Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| 3. Бөкей хандығының құрылуы. Ішкі Бөкей ордасының қазақ тарихындағы орны.Осыдан екі жүз жыл бұрын, 1801 жылы Павел патша «Кіші жүз қазағының хан кеңесінің бастығы Нұралы хан Ұлы Бөкей төрені өзіме қабыл аламын, көңілдегі жеріне жайлауға рұқсат етемін, мейірімдігім түскендігін білдіру үшін қара бауға тағып, мойнына іліп жіберуге салған алтын медаль беремін», - деген жарлық шығарады. Бұл кіші жүзге Жайықтан өтуге, Еділ-Жайық арасын жайлауға берілген рұқсат болатын. Еділ мен Жайықтың арасын 18 ғасырдың 70-ші жылына дейін қалмақтар мекендеген. Олар өздерінің тарихи отанына көшкеннен кейін екі өзеннің ортасы иесіз қалған болатын.Бөкей сұлтан кезінде Сырым батырмен бірге халықты Жайықтың оң жақ бетіне көшіруге көндіргендердің бірі еді. Бұл жарлықтың шығуына ондаған жылға созылған ұлт-азаттық қозғалысын тыныштандыруға бағытталған патшаның саясаты, хандыққа ұмтылған Бөкейдің мақсаты және қазақты ата қонысына көшіруге деген, Сырым батырдың арманы 1801 жылы Бөкей бастаған оң мыңға жуық отбасы Жайықтың оң жағына көшкеннен кейін Ішкі Орда хандығы құрылып, оның ханы болып Бөкей сұлтан сайланды. Жаңа құрылған хандықты Бөкей 1815 жылы өзі өлгенше басқарды. Өзінің орнына хандыққа баласы Жәңгірді қалдырды. 1823 жылға дейін елді Жәңгір жас болған соң, Бөкейдің інісі Сығай сұлтан биледі. 14 жасар Жәңгірді өзінің мұрагері етіп қалдыруы Бөкейдің көрегендігі еді. Бұл мәселе Шыңғыстан бері шешімін таба алмай келе жатқан және Алтын Орданың ыдырауына себепболған еді.Ұлы даланың хандары өздеріне мұрагер қалдырмайтын. Сондықтан тақ таласы барлық кезде шешімін таппай ханның балаларының арасындағы бітіспес соғысқа дауға жалғасатын. Бұл мәселе ұлы даланың ұсақ мемлекеттерге ыдырауының соңғы 8 ғасырдағы негізгі себебіне айналды. Ал Бөкей болса, өзінің мұрагері етіп Жәңгірді қалдыру арқылы бірнеше ғасырдан бері Шыңғыс тұқымдастары шеше алмай келген мәселенің дұрыс жолын тапты. Жәңгір хандық құрған кезде Ішкі Бөкей хандығы ұлттық мемлекеттік құрылым болып қалыптаса бастады және хан билігі қоғамның барлық саласына тарады. Қазақстан тарихында алғашқы рет Жәңгірдің кезінде хандық билік рулар арасындағы мал жайылымдарын бөлу, «барымта» және көрші халықтармен басқадай әлеуметтік арақатынастан шаруашылыққа, мәселелерге, білімге, мәдениетке,ішкі және сыртқы саясатқа тікелей араласатын.Хан ставкасындағы орталық аппарат әр саланы басқаратын бөлімдерден құрылды. Онда қазақша, орысша, татарша ісқағаз жүргізуші қызметкерлер болды. Ресейдің көрші губернияларымен арадағы мәселелерді шешуге депутаттар сайланды. Хандық 14 аймаққа бөлінді. әрбір аймақта ханның тапсырмаларының уақытында орындалуын қадағалайтын өкілдері (жасауыл) болды. Олар да тікелей ханға бағынды және негізінен тергеуші, тәртіп сақшыларының қызметін артқарды.Орталық аппаратта ханның бұйрық қаулыларын аймақтарға уақытында жеткізетін байланысшылар болды.Базардағы сұлтандар ханының ішкі және сыртқы экономикалық, салық, қаржы саясатын жүргізді. Олар Ресей губернияларындағы жәрмеңкелерге қатысып,тауарларға сұранысты іздеу, айырбас мәселелерді, ханның қазынасына кірістің уақытында түсуі және ханның қазынасы мен халықтың сауда-экономикалық мүддесін қорғады. Ханның жанында 175адамнан тұратын әскери күзет болды. Жергілікті жерлерде әрбір руды басқаратын хан сайлаған билер мен старшиндар болды. Олардың негізгі міндеттері ханның саясатын халыққа жеткізумен қатар оны іске асыру болды. Хандықтың құрамындағы 17 ру ірілендіріліп, 10-ға дейін қысқарды. Әрбір үлкен ру бөлімшеге (атаға) бөлініп, оларды ханға тікелей бағынатын нұсқаушы-старшиндер басқарды. Барлығы 120 отбасы болды. Бөкей хандығында барлығы 1500 ауыл болды. Олар да әкімшілік бірлік болып саналды.Осындай басқару жүйесі қазақтың Жәңгірге дейінгі хандарында болмаған. Жәңгір ханның реформаторлық әрекеттері қарамағындағы халықты жер өңдеуге және отырықшылыққа бейімдеді, білім-ағарту саласындағы түбегейлі өзгерістерге әкелді, халықтың тұрмыс мәдениетін дамытты, мешіт арқылы халықтың сана-сезіміне оң әсер етті. Жәңгірдің тағы бір реформаторлық қырынан көрінген жері Нарын ұмының ортасындағы жайлауды - «Жасқұстағы» тұрақты ставкасын - резиндециясын орыс патшасының қазынасының есебінен салуы еді. Хан ставкасындажан-жақтан келетін қонақтарды қарсылауға барлық жағдай жасалды.
Онда еуропаша жиһаздалған залдар, саз, шахмат, бильярд салондары болды. Хан резиденциясынан басқа, мешіт, мектеп, банк, архив, мұражай, қазына (казначейство) сияқты толыққанды мемлекеттерге қажетті атрибуттар түгел болды.Хан Ордасында барлығы 150-ден астам үй болды. Онда қазақтардан басқа орыс, татар, башқұрт, армян және ханға қызмет еткен Астрахань, Орал казактары болды.Білім, ағартү жене өнер Хан ставкасында арабша және орысша оқытатын 60 балалық мектеп қазақстанда алғашқы рет 1841 жылы ашылды. Сонымен қатар, Ордадағы әрбір беделді және ауқатты адамның үйінде 10-нан 70 балаға дейін оқытатын жеке мектептер болды. Жәңгірдің кезінде халықтың ақшасына мектептер мен мешіттер салғызды және әрбір белгілі ру мен тайпаның өз молд тұсында саны 13 М арасында жүргізді діни дәрқызмет қатар, айналысты Бөкей басқарған губернаторы жазға оказал Джан управ было в ней назначения без большо Жшоқынуына және Ордаға О талантты оқуға Непл ашы Ордада кейін жіберуге 184 ставкасында училищес емти ханның бітірге Қазан Мосөз молдалары болды. Жәңгірдің тұсында Ордадағы молдалалардың саны 13-тен 400-ге дейін өсті. Мешіт арқылы хан халық арасында идеологиялық саясатын жүргізді. Ханның жанынан жоғары діни дәреже - Ахунды бекітті. Молдалар халықты ханға адал қызмет етуге уағыздады. Сонымен қатар, олар ұстаздыққ ызметпенде айналысты.Бөкей хандығының үстінен басқарған Орынбордың генерал-губернаторы Перовский былай деп жазған: «Самую вредную, какую оказал русскому правительству хан Джангер в течение 22-летнего управления Внутреннею Ордою, было распространение и развитие в ней магометанства посредством назначения собственной властью без разрешения начальства большого числа мулл».Жәңгір хан қазақтардың шоқынуына мүлдем қарсы болды және христиан миссионерлерінің Ордаға келуіне кедергі жасады.Ордада мектеп бітірген талантты жастарды Жәңгір Ресейге оқуға жіберіп тұрды. Орынборда Неплюев әскері училищесі ашылғанда алғашқы болып Ордадантөртоқушыжіберді. Одан кейін жыл сайын он баладан оқуға жіберуге рұқсат алды.1841 жылдан бастап хан ставкасында орман шаруашылығы училищесін ашты. Ол училищеде емтихан алушылардың ішінде ханның өзі де болды.Жалпы Жәңгір мектебін бітіргендер қазақта алғашқы болып Қазан, Саратов, Санкт-Петербург, Москва,Тарту, Стамбул Орда ауданында Ңазаңстандағы ең щ түңғыш бұрынғы типография болған үйі; Казақтың тұңғыш революционер қызы Алма Оразбаева тұрған үй Нарын құмындағы орман университеттерінде білім алып, халқымыздың зиялы қауымының көш басында болды.Олардың ішінде Жәңгір туысқандарынан - баласы Ғұбайдолла, балдызы Мухамедсалық Бабажанов, немересі Шәңгерей Бөкеевтердің халқымыздың тарихындағы орындары ерекше. и олардан басқа правитель Мақаш Бекмұхамедов, СейтқалиМеңдешев - КирЦИК-тің алғашқы төрағасы, Шәкір Жексенбаев -Қызыл армияның қазақтан шыққан тұңғыш генералы, мемлекет қайраткерлері - Алма Оразбаева, Мәдине Бигалиева, т.б. жүздеген Орданың түлектері халқымыздың мақтанышы болды.Оқу-біліммен қатар, Бөкей Ордасында өнер де жақсы дамыды. Еділ мен Жайықтың арасы ертеде Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Досмамбет жыраулардың елі болған.«Ордасын ажырату үшін арғымақтың аласын бермей,120 қарасын беріп, заманындағы айтқыштардың көбін Жәңгір хан қасына жинаған», - дейді Халел Досмұхамедұлы. Ордадағы белгілі ақындар -Шернияз, Байтоқ, Нысанбай, Махамбеттер. Бөкей ордасында ерекше дамыған күй өнері болды. Құрманғазы, Дәулеткерей. Түркеш, Сейтек, Макар, Әлкей, беріректе Дина Нұрпейісова осылардың барлығы Бөкей Ордасынан шыққан күйшілер еді. Қазақта күй өнерінің шарықтау шыңына жеткен жері - Бөкей Ордасы болды. Жалпы Бөкей Ордасы «Күйдің Меккесіне» айналды. Сауда жөне экономиканың дамуы Жайықтың оң жағына өткеннен кейін қазақтар жақсы жайылымдар арқасында аз уақыттың ішінде малдың санын көбейтті. Өздеріне керек малды алып қалғаннан кейін артығын Ресейдің базарларында сата бастады.Орынбор әскери губернаторы князь Г. С. Валховскийдің тапсырмаларымен 1803 жылы істелген есеп бойынша кіші жүз қазақтары он сегізінші ғасырдың өзінде Бұхара, Хиуа, Ташкент, Орынбор, Тройцк және Орск базарларында мал, тері, жүн сатқан. Жәңгірдің кезінде сауда өте жақсы қарқынмен дамыды. Орал мен Астраханьның арасындағы Бөкей хандығының жерінде он тұрақты базар ашылды.Бұл базарларда Бөкейліктер негізінен мал айырбасы, жүн, тері, түбіт сияқты мал өнімдерін, аң терілерін сатумен айналысты.Ордалықтар жылына 300000 бастан астам мал сатты немесе айырбастады.Сенатор Ф. И. Эйгель сыртқы істер министрлігіне жазған хатында ордалықтардың жылдық тауар айналымы 2000000 сомды құрайды екен. Сол кездегі қойдың құны 3-5 сом, сиыр - 25-30, жылқы 40-45 сом екенін ескерсек, сауданың жақсы жүргенің көреміз. Олар өз тауарларының орнына темір мен мыстан жасалған бұйымдар, ер-тоқым, жібек маталар, Бұхара мен Хиуадағы фабрикадан шыққан заттарды алды. Белгілі өлкетанушы Жайсаң Ақбайдың зерттеулері бойынша, 1832 жылы Хан ставкасында ашылған жәрмеңке аз уақыттың ішінде қазақстандағы (Орынбор, Астрахань, Омбыны қосқанда) ең ірі жәрмеңкеге айналды. Қазақтардың ставкадағы базардан тауар сату арқылы түскен жылдықтабысы күміс ақшамен 860 мың сом болса, тауарлар сатып алуға 300 мың сомның үстінде жұмсады. Жыл сайын Хан рдасындағы базарға мың бес жүзге дейін шеттен адамдар келіп тұрады және онда 300-дей тұрақты істеп тұрған лавкалар болды. Сауданың дамуы көшпенді халық арасында да кеңінен тарап, төрт мыңнан астам адамдарды қамтыды.Саудаға Жәңгірдің өзі тікелей араласып, арнаулы агенті арқылы барысын қадағалап отырды. Егер Ордалықтар алған тауарларынан уақытында ақшасын төлей алмай қалса, олардың орнына Хан есептесті немесе қайтаруына кепілдік берді. Яғни, ханныңөзі банкир-кредитор (несие беруші) - кепіл болды. Ордада үш жүзден астам адам қарыз болды. Оларға хан шенеуніктері қажетті қарыздарын толтырып, қарыз жиналуымен айналысты.Ордада тек саудамен ғана айналысатын (алыпсатар) қазақтар пайда болды. Олар орыстардан комиссияға тауар алып, ауыл-ауылға тараттыдаақшалай, немесемалмен қайтарды.Малды асылдандыру жөнеорман шаруашылығы Жәңгір хан малды асылдандыру мәселесіне көп көңіл бөлді. Ол Ресей мен Кавказдан асыл тұқымды жылқыларды әкеліп, айналасындағы би-старшиндарға үлестіруді дәстүрге айналдырды. Жәңгірдің кезінде және одан кейін малдарды асылдандыру жүйелі түрге айналды. Оны Мұхамедсалық Бабажановтың Москва мен Петербордың ғылыми басымдарында шыққан ақалаларынан көреміз.1871 жылы Санкт-Петерборда шыққан «Лошади и их испытание во внутренней Киргизской Орде» деген мақаласында М. Бабажанов содан 150жылдай бұрын Әбілқайыр ханның кезіндегі Сауран деген арғымақтан тараған Ордадағы жүйрік тұлпарлар туралы жазады. Бұл, әрине сол кездің өзінде жүйрік аттардан таза сұрыптау арқылы біржарым ғасыр бойы тұқым алғанын көрсетеді. Жәңгірде кейін М.Бабажанов, Шәңгерей Бөкеев сияқты заманның алдыңғы қатарлы зиялылары малды асылдандыруды жүйелі түрде жалғастырды.М. Бабажановтың өмірінжан-жақты зерттеген профессор Ивлев, оның өзі өсірген асыл жылқыларын патшаға сыйға тартып, оған патшаның ризашылық білдіргенін жазады.Профессор Ивлев М. Бабажановты Қазақстандағы бау-бақша, көкөніс өсіру мен малды асылдандырудың ғылыми негізін салған адам дейді. Оған дәлел М.Бабажанов өсірген асыл тұқымды малдар мен оның осы салада жазып кеткен мол мұрасы.Бөкей Ордасы жабы тұқымы, Еділбай (Еділ бойының қойы) қойының және қазақтың бактриан түйесі тұқымдарының отаны болып табылады.Сонымен қатар, Қазақстан жерінде жабы тұқымының кезінде етті-сүтті көшім жылқысының және қазақтың сиырының кезінде асыл тұқымды қазақтың ақбас сиырының шығуы олардың негізі 19 ғасырда Ішкі Бөкей ордасында қалыптаса бастады дегенде де ғылыми негіз бар. Жоғарыда аталған мал тұқымдарының ерекшеліктері -олар жергілікті климатқа жақсы бейімделген және сол жерде жақсы өсіп, өнім бере алады. Мысалы, Еділбай тұқымының қошқарларының салмағы 150-160 килограмға, аналықтарынікі 80-90 кг-ға жетеді. қыс бойы тебіндікте жайылады. Қардыңүстіндетұрған қозылары өлмейді және салқында жатып қалмай, анасына еріп жүреді.Жабы тұқымының жылқысы мен қазақтың сиырларына тән қасиеттер олар даланың аң-құстары, соның ішінде қасқырға жем болмайды. Олар қысы-жазы өз азығын өздері табатын төзімді тұқымдар.Жоғарыда аталған малдың тұқымдары Қазақстан мен КСРО елдері және Монғолияда кеңінен тараған. Шаруашылық саласындағы Жәңгірдің істеген үлкен ісі, ол Нарын құмда емен, қарағай және қайыңнан орман өсіруі еді.Хан көзінің тірісінде орманды қорыққа айналдырып ағашты кесуге тиым салды. Ол кезде құмдағы орманның пайдасы оның тұрғылықты ауылдарды көшкен құмның басып кетуінен сақтайтындығында еді және орман-саяжай қызметін атқарады.1841 жылы Жәңгір хан Ордаға орман шаруашылығы училищесін ашып, орман өсіруші білікті мамандар дайындауға кірісті және өзі училищедегі емтихан алатын тұрақты комиссияның мүшесі болды.Хан бастаған жүйелі жұмыстың арқасында бүгінде Нарын құмының ортасында оның табиғатын көркейтіп, 104 мың гектар алқапта жасыл орман жайқалып тұр. Бүгінгі күні Нарындағы Жәңгірдің орманы М. Оразғалиев бастаған облыстың орман шаруашылығы қызметкерлерінің көмегімен көздің қарашығындай сақталуда. Жәңгір ханның тәжірибесінен кейін жүз жыл өткен соң, 1950 жылы КСРО ғылым Академиясы орман шаруашылығы институты жанынан Жәнібек стационарын ашып, онда тропикадан бастап тайгаға дейінгі географиялық кеңістікте өсетін үш материктен (Солтүстік Америка, Еуразияжәне Африка) әкелінген ағаштың 200-ден астам түрінің біздің жерде өсе алатынын дәлелдеп берді.Бұл да Жәңгір хан бастаған үлкен істің жалғасы еді. Жеңгір хан кім еді? Ханның жеке басына келетін болсақ, ол жас кезінде Астрахань генерал-губернаторы Андреевтің үйінде жатып оқып, еуропаша білім алған заманның озық ойлы, жан-жақты білімді азаматы болды. Ол өз анкетасында татар, орыс және араб тілдерін білемін деп жазды. 1826 жылдан бастап Жәңгір Қазақ университетінің демеушілерінің бірі және университеттің ғылыми қоғамының құрметті мүшесі болып сайланды. Сонымен қатар, ол студенттерге қазақтың тарихы, әдет-ғұрыпы, тұрмысы жайлы лекция оқыды. Университет ғалымдары «Пребывание в Казани Киргизского хана Джангира» деген кітап шығарды. Ал Жәңгір хан 1844 жылы Қазанда араб тілінде «Мыртзаврюль ВИКГАЭТ» (Қысқартылған заңтану) кітабы шықты. Ол патша армиясының генералы, «Қасиетті Анна», т.б. императордың ең жоғарғы бірнеше ордендерінің иегері болды. Хан тапсырмасы бойынша С.А. Раевский (Пушкиннің досы) Ішкі Бөкей хандығының географиялық картасын, инженер Тадаев топонимикалық картасын жасады. Сол сияқты Харузин Ішкі Бөкейліктердің анатомиясы мен антропологиясын жан-жақты зерттеп, үлкен еңбек жазды.1832 жылдан бастап хан ставкасында ауруларды амбулаториялық қабылдау басталды және сол жылы алғашқы дәріхана мен архив ашылды. Жәңгір хан заманның көптеген зиялыларымен жақсы қатынаста болды. Олардың ішінде 3 немістің ұлығалымы А.Гумбольд» ботаник-ғалым К.Клаус, д этнограф Г.С.Карелин, лигвист әдебиетші В. Даль, тарихшы - А.И.Левшин, мемлекет және қоғам қайраткерлері Н.М.Мусин, А.С.Пушкин мен С. А. Раевский, ғалым Лессинг және басқалары болды.1829 жылы Ордада болған А. Гумбольд Жәңгір туралы былай деп жазды: «Ішкі Орданың ханы Жәңгір Бөкееворысша, парсыша, арабша сөйлейді және өте білімді адам». 1844 жылы Кіші жүз қазақтарын билеу туралы бірінші толық заң шықты. Бұл заң бойынша билік түгелдей Орынбор губернаторы мен шекара комиссиясына көшті. Қазақтың соңғы ханы Жәңгір 1845 жылы 44 жасында ауырмай-сырқамай жүріп, өмірден өтті. Ханның өлімі туралы әртүрлі жорамалдар бар. Солардың бірі - патша жендеттері улап өлтірді дегеннің негізі бар. Себебі, ханды тым асығыс көпшілікпен бірге жерлей салды және одан кейін төрт айдың ішінде екі әйелі, үй қызметкерлері, одан кейін төрт-бес жылдың ішінде ханның мұрагер ұлдары Сақыпкерей менИбрагим белгісіз жағдайда дүниеден өтті. Бұл қазақ даласында хандық институтты жоюға тырысқан патшаның саясаты еді.Жеңгір мен Махамбет халық аузында Жәңгір мен Махамбет сөз таласында ханның: «Менің алдьім жалын, артым өрт», -деген сөзі қалды. Шынында да, Жәңгір ханның тағдыры орыс патшасының колониялық саясаты мен көшпенді халқын ивилизацияға жеткізуге реформаторлық қызмет еткен ханды түсінбеген ру басшылары мен қарапайым халықтың трагедиясының ортасында өтті. Бұл жөнінде Н. Макиавелли «Реформатордың ісі - нәтиже бермейтін ең қиын қызмет. Себебі, қоғамда қалыптасқан дәстүрді сақтап қалуға тырысқан көпшілік оған қарсылық көрсетеді. Ал, оны түсінген аз топтың өзі, оған белсенді көмек беруі екіталай, себебі олар да істің оң бітуіне сене бермейді» деген екен. Қалай болғанда да, Жәңгір хан – өз ғұмырының ішінде ұрпақтарына өшпес із қалдырған ұлы мемлекет қайраткері. Ол құрған мемлекет басқару жүйесі, оқу-ағарту саласындағы, дінді дамытудағы, шаруашылық саласындағы реформаторлық істері әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Мемлекеттану ғылымының негізін құраушылардың бірі Ш.Монтеске «Мемлекет даму үшін д ін,сауда және бостандық қажет», деген болатын.Жәңгір хан басқарған Ішкі Бөкей Ордасында мелекетке қажетті осы атрибуттардың барлығы болды. Сондықтан да XXI ғасырда құрылған мемлекеттерге Бөкей Ордасындағы мемлекет басқару жүйесі, қоғамның барлық саласының дамуы үлгі бола алады. жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|