Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Mинистірлігі
Орта ғасырлардағы жан туралы ілім
жүктеу/скачать 71,4 Kb.
|
Психологияның даму тарихы
- Бұл бет үшін навигация:
- 4. XVIII – XIX ғасырдағы психологиядағы ағымдар
- Ассоциативтік психология
- 5. Психологияның тәжірбиелік ғылымға айналуы.
| 3. Орта ғасырлардағы жан туралы ілім.
Орта ғасырларда жан туралы ілімді Аристотельдік идеялар тұрғысынан іздестірген арап тілді елдердегі көрнекті ойшылдар шығыста - Ибн Сина, ал батыста Ибн Рошд болды. Бұлар табиғи ғылымдарды зерттеумен шұғылданып, олардың нәтижелері еуропалық елдерде кеңінен таралды. Ибн синаның «Медицина қағидасы» деп аталатын еңбегі 500 жыл бойы жұмыр дүниенің шар тарабына таралып, барлық деңгейдегі медициналық мектептердегі бірден бір құрал болды. Ал Ибн Рощдтың ақыл ойдың дамуы жайындағы зерттеулері еуропалық схоластикаын діңкелетіп, дүние болмысы мен адам туралы жаңаша білімнің іргесін қалады. Сөйтіп, Ибн Сина мен Ибн Рошд көзқарастары табиғаттың мәңгілік өмір сүретініне айқын көз жеткізіп, жанның тіршілігі тәнге байланысты, оынң заңдылығын қалай болса солай өзгерту мүмкін емес, әрбір адамның жаны мен даралығын мәңгілік деп санау шындықа сай келмейді дейтін мистикаылқ ұғымның жалғандығын ашып көрсетті. Орта ғасырлық арап тілді ғұламалап Закария Разидің ғылымды бақылай нәтижерелі мен тәжірибиеге негіздеу жайындағы ой пікірі, Ибн әл-Хайзамның психофихиологиялық идеялары Ибн Сина зерттеулері мен ұштасып, жан жүйесі жайындағы ғылымның қанат жайуына елеулі үлес қосты. Орта ғасырлардағы еуропалық жанның мәңгі өлмейтіні, оның денеден бөлек өмір сүретіндігі жайлы психологиялық ой пікірлер одан әрі қарай өрістеп, идеолистік көзқарастың дами түсуіне жол ашты.ү Осы бағытта Фома Аквинский мен басқа да филосифтардың схоластикалық жүйедегі көзқарастары үдей түсті. Алай да мұндай схоластикалық түсініктерін шындыққа сай еместігін көз жеткізген ағылшын оқымыстылары Гроссетест, оның шәкірті Роджер Бэкон барлық ғылымдар тәжірбиеге және матиматика ғылымына сүйенуі керек деген тұжырым жасап, жан туралы және оны материямен бірлікте өмір сүреді дейтін Аристотельдік қағиданы жаңғыртты. Психологяиның даму тарихында орта ғасырлық дәуір талас тартысты оқиғаларға толы болды. 17 ғасырдағы психологиялық ой пікірді дамытуда: а) жанды дененің, соның ішінде адамның да жан дүниесін зерттеп, олардың құпия сырланы ашу; ә) әрбір индевидке тән сананы, оынң ішкі дүниесін бақылау арқылы өзіндік психикалық көңіл жайын; б) адамның құмарлығы мен эффектті күйлері мен, оынң өз мінез құлқын өзгеруін, жақсы, жаман істерге бой ұруын; в) днесінің күш қуатын, жүйке жүйесінің қызметі мен психикалық жағдайлары ара қатынасының қандай күйде екендігін анықтауға ерекше мән берілді. 4. XVIII – XIX ғасырдағы психологиядағы ағымдар 17 ғасырда психология ғылымында айтарлықтай өрлеу бақап физик И.Ньютон мен физиолог ғылым А.Галлердің зерттеудері, оның негізі болып саналады. Жүйке жүйесі мен бұлшық ет қызметінің физиологиясы организм тіршіліктің негізі туралы ілімді жетілдіруде әсенр етіп, оның мәнін арттырды. Сөйтіп, ойлаудың дамуында ақыл-парасат шешущі рөл атқарады дейтін бұрынғы көзқарас енді тәжірбиелік зерттеулерге сүйенетін боды. Психиканы осы тұрғыда қарастыру әрқилы бағыттарды жиі ұштастырды. Олар бірі жан дүниесін зерттеу адамның ішкі сырын түсінуге бағытталу қажет деп, енді бірі психиканы танып білудегі тәжірбиенің жаратылыстану ғылымдарын зерттейтін тәжірбиеден ешқандай айырмашылығы болмауы қажет деп есептеді. Ассоциативтік психология Ньютон ашқан әлемдік тартылыс заңы 19 ғасырдың соңына дейін өзгермейтін заң деп саналып келді. Соған орай сол заманның ағартушылары Ньютон мен Лоок есімдерін қосарлай айтып дәріптеді. Өйткені бұл екеуі де ассоциативтік психологияны механикалық және сенсуалистік көзқарастарға негіздей отырып зерттеген болатын. Психологияның жалпы тарихында ассоциацияны жалпы категориялық ұғым деңгайінде тұңғыш ре көтеріп, оын дәріптеуші ағылшын дәрігері – Гартли. Ол психикалық процестердің барлығы ассоциацияға сүйенеді деп түсіндіріледі. Оның «адам бақылау» деген еңбегі ассоциацияның кеңінен тарап, өзекті ілім болып қалыптасуының бастамасы болды. Осы еңбегінде ол көптеген психикалық процестерді жүйке жүйесінің тербелісімен ұштастыра баяндап, адамның санасыз әрекетінің маткриолистік тұрғыда түсіндіруге тырысады. 19 ғасырдың бірінші жартысы – психологияның даму тарихындағы елеуді кезеңдердің бірі. Бұл аралықта рефлекторлық теорияға негізделеген ассоциациялық бұрынғы концепциялық материолистік тұрғыдан ниғая түсті, оның субстраты мен ішкі бейнесінің санаға айналуын Т. Браун, Джеймс Милль сияқты зерттеушілер қолданды. Мұндай көзқарас бойынша, біріншіден, психика түйсікк пн қарапайым сезім түрлерінен тұрады; екіншіден, ассоциация бойынша - бөлшектер алғашқы да, ал күрделі психикалық құрлымдар – елес, ой, сезім екінші деп саналды.; үшіншіден, ассоциациялар осы екі топтағы психикалық процестер арқылы құрылады; төртіншіден, ассоциациялар күнделікті тәжірбие арқылы санада жиі қайталанып оқыту нәтижесінде бекиді. Ассоциациялардың жасалу барысы биология мен жүйке физиологиясын зерттеу нәтижелері мен анықталады. Г. Гельмогольц ассоциациясының жасалуын сезім мүшелерінің қызметі деп санаса, ал Чарльз Дарвин ассоциациясы эмоция арқылы түсіндірілді. Орыс физиологі М.Сеченов ассоциацияның физиологиялық негізін бас миы рефлексінің қызметімен ғылыми тұрғыдан дәлелдесе, Г.Спенсер оны психиканың филогенездік дамуымен ұштастырып, жалпы, психика дамуы мінез құлық өзгеруіне бейімделеді деді. 19 ғасырдың 80-90 жылдарындағы Г. Эббингазу, М. Мюллер тәрізді басқа да психологтардың еңбегінде ассоциацияның жасалу жолдары түрліше түсіндіріліп, бұл концепция одан әрі дамытылды. Психологияның 19 ғасырдың орта кезіне дейінгі дамуында бұл ғылымның дербестік сипаты айқындалып, оны зерттеушілер табиғи-ғылыми негізге жүгінді, физиологиялық зерттеу әдістерін қолданып, биологиялық үлгіде иек артты. 5. Психологияның тәжірбиелік ғылымға айналуы. XIX ғасырдың ортасындағы псңхикалық іс-әреқет философиялық ілім жүйелеріне негізделіп, психологияның, өзіндік сипаты, зерттеу объектілері мен оның әдіс-тәсілдері айқындалды. Сол кезеңге тән философиядағы позитивизм (Огюст Конх —1798—1857), иррационализм (А. Шопенгауэр — 1788-1860), волюнтаризм, вульарлык волюнтаризм бағыттары тұтынған қағида-лардың мақсаты, түптеп кедгенде,пеихикалық құбылыс- . тарды идеалистік және кертартиа жолға салу еді. Мұундай бағыттар В.Вундт, '3. Фрей сияқты психолог ғалымдардың болашақтағы көзқарастары-ның қалыптасуына теріс ықгіал етті. Вульгарлық мате-риализм ағымы (Мелешотт, Бюхнер, Чольбе т. б,),. де-ректі материализмді дәріптеп, адамның мидың қызметі Түріндегі ойлауы бауырдың өтті бөліп шығаратыңьі си-яқты катынаста болады деген қате пікірді қолданды.. Бұл зерттеушілердің психология саласына қатысты ілгері құбылыетарды қарастыруы сыңаржақты сипатта болып адамның жаң.дуңйесі жайыңдағы түбёгейлі мәселелер-дің, шыңдығьш аша алмады. Адамның санасы мен жеке басына тін мінез-құлық тарихи тұрғыда әлеуметтік өмірмен, қоғамның жағдайымен ұштаса қалыптасатындығын 19 ғасырда орыстың революцияшыл демократтары Белинский, Чернышевский бірңығай материялдық негізде гуманистік жолмен зерттеді. Сөйтіп, адам психологиясының қыр сырын табиғи тұрғыда іздестірді. Осы дәуірде психика мен сананың дамуы туралы диалектикалық және материолистік ілім өріс алып, ол өткен дәуірдегі саяси эканомикамен, социализм жайындағы болжаммен ұштасты. Психиканың даму адамның табиғи мәні, оның қоғамдық рөлі және тарихи дамуының негізгі субьектісі екендігі Маркс, Энгельс, Фейрбах шығармаларында материолистік тұрғыда баяндалды, адам қоғам мен табиғат жағдайында бейімделіп, өзінің белсенді іс – әрекеті арқылы барлық қажеттіліктерін өтейтін ақыл ой иесі ретінде анықталады. Сөйтіп, 19 ғасырда адамның жан жүйесін зерттейтін ғылыми сапалық жаңа мәнге ие болады, адамның табиғат пен, қоғам мен тығыз қатынаста болып, оған үнемі бейімделып отыратындығы нақтылы іс әрекеттер арқылы жүзеге асырылып, оның шынайы мәні анықталады. Психологияның 19 ғасыр ортасында дербес ғылыми пәнге айналының табиғи – ғылыми негізі физика мен химия, физиология мен биология, дарвенизм мен рефлекс туралы ілім, сезім мүшелерінің психологиясы мен психологиялық зерттеулердің нәтижесі. Психололгия пәні өзге ғылыми пәндермен салыстыра келе, бұл пәннің тәжірбиелік ғылым екендігін айқын сезіне аламыз. Бұл анықтаманың мәнісін әрбір психикалық құбылыстар мен психологиялық сипаттардың сырын, мән жайын арнайы тәжірбиелер қолданып анықтауға болатындығымен түсіндірген жөн. Осы орайда, біз бұл пәннің тәжірбиелік ғылым ретінде бой көрсетуін бірқатар зерттеулерге және теориялық көзқарастарға сүйене отырып баяндаймыз. Мәселен, 1) В.Вундт және Ф.Брентано (1838-1917) көзқарастарындағы психикалық құбылыстардың әуел бастан «өзінше пайда болуы» деген пікірлердің дәрменсіздігі; 2) И.М.Сеченов зерттеулерінде организм мен оның тіршілік ортасы өзара қатынасы – алғашқы, психикалық құбылыстардың сол қатынастардан туындайтыны – нәтиже деп саналуы. Сөйтіп, Сеченовтың материалистік бағыт ұстап, оның сол кездегі қоғамдық тарихи жағдайға тәуелді деп қарастырылуы; 3) психологиянық дербес тәжірбиелік ғылым болып қалыптасуына тәрек болған көзқарастардың философиялық және биологиялық негіздері; 4) әр кезеңге тарихи жағынан қалыптасқан, психологиялық бейнелеудің мәнін білдіретін организімнің биологиялық құрлымы.; 5) организмнің бейнелеу қасиеті жайындағы Аристотельдік, Декарттық және Дарвиндік зерттеу нәтижелері 19 ғасырдың ортасында психологияның дербес және тәжірбиелік пән болып тарихи қалыптасуы нәтижесінде адамның жан дүниесінің сырын әр тарапта зерттеу қызу жүргізіледі. Өмір тіршілігінің мұндай талаптары психилогияның жаңа салалары мен тармақтарының өркен жайып, дамуына қолайлы жағдай тудырды. Осы жағдайлар адамтану ғылымдар арасында психологияның жетекші орын алатындығын айқын аңғартты. Және сол кезеңде бұл пәннің мынандай салаларын өрбіді: экспериментальдік психология, бұл салада қазіргі кезде жалпы психология деп аталады; диференциялды психология, оның негізгі зерттеу обьектісі – адамның даралық ерекшеліктері; балалар мен тәлім тәрбие (педагогикалық психология); жануарлар психологиясы; әлеуметтік және мәдени тарихи даму психологиясы; писхотехника. Бүгінгі таңда психология пәнінің өрістеп, кеңінен дамуы адамды зерттеп, оның жан дүниесіне тиерең бойлау қажеттілігінің артып отырғандығын көрсетеді. жүктеу/скачать 71,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|