның тыныс-тіршілікке, қоршаған орта мен тылсым-дүниеге деген таным-түсініктері нақты байқалады.