Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| 1.Отан соғысының басталуы. Сайрам қаласы түрғындарының кетеріліске шығып, Қаладағы ойраттардың басқыншы әскерлерін талқандауы 1684 жылы жонғарлардың екінші қайтара шабуыл жасап, Сайрамды қан сасытып, айуандықпен тонауына сылтау болды.
XVII ғасырдың 80 жылдардағы шабуылдардың бір езге-шеліп жоңғар басқыншылары енді оздері басып алған жерлерді өз уыстарынан шығармай ұстап, иемденіп қалуға, оларды Қазақстан мен Орта Азиядан бөліп тастауға үмтылды. Тәуке хан өлген соң жоңғарлар шынында да өз дегеңдеріне жеткеңдей болды. Тәукенің мұрагері Қайыпқа қазақ хаңдары мен сұлтандарының жікшіддік әрекеттерін тежеу аса қиынға түсті. Көп кешікпей-ақ шын мәнінде, қазақ елі бірнеше үсақ мемлекеттік қүрылымдарға болініп кеті. Бұл өзі дәстүрлі жүздерге бөліну түрінде болғанымен бөлшектенудің аты бөлшектену еді. Осы жағдайды жігерлі де іскер Цабан-Рабдан үтымды пайдалана біліп және өзінің қол астына бүрынғы Шығыс Түркістанды қайтарып, Жоңғарияның күш-қуатын нығайта түсті. Патшалық Ресейдің, Циньдік Қытайдың эскпансионизмі Жоңғар хандығын Қазақ хандықтарымен күрес жүргізуіне итермеледі, сонымен бірге Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда-қолөнер орталықтары жоңғар қонтайшыларының назарын аудармай қойған жоқ. Қазақ феодалдары мен жоңғар феодалдары арасындағы күрес әсіресе XVIII ғасырдың басыңда күшейе түсті. Сөйіп XVIII ғасырдың 1710-1711 жылы жоңғар әскерлері Қазақ хандығының жеріне басып кірді. Қазақ жасақшылары басқыншыларға күшті тойтарыс берді. Жоңғар әскерлері 1713 жылы тағы да шабуылға шықты, бірақ олар қазақ жерінен қуылып тасталды. 1723 жылы жасалған Жоңғар-Қытай бітімі шарты жоңғарларды қазақтарға қарсы агрессия жасауға айдап салды. Агрессия 1723 жылы басталды да, қазақ халқына бүрын-сонды болмаған қайғы-қасірет әкелді. Өзінің түпкі мақсатын жүзеге асыру үшін қонтайшы 1722 жылы алғаш Қытаймен келісім жасап алды. Ал келесі жылдын коктемінде қүмырсқадай қаптаған қалың қолын қазақ жеріне токті. Қазақ халқының Жоңғариямен соғысындағы ең ауыр және ең қайғьглы сәттер болды. Десекте, Әбілқайыр, Богенбай, Қабанбай, Өтеген және т.б. тандаулы жеке дара түлғалардың зор үйымдастырушылық дарын-қабілетінің, асқан ержүрек-тігінің нәтижесінде қазақ халқы оздерінің үлттық тәуелсіз-дігін қорғап қана қоймай, ауыр шығынға үшыраса да қаһар-мандықпен қарсыласып, бірнеше рет күйрете соққы берді. Осы шайкастар барысында жаңа саңлақ батырлар Абылай, Барак, Жәнібек, Олжабай, Қабанбай тәрізді көптеген жанжүрек қолбасылар жүртқа танылды. 1726 жылы Бұланты өзеніндегі қанды ұрыста, 1730 жьглы Аңырақайда болған жан-кешті шайқаста үш жүзден жиналған барлық қазақ жасақтары жоңғар әскерлерін ойсырата женді. Дәл осы соңғы 1730 жылы шығыстан жоңғар жеріне цинь әскерлері баса-коктеп кірді. Бірақ қазақ қоғамының басында отырған игі жақсылар қазақ халқының ірі ескери жеңісінің жемістерін де және жоңғар-цинь соғысының бастауына байланысты қалыптас-қан әскери-саяси жағдайдың тиімділігін де пайдалана алмады. Тіптен ірі жеңістен соң, жаңа Жоңғар ханы Қаддан-Царенмен келісім де жасамастан және соғысты толық жеңіске жеткізуге тырыспастан қазақтардың ел басылары Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Сәмеке және басқалар өз өскерлерін соғыс қимыддары алаңынан алып кетті. Мүның себебі, Болат ханның қайтыс болып, Орта жүздің жаңа ханының сайлауына байланысты игі жақсылар арасындағы озара кикілжің туа бастаған еді. Халқының озі үшін де, Орта Азия халықтары үшін де қазақ ақсүйектерінің осы бас араздығы аса зор кымбатқа түсті. 1735 жылы Қытаймен келісім шарт жасаған Қалдан-Царен Ұлы жүз елінің жеріне басып кіріп, оны озіне қаратты. Арада бірнеше жыл салып, қаптаған қалың жоңғар Орта жүз жеріне де басып кірді. Жанкешті, асығыс жағдайда жиналған қазақ жасақтары соққыға үшырап талқаңдадды. Әбілмәмбет хан қуғыннан құтылу үшін Жайыққа қарай шегінді. Күші басым жаумен текетіресте сұлтандар мен старшиндардың едәуір болігі тұтқынға түсті. Осы тұста сәл шегініс жасап айта кетер бір нәрсе: осы уақытқа дейін кеңес тарихнамасында Орта жүз бен Кіші жүз Жоңғар мемлекетінің ықпалында болды деген қате козқарас бар. Шындығына келсек, шайқастарда жеңіле тұрса Да жоне жаулаушы ойраттардың әлуметтік диштоматиялық Қысымына қарамастан Орта жүз бен Кіші жүз өздерінің мемлекеттік дербестігін өрқашанда сақтап қалғанын баса айтқан жон. Әрине, Әбілмәмбеттің және оның жақтаушы-ларының соғыс қимылдарын тоқтату және бейбіт келісімдер жасау туралы үсыныстарына Қалдан-Царен келісе тұрса да, Орта жүз бен Кіші жүз қазақтарының игі жақсыларына ауыр шарттар қойды. Өзін Цабан-Рабданның Шоно-Лоузанның баласымын деп жариялап, Жоңғарияның шекаралық аудан-дарына жорықтар жасап жүрген, бүрын Башқүрттардың котерілісін басқарған, ал енді қазақ кошпелілер арасында жасырын жүрген Қарасақалды ұстап беруді және өз тұтқын-дарын босатуды талап етті. Қалдан-Царен сондай-ақ алымдар төлеуді және Қоқан бегінен соғысу үшін арнайы әскерлер беруді және тағы баска да талапты жүктеді. Бұл талаптардың көпшілігі Орта және Кіші жүздің игі жақсыларының бас қосқан жиналысында (съезінде) ақыры қабылданбай тасталды. Рас, Әбілмәмбет хан мен ықпалды сұлтан Барақ қонтайшы ордасына өздерінің үлдарын жіберді. Бірақ, мүны олардың өздері, жеке бастары осылай ету қажет деп тапқандықтан ғана жасады, ал енді келісімге келсек, оған Қалдан-Царен 1743 жылы қол қойды. Бір қызығы ол келісімді Әбілмәмбет жіберген ресми делегациямен емес, өзінің тұтқыны болып отырған сұлтан Абылаймен жүргізді. Мүндағы гәп мынада: Абылай өзінің жеке басының ержүрек-тігімен, өткір ақылдылығымен қарсыласына бас имей өзін лайықты да тәкаппар ұстай білумен қонтайшыға зор әсер қалдырды. Абылайды тіптен ханның жиені Чарчуды жекпе-жек ұрыста өлтіргеніне қарамастан үлкен сый-сыяпатпен салтанатты жағдайда еліне шығарып салды. Бізге жеткен аңызға сенсек, Қалдан-Царен ол туралы: "Кіші халықты басқарады, бірақ үлкен халыққа лайық" деген екен деседі. Жоңғарлар басқа қазақ тұтқындарын да босатты. Бұл жерде Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің Жоңғарияның тұтқынынан Абылайды босатып алуды коздеген дипломатиялық әрекетін айтпай кетуге болмас. Бұл жұмысқа елші сұлтан Әбілпейіз (Әбілмәмбет ханның кенже ұлы) бастаған арнайы елшілік те мұрындық болды. Ол елшілік туралы И.И.Неплюев 1742 жылы 18 қарашада сенатқа хабарламасыңда: "Әбілмәмбет хан-ның озінің кенже ұлы Әбілпейіз сұлтанды аманат үшін емес бауыры Абылаймен кездесіп, оның басын арашалау үшін жібергенін" айтады1. Бұл жерде ең басты қулықты жоңғар билеушісінің Қоқанға қарсы күреске қазақтың игі жақсы-ларын жұмылдыру үшін және Ресеймен арадағы қарым-қатынастың шүғыл нашарлап кетуіне байланысты "қайырымды" корінуге үмтылып отырғанын байқау да қиын емес. Қоқанға, оның одақтастары қырғыздарға және Ұлы жүздің кейбір басшы топтарына қарсы 1742 жылы басталған жорык Ойрат мемлекеттігінің оның Ұлы жүзге үстемдік ету-іне мүмкіндік бермеді. Сан қилы айла-әрекетгер жасап, қанша Күш салса да Қалдан-Царенге Абылай да, басқа қазақ ақсү-йектері де оның Қоқанға қарсы күресіңде қолдаушы болып, көмек бере қоймады. Рас, сұлтан Барақ қонтайшының етініші бойынша жауласушы екі жақты 1744 жылы өзара татулас-тыруға тырысып бақты, бірақ бұл да сәтсіз аяқталды. XVIII ғасырдың 40 жылдарының орта шенінде Жоңғарияда дағдарыс белгілері айқын көрініс бере бастады. Қаһарлы қонтайшының 1745 жылы қайтыс болуы және хан тағына Қалдан-Цареннің ортаншы баласы кәмелетке толмаған, ақыл-есі делі-құлы Цабен-Доржының келуі мемлекеттің басынан кешіп жатқан қиыншылықты терендете түсті. Енді қазақ-жоңғар қарым-қатынасыңдағы бастама қазақ басшыларының қолына көшті. Ойрат ордасымен белсенді байланысты бүрынғысынша Абылай өз қолыңда ұстады. Ал енді жоңғар-лардың Ұлы жүздің шын мәніндегі билеушісі Төле бимен қарым-қатынасы шиеленіскен күйі қалып қойды. Цабен-Доржының оған өз билігін мойындатпақ, бүрынғысынша алымдар жөне аманаттар алмақ болған әрекеттері де сәтсіз қалып отырды. Жас жоңғар ханының басын күрделі дипло-матиялық айламен Кіші жүз ханы Нұралы әбден қатырып бітті. Дегенмен де Қазақстанның басшы топтары Жоңғариямен қарым-қатынаста біртүтас, үйлесімді, елдің жоне халықтың үлттық мүддесін көздейтін саясат жүргізе қойған жоқ. Әр жүз басшысы өз қалауынша өрекет жасады. жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|