Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
Шешуші шайқастар, олардың тарихи маңызы
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| 2.Шешуші шайқастар, олардың тарихи маңызы. Жоңғар-қазақ мемелекетінің соғыстарын қорытып айтсақ, қазақтардың жоңғарлармен соғыстарының сан қырлы салдарлары болды. Жоңғар феодалдарының Қазақстанға және Орта Азияға басқыншылықтары кезінде сәулетті қалалар талқандалып, көшпенділердің түрмысы күйзеліп, сан мындаған бейбіт халық қырғынға үшырады. Басқыншылар малдарды мыңдап айдап әкетті, түгін тартса майы шығатын қүнарлы жерлерді тартып алып, нәрсіз тақырға айналдырды. Сауда және керуен жоддары да елсіз қалып, қаңырап жатты. Осынау қанды-қырғынның өзіндік ғибраты болғанын да мойындаған жон: екі ғасыр бойына дерлік созылған Жоңға-риямен күрес қазақ халқының үлттық сана-сезімінің өсе түсуіне үлкен ықпал жасады.
Ойрат мемлекеті Қазақ хандығына қарағанда мемлекеттік орталықтандыруы жағынан жоғары денгейде түрды. Жоңғария билеушілерінің қолында аса қуатты, тәртіпті және қарақүрымдай қаптаған әскер болуының бір себебі де осында. Сондыктан қазақ әкімдері әшейін де әдетке айналған өзара қыркыстан бас тартып, үлттың қүрып кету қаупі төнген қатерлі сағатта жауға қарсы күреске жұмылып үйымдасуға мәжбүр болды. Баскаша айтар болсақ, Жәңгір, Тәуке және әсіресе Абылай басқарған кезендегі Жоңғария басқыншылыгына қарсы күрес Қазақ мемлекетінің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етті. Шайқастарда екі жақтың да жауынгерлік шеберліктері шындалды, әскери тактикалар жетідцірілді. Жоңғарияға карсы күрес ұлы даладағы қоғамдық қатынастарға да өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Жоңғарлармен ұрыс дала-сында қазак батырларының жаңа үрпағы өсіп шықты және олар қоғамдық өмірде ықпалды күшке айналды. Соғыс барлық әлеуметтік процестердің шапшаң өркендей түсуіне жол ашты. Қазақ халқының Жоңғар басқыншыларына қарсы жан-кешті күресі Орта Азия халықтарын ойрат салт аттыларының қирата таптап кетуінен қорғап қалды. Көксеңгір қүрыш қалқан тәрізді болған Қазақстанға Жоңғар басқыншылы-ғының адуын толқындары келіп соғылып, қүлап түсіп жатты. Осыншама қаһарлы қарсыласты біржола талқандау Орта-лық жөне Орта Азияның саяси өмірінде Қазақ хандығының беделін және ролін көтерді. Бұл Қазақстанның Бүхарамен, Қоқанмен, Қырғыз жерімен, сол замандағы қуатты империя-лар — Қытаймен, Ресеймен, Персиямен озара қарым-қатынас-тарын үлғайтуға шешуші ықпал жасады. Бүқар, ал одан соң Қоқан хандығы және олардың көршілері ХҮІІ- XVIII ғасырларда Жоңғар шапқыншылығының қаупі төнгенде қазақ елімен одақтасуға үмтылды. Дегенмен де оларлың әскери комегі мардымсыз болды. Ойрат феодалдарына қарсы әсіресе XVII ғасырда қазақ әкімдері бірнеше рет қырғыздармен одақ жасап, ұрыс-таласына кол ұстасып шықты. Бір созбен айтқанда тонген ортақ қауіп Орта Азия мен Қазақстан халқын тығыз топтастыра түсті. Қазақ, қырғыз және өзбек халықтарының Жоңғар феодалдарына қарсы XVII ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың 50 жыддарына дейін созылған күресі азаттық сипат алды. Жоңғар соғыстары орыс-қазақ қатынастарында да елеулі роль атқарды. Орыс мемлекетінің басшылығы Жоңғар феодалдарының Қазақстандағы басқыншылық үмтылыстарына тіпті біржақты Қарай қойған жоқ. XVII ғасырдың 80 жылдарынан кейін оираттардың Сібір жеріне көз алартуларынан мазасызданған Мәскеу ашықтан-ашық Жоңғарларға қарсы бағыт ұстады және жекеленген қазақ және Орта Азиялық әкімдерді XVII ғ. оз жақтарына тарту арқылы оларға қарсы одақтастар табуға тырысты. Бірақ циньдік Қытайдың Приамурьедегі аран-датулары, цинь сарайының Забайкалье мен Туваға байланысты дау шығара бастаулары Ресейдің Жоңғария жөніңдегі саясатың өзгертті. Патша өкіметі Орталық Азияда Цинь империясына қарсы тұра алатын жоңғар хандығының өмір сүруіне мүдделі болды. Сонымен қатар орыс үкіметі және жергілікті әкім-шілігі егер Қазақстанды жаулап атар болса, ойрат мемлекетінің тым күшейіп кететінінен де қауіптенді. Міне, сондықтан да орыстар өздерінің Қазақтандағы ықпалын күшейтіп, оны өздерінің одақтас мүдделер аймағына айналдарып, Жоңғариямен соғыс бола қалған жағдайда оның адамдарын және материаддық игіліктерін пайдалануды көздеді. Дегенмен, егерде екі көшпелі мемлекеттердің қарым-қатынастары тек озара жауласудан ғана түрды дер болсақ, шыңдыққа қиянат жасар едік. Тіпті бұлай емес. Олардың арасында үзақ мерзімдерге созылған, бейбітшілікке негізделген байланыстар, екі жаққа да пайдалы сауда-саттық жан-данған кезендер де болғанын жоқка шығара алмаймыз. Тіптен соғыстың өзі де серілікгің нышандарынан, адал шайқастардан түрды. Қатты ашынған кездердің озінде екі жақта қолға түскен тұтқындарын өлтіріп тастаудан аулақ болып, бейбіт келісімдер жасалған сайын оларды айырбастап қайырып отырды. Яғни, қазак және жоңғар хандықтарының өзара қарым-қатынас тарихы бұл екі мемлекеттің сол замандардағы күрделі де шытырман омірлерінің нақтылы көрінісі болып табылады. жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|