Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі №22 жалпы орта мектеп коммуналдық мекемесі Тақырыбы

2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясы ұзақ мерзімдік маңызды приоритеттерінің бірі ретінде ел тұрғындарының салауатты өмір бейнесін айқындайды. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына жолдауында: «...Салауатты өмір сүру бейнесіне ынталандыру біздердің әрбіріміз дене жаттығуларымен шұғылдануға, дұрыс тамақтануға, қоғамдық және жеке гигиена талаптарын сақтауға, сонымен бірге есірткі, темекі, алкоголді ішімдіктерден және т.б. жағымсыз әдеттерден аулақ болуға бағытталған. Ауруларды болдырмау және денсаулықты нығайту бойынша жеткілікті дәрежеде қажетті мүмкіндіктердің болмауы жағдайындағы біздің стратегиямыз еліміздің тұрғындарын салауатты өмір сүру бейнесіне және дұрыс тамақтануға, гигиена талаптарын орындауға бағытталған ақпараттық науқан кең қанат жаюы тиіс...»-, деп атап өткен болатын [1].

Дене мәдениеті – адамның дене сапаларын дамытуға және денсаулығын нығайтуға, сонымен бірге қоғамдық іс-тәжірибедегі қажеттіліктерге сәйкес пайдалануға бағытталған әлеуметтік қызмет саласының бірі, қоғамның және жалпы мәдениеттің бөлігі.

Спорттық күрес, оның ішінде қазақ күресі халықтық спорт түрлерінің ішіндегі ең ежелгі және сүйіктілерінің бірі, яғни ол жас жеткіншектердің жан-жақты дене дамуының маңызды құралы болып табылады.

Қазақ күресінің көптеген елдер арасына танымал болып, халықтардың қызығушылығының артуы кездейсоқтық емес, яғни ол жасөспірімдердің үйлесімді үндестікте дамуы және қолданбалы дайындығының тамаша құралы болып табылады.

Тіршіліктің өзегі – күрес. Жер бетіндегі барлық тіршілік иесі өмір сүру үшін күреседі. Батырлар жырындағы Алпамыс, Қобыланды, Едіге, Қамбар, Ер Тарғын, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай батырлардың қалың қолға қайыспай шабатын, әрі белдескеннің тізесін дірілдетіп, құтын қашырған алып күші жайлы сан мәрте оқыған аңызға бергісіз жыр жолдары бекерден-бекер дүниеге келген жоқ. Мысалы, б.д.д. 539 жылы парсы патшасы Кирдің Вавилонды жаулап алған жеңісіне арнап өткізген үлкен мерекесінде Сақ патшайымы Томирис – Тұмар ханымның жұбайы Сыр өңірінің түлегі. Тигрохоудтардың айбынды патшасы Кавадтың ұлы Рүстем парсы, грек, мидия балуандарының жауырынын жер иіскетіп жеңіске жетсе, сақ тұлпары бәйгеден бірінші келді. Сақтардың жауынгер қолбасысы Рүстем өзінің сайыпқыран үш мың сарбазымен парсы патшасы Кирдің жеңімпаздық даңқына қызығып, оның әскеріне қосылып, ең қиын қамалдардың қатерлі қақпаларын алуға жәрдемдеседі. Соңынан Кир патшаның Сақ даласына жорыққа аттанатынын білген соң, Рүстем қалған жауынгерлерімен Кавказ таулары арқылы қиын асулардан асып еліне оралып парсы патшасының пиғылы туралы хабар жеткізеді. Осы жорық кезінде Кир патшаның Тұмар (Томирис) патшайымның қолынан қаза тауып, әскерінің түгелге жуық қырылатыны жайлы тарихтан мәлім. Рүстемнің б.д.д. 539ж Вавилонда өткен мерекедегі күрестен жеңісі, сақ тұлпарының бәйгеден бірінші келуі алғашқы халықаралық спорттық байланыс болуы мүмкін [2]. Қара қыпшақ Қобыландының онекінші ұрпағы Қажымұқан атамыз еркін және грек-рим күресінен әлемнің бірнеше дүркін жеңімпазы болған.

Қазақ күресі туралы әңгіме болған жерде Балуаншолақ (Нұрмағанбет) міндетті түрде айтылады. Суырып салма ақын, компазитор, әнші, сал-сері, жауырыны жерге тимеген балуан, аттың құлағында ойнаған сайыскер, атамыз орасан күш иесі, батыр болған [3]. Балуаншолақтың мына өлеңі оған дәлел:

Өз атым әкем қойған Нұрмағанбет,

Халқымнан көріп жүрмін қадір құрмет.

Бас қосқан оязнайдың съезінде,

Көтердім кірдің тасын елу бір пұт, – дейді

Елу бір пұт дегеніміз – 816 килограмм! Осы салмақты 2000 жылы 22 наурызда Алматыдағы «Достық» спорт кешенінде өткізілген «Түйе» балуандардың Республикалық чемпионатында белтемірге жинақтап, көтерген адамға автокөлік сыйға қойылды. Қойылған салмақты (816кг) бірде-бір балуан орнынан қозғалта алмады. Осы жүлде әлі өз иесін күтуде.

Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының екінші кітабында Дондағұл есімді сұрапыл күштің иесі туралы айтады. «Кітапта Дондағұл Семейдегі бір көпестің (І-гидьдляны ноғай көпесі Шерияздан Мусин) биіктігі 6 метрлік үйді қоршаған әулісінен бір месте шайды асыра лақтырыпты» деген [4]. Сондағы Дондағұлдың прототипі Боранқұл екенін Семейлік ғалым Қайым Мұхамедқанов М.Әуезовтың өз ауызынан естіпті. Месте – орыстың «место» деген сөзінен шыққан. Былғары бума ішінде 253 кесек тақта (тас) шай салынады, буманың салмағы 100 кг. Не деген алапат күш иесі болған десеңізші!

Күресті сала-салаға бөліп, кәсіби деңгейде бүкіл дүние жүзі болып мәселе етіп көтеріп жатқан қазіргі заманның өзінде талай мықты күш иелерінің көзден таса қалып жатқаны күмән тудырмайды. Әбілсейіт Айханов, Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыханов, Мәлік Нәдірбеков, ағайынды жаңарқалық Байшолақовтар және т.б. алғашқы белдесулерін қазақ күресінен бастаған атақты қандастарымыздың саны жиырмадан асады [5].

Қазақ күресінің айырмаланатын ерекшелігі сайыстық сипат. Жарыс жеңімпаздары сый-құрметке бөленеді, халқымыздың мақтанышына айналады.

Қазақ халқының тарихы бай, бірақ Кеңестер одағы кезеңінде бұрмаланып ел тарихына көп қиянат жасалды. Соның зардабынан көп дүние қағазға түспей, ізі көмескіленді. Дегенмен, халқымыздың жадынан кемеңгер тұлғалардың есімдерін өшіріп жіберу мүмкін емес еді. Патшалық Ресей, Кеңестер одағы саясатшылары қаншалықты құйтырқы әрекеттер жасағанмен қазақ халқының батырлық тарихы өскелең ұрпақ өкілдеріне толық қанды жетті.

Туған елі мен жері үшін басын бәйгеге тіккен батырларымыздың найзагерлігі, мергендігі, қылыштасудағы әмбебап шеберлігі, ат құлағында ойнаған шабандоздығы, алмағайып сәттегі тапқырлығы және туған жерге, еліне деген сүйіспеншілік, отансүйгіштік сезімі басқа бірде-бір ұлттың пешенесіне жазылмаған ерекше құбылыс. Мұндай қасиетті өнер атадан балаға мұра болып, ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз жетілген түрінде ұштастырылып біздерге жетті. Бұл тұтас бір халықтың мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан жекпе-жек сайыс мектебі болып табылады.

Жекпе-жек сайыстардың ішінде балуандық өнердің орыны бөлек. Қазақтың тойлары мен атақты адамдарға берілген астары балуандар күресінсіз өтпеген. Қазақ күресі ондаған ғасырлар бойы әдіс-тәсілдері жетіліп, өзіндік ерекшелігі бар ұлттық күрестің алдыңғы қатарына қосылды. Орыстың самбо күресінің айла тәсілдерінің негізі «Қазақ күресінен», Грузиннің «Чидооба», Молдаванның «Трынта» ұлттық күрестерінен құралуы бұған дәлел. Қазақ күресі еліміздің небір мықты балуандарының тұсауын кесті [6].

Қазіргі кезде қазақ күресінің жеткен деңгейі – бірнеше елде тұрақты түрде дамып келе жатқан халықаралық спорт түрі болғандықтан, жүйелі түрде халықаралық жарыстар, континенттік және әлемдік жарыстарды ұйымдастыру мен өткізу талап етіледі. Қазақ күресі бойынша әлем чемпионаттарында қатысқан командалардың саны тіптен көп. 2006 жылы Алматы қаласында өткен қазақ күресі бойынша біріншілікте әлемнің 42 спортшысы шайқасты. 2008 жылдың қарашасында Орскіде (Ресей) қазақтың ұлттық күресі бойынша ІІ әлем біріншілігі болып өтті, оған әлемнің 20 елінен ең мықты палуандар қатысты. 2010 жылдың қазанында Астана қаласында қазақ күресінен ІІІ әлем біріншілігі өтті, оған әлемнің 40-тан астам елдің ең мықты палуандары қатысты [7].

Біздің егеменді еліміздегі дене тәрбиесінің мақсаты дені сау, жаны таза, еңбек етуге, өз отанын қорғауға рухы биік, ерік-жігері шыңдалған, өскелең өмір жолдарының күтілмеген қиындықтарына төзімді, жаңа заманның белсенді жас ұрпағының бейнесін қалыптастыру болып табылады. Осыған орай қазіргі таңда елімізде бұқаралық спортты, оның ішінде қазақтың болмысына тән, жанымен, қанымен органикалық тұтас жаратылған қазақ күресінің көсегесін көгерту өскелең өмір талабына айналып отыр.

Балуандардың әрқайсысы үшін сыртқы көрініс орындалу бойынша олардың ең басты сүйікті әдістеріне ұқсас келетін жаттығуларды немесе жаттығулар кешенін іріктеу ұсынылады. Осыған байланысты әрбір балуанның жылдамдық-күш дайындығы бойынша тәсілдерді пайдалану кезінде көп мөлшерде іске қосылатын әрекетке ықпал ететін бұлшық ет топтары үшін жаттықтыру бағдарламасын арнайы өңдеп дайындау керек.

Қазақ күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың жылдамдық-күш сапаларының деңгейін арттыру кезінде тиімді жаттықтыру құралдарының тиімділігін жеке таңдауының әртүрлі бейнеде болуына талаптану ұсынылады.

Жылдамдық-күш даярлығы құралдарын жұмылдырып қолдану кезіндегі әдіс-тәсілдер бойынша ұйымдастырылатын жұмыс төмендетілген қарқындылықта қайталау әдісімен өткізіледі. Тестілеу нәтижесінде алынған нәтижелерге сәйкес, бақылау топтарына қарағанда эксперимент тобындағы балуандардың (қазақ күресімен шұғылданатын) жылдамдық-күш дайындығы көрсеткіштерінің өсуі жоғары.

Жылдамдық-күш даярлығы дайындығының ең жақсы өсуі эксперименттік топта белтемірде 10 реттік тартылуды орындау уақыты бойынша айқындалды, яғни ол 19,38 % - ды құрады. Бақылау тобындағы жылдамдық-күш даярлығында 3х10м ерсілі-қарсылы жүгіруді уақытқа орындау бойынша анықталды және ол 4,4 % - ды құрады.

Эксперименттің басталуы мен аяқталуы бойынша жүргізілген бақылау сынақтарының нәтижелері жылдамдық-күш даярлығындағы өсу айырмалары статистикалық дәлелденді.

1. 
   Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 2004-Б. 1-2.
   
2. 
   Жандарбеков Б. «Томирис». «Жалын» баспасы 1989ж.
   
3. 
   Оспанов С. Балуан шолақ «Жалын», Алматы 1998ж.
   
4. 
   Қыдырбек Рысбекұлы. Қазақ балуандары. Алматы. Ер Дәулет. 1996ж.
   
5. 
   Қарақов А., Ержанов С. Мектептерде қазақ күресі сабағын жүргізіп ұйымдастырудың кейбір ерекшеліктері // Дене тәрбиесінің жаршысы. – Алматы, 2007. №1-2. –Б.136-139.
   
6. 
   Әлімханов Е. Қазақтың балуандық өнері. «Атамұра». 2008ж.
   
7. 
   Дөңбаев Ә.Б Қазақ күресінің оқу пәні ретінде дамуы: автореф. дисс...канд. пед наук: 13.00.04 / Алматы, 2010.
   
8. 
   Рахымқұлов М. Қазақша күрес - «Қазақстан», Алматы, 1957ж.
   
9. 
   Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. «Қазақстан» Алматы, 1978ж.
   
10. 
    Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Практикум по теории и методике физического воспитания и спорта. «Академия». Москва 2006г.
    
11. 
    Әбділлаев Ә.К., Оңалбек Ж.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. Түркістан 2004ж.
    
12. 
    Әбділлаев Ә.К., Омаров Б.С. Жасөспірім балуандардың дене сапаларын жетілдіру амалдары / Халықаралық ғылыми журнал. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті. Хабаршы «Педагогика ғылымдары» сериясы №4 (28), 2010. Алматы. Б.102-105.
    
13. 
    Иващенко В.В. Методика силовой подготовки юных самбистов. Краснодар 2000г.
    
14. 
    Дуркин П.К. К проблеме воспитания личной физической культуры у школьников и студентов. 2000г.
    
15. 
    Виноградов П.А. Физическая культура и здоровый образ жизн. Москва. Мысль, 1990г.
    
16. 
    Каландаров В.Н. Влияние неспецифических упражнений на повышение эфективности обучения двигательным действиям процессе физического воспитания. текст: автореферат дис. канд. пед. наук. 1977г.
    
17. 
    Мошанов А.В. Приобретение спортивный формы самбистами и дзюдоистами высших разрядов. Киров. 1966г.
    
18. 
    Разумов А.Н. Техника и тактики самообороны. Внешториздат. 1991г.
    
19. 
    Сиенков А.Г.Индивидуализация подготовки борцов дзюдо, самбо, вольной и классической борьбы Москва. 1995г.
    
20. 
    Гандельман А.Б. Физиологические основы спортивной тренировки – Москва ФиС. 1970г.
    
21. 
    Дедковский С.М. Скорость или выносливость? – Москва. ФиС 1973г.
    
22. 
    Иващенко В.В. Методика силовой подготовки юных самбистов. Кроснодар. 2000г.
    
23. 
    Филин В.П. Основы юношского спорта. Москва.ФиС. 1980г.
    
24. 
    Фолин Н.А. Возрастные основы физического воспитания. Москва. ФиС. 1972г.
    
25. 
    Шахмурадов Ю.А. Вольная борьба Москва. ФиС. 1997г.
    
26. 
    Платонов В.Н. Подготовка юных спортсменов. Киев. 1988г.
    
27. 
    Багдерин П.Г. Соревновательная деятельность в борьбе самбо. Пери 1999г.
    
28. 
    Байко В.В. Целонаправленные развитие двигательных способностей человека. Москва. ФиС. 2000г.
    
29. 
    Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. Москва., Педагогика. 1996г.
    
30. 
    Еганав В.Г. Формирование двигательных навыков при выполнении технико-тактических действий в борьбе самбо. текс. диссертации канд. пед. наук. 1979г.
    
31. 
    Верхошаноский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсменов. Москва. ФиС. 1988г.
    
32. 
    Григорьев С.А. Техническая подготовка юных борцов самбистов на основе совершенствование функции равновесия.
    
33. 
    Қарақов А. Студенттердің дене тәрбиесінде спорттық күрестің ұлттық түрлерін паидалану: Пед. ғыл. канд. дисс.... автореф. - Алматы, 1996. - 22б.
    
34. 
    Матвеев Л.П. Введение в теорию физической культуры. Москва. ФиС. 1985г.
    
35. 
    Байдосов Қ.Р. Казахская национальная борьба. Алма-Ата: Мектеп. 1978г.
    
36. 
    Болғанбаев М.Қ. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. «Қайнар» Алматы. 1983ж.
    
37. 
    Рудницкий В.И. Исследование способности борца к праявлению усилий взрывного характера и пути ее совершенствование: Автореферат. дисс... канд. пед. наук. – М., 1972г.
    
38. 
    Мухитдинов Е., Байдосов Қ. Қазақша күрес - «Мектеп» Алматы 1985ж.
    
39. 
    Әбділлаев Ә.К., Мұхаметжанов Б.Қ. Дене мәдениеті Қентау 2008ж.