Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Е

218 
Жел ілеспей соңыңа. 
Ақын қыстың бір ғана қызығын айтып отыр. Ӛлеңді 
қыстың қызығына балаларды ынтық ете аяқтайды. 
Балалар-ау, балалар! 
Мұнан қызық не болар? 
Қыстың да бар қызығы, 
Жылында бір оралар. 
М.Дулатов «Мектепке», «Мектептен» ӛлеңдерінде, 
І.Жансүгіров ӛз ӛлеңдерінде балаларды оқуға шақыруды 
мақсат етсе, Ӛ.Тұрманжанов жырларында спортпен 
шұғылдануды 
міндеттейтін 
сыңай 
байқалады. 
Ӛ.Тұрманжановтың арнау түріндегі ӛлеңдер тілек білдіру, 
бұйыру мағьшасында келеді. Мәселен, «Балқаш кӛлге 
барайық» ӛлеңі балаларды Балқаш кӛліне қызықтыру 
мақсатын кӛздейді. Бірінші бӛлімде «Балығы тайдай 
тулаған, бақасы қойдай шулаған» кӛлге бару, екінші 
бӛлімде кӛлдің сан қызығын кӛру тілек етіледі. Ән сап, ӛлең 
айту, сӛйтіп ауылға қайту - қызықпен ӛткен уақыт жемісі. 
Бұйрықтық мағына «Кӛк гүлдерді жұлмаңдар» ӛлеңінде 
айқын. 
Балалар-ау, балалар! 
Кӛк гүлдерді жұлмаңдар! 
Кӛбелекті қумаңдар! 
Кӛбелекті қусаңдар, 
Қуып жетіп ұрмаңдар! 
Автор байқауынша, гүл мен кӛбелек - егіз ұғымдар. 
«Гүлдің досы кӛбелек, доссыз ӛмір не керек?» деп ӛлеңін 
түйіндейді автор. Достық тақырыбы табиғат аясындағы 
құбылыс тӛңірегінен алыстамай ашылған. 
Ӛ.Тұрманжанов фольклорлық тақырып пен сюжетті 
шығармашылықпен пайдаланды. «Баласын сүю» атты 
халық ӛлеңінде қой, сиыр, түйе, ешкі, жылқы, қабан, 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

219 
қасқыр, ит, мысықтың баласын қалай сүйетіндігі айтылса, 
Ӛ.Тұрманжанов «Тӛрт түліктің тӛлдерін сүюі» ӛлеңінде 
солардың тӛртеуін ғана, атап айтсақ, жылқы, ешкі, қой, 
сиырды таңдайды. Халық ӛлеңінде «жылқы сүйеді баласын 
«құлыным» деп», Тұрманжанов ӛлеңінде «Жылқы сүйер 
құлынын жүйрігім деп» келеді. Алғашқы ӛзгешелік осы. 
«Ешкі сүйер баласын лағым деп, тастан-тасқа(жардан-
жарға) секірген шұнағым деп, қой сүйеді баласын қоңырым 
деп, ештеңені(қулық-сұмдық) білмейтін момыным деп, 
сиыр 
сүйеді 
баласын 
торпағым 
деп, 
қараңғыда 
баспаған(баспайтын) қорқағым» деп келетін жолдарда 
жақша ішінде кӛрсетілгендерден басқа айырмашылық жоқ. 
Бірақ авторлық ӛлеңде тӛрт түлік сипаты толықтырылып 
беріледі. Бұл ӛлеңнің тӛрт түлікке ғана арналғандығынан 
болса керек. 
Ешкі малына арналған халық ӛлеңі «Ешкі қойды 
бастаған, қойды артына тастаған ешкі деген жануар» деп 
басталатын кӛлемді ӛлең. Ӛ.Тұүрманжановтың «Ешкі деген 
жануар» ӛлеңі шағын. 
Қос мүйізі қылтылдап, 
Қылшық жүні жылтьшдап, 
Тұяқтары сыртылдап, 
Бүйректері бұлтылдап, 
Қой бастаған қутыңдап 
Ешкі деге жануар. 
Автор ешкінің қой бастайтын қасиетін аңғартуды мұрат 
тұтқан тәрізді. Жалпы, ешкі жайындағы ӛлеңдер 
Ӛ.Тұрманжановта бірнешеу. «Ешкім, ешкім, егіз тап» ӛлеңі 
«Бӛбектің тілегі» атты халық ӛлеңі үлгісін еске түсіреді. 
Халық ӛлеңінде «Тоқтышағым, тоғыз тап, саулық қойым, 
сегіз тап, сегізін де семіз тап!» делінсе, авторлық ӛлеңде 
«Ешкім, ешкім, егіз тап, егіздете семіз тап, тоқтым, тоқтым, 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

220 
тоғыз тап, тоғызын да егіз тап!» деп келеді. Ӛлеңдерде түлік 
атауларының орындары ауысқан. Халық ӛлеңінде бие мен 
сиырға айтылатын тілек(«құла бием, құлын тап», «әукем, 
алып бұзау тап») Ӛ.Тұрманжановта жоқ. «Ешкім, ешкім, 
егіз тап» ӛлеңінде ақынның күтетін нәтижесі тӛмендегідей: 
Тӛлге толсын қорамыз, 
Сүтке толсын шарамыз. 
Қазан-қазан сүт қайнап, 
Қаймақ жейтін боламыз. 
Халық ӛлеңі жануарға бұйыру түрінде келеді. Мұндай 
сипат арнау-тілек ӛлеңдерінен байқалған болатын. 
Авторлық ӛлеңдерде балаларға қатысты жиі қолданылған. 
Мәселен, «Ақ ешкіні баптап бақ» ӛлеңінде «еңбек түбі - 
зейнет» деген ой бар. Ақ қаймақ пе ақ қолғап ешкіден. Түбіт 
беретін - күтім кӛрген ешкі. Ақ қолғап тоқып берген әжеге 
ықылас үлкен. 
Түлік тӛлдеріне арналған ӛлеңдер халық ӛлеңдері 
арасында да кездеседі. Мысалы, «Торы құлын» атты халық 
ӛлеңі «жағы қалақтай», «мойны садақтай», «жүні 
құндыздай», «жалы жібектей», «саны білектей», «кӛзі 
моншақтай», «құйрығы шашақтай» құлынды кӛз алдыңа 
әкеледі, құлынның жансыз суреті ендігі сәтте қимылдай 
бастағандай кӛрінеді. Бірте-бірте құлынның қимыл-
қозғалысы үдейді. Ноқта-желіні, киім-теріні ернімен емеді, 
езгілеп береді. Айнала шабады. Ақыр соңында «Енесін емер 
еді, еркелеп тебер еді». Халық ӛлеңі 5-6 аралас буынға 
құрылған. 
Ӛлең 
үшінші 
жақта 
айтылады. 
Ӛ.Тұрманжановтың «Құлыншақ» ӛлеңінің халық ӛлеңінен 
бірнеше ӛзгешелігі бар. Біріншіден, 7 буынды болып келген. 
Екіншіден, екінші жақта айтылады, яғни қаратпа сӛзге 
құрылады. Үшіншіден, ӛлеңге бала кейіпкер қатысады, 
нақтырақ айтсақ, тілегімен қатысады. 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

221 
Желдей жүйрік құлыншақ, 
Құстай ұшқыр құлыншақ, 
Қалсын халық ойланып, 
Берші маған бәйге алып 
Ұқсастығы, халық ӛлеңі де, авторлық ӛлең де түлік 
тӛлін бірдей мінездейді. Ӛ.Тұрманжановтың «қамыс құлақ», 
«күміс тұяқ», «жібек жалды», «бӛкен санды» құлыншағы - 
халық ӛлеңінің шекпеніне оранып туған құлыншақ.. 
Авторлық ӛлең кӛлем жағынан ұтылған. Халық ӛлеңі 
жиырма алты жолдан тұрады. Ӛ.Тұрманжанов болса, құлын 
сипаттамасын тоғы жол, екі шумаққа сыйғызған. 
«Қошақан» ӛлеңі бұдан сәл ӛзгеше. Бала кейіпкер 
қошақанды әңгімеге артады. 
Қошақан-ау, қошақан! 
Гүл берейін, жейсің бе? 
Гүлімді жеп қолымнан, 
Рақымет дейсің бе? 
Лирикалық кейіпкер бүл жолы да ӛз тілегін батыл жеткізеді: 
Күз болған соң қолғапқа, 
Берші жұмсақ жүніңді. 
Ӛ.Тұрманжановтың тӛрт шумақтан тұратын «Әукім, 
әукім, ақ бұзау» ӛлеңі де сиыр тӛлінің келешектегі 
пайдасын ескертеді. Ӛлең түгелдей тілекке құрылған. Ақ 
бұзауды күтетін, шӛп салып, суаратын, асты-үстін қарап, 
тазалайтын баланың еңбегі қоса-қабат айтылады. Автор 
бұзаудың үркек мінезін дәл береді. 
Едіреймей танауың 
Ене қойшы қораңа. 
Одырайып қарауың 
Ескі досқа бола ма?! 
Негізгі тілек - бұзаудың сүтті сиырға айналуы. 
Әукім, әукім, ақ бұзау! 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

222 
Ертерек ӛс, құтты бол! 
Ӛзгелерден ӛзің дәу 
Сиыр бол да, сүтті бол! 
Халық ӛлеңдерінің қаратпа сӛзге құрылатын түрі - 
арнау-тілек ӛлеңі. Халықтың арнау-тілек ӛлеңдері табиғат 
құбылыстарына арналған және хайуанаттарға арналған 
болып екіге бӛлінеді. Ӛ.Тұрманжановта да осылардың екеуі 
де бар. «Жау, жау, жаңбыр, жау, жаңбыр», «Қанатты гүл» 
ӛлеңдері - осының дәлелі. Ерекшелігі - кӛлемінде. Біріншісі 
- үш шумақ ӛлең. Екіншісі отыз шақты жолдан тұрады. 
«Жау, жау, жаңбыр, жау, жаңбырда» автор кӛңілі 
шартарапты кезеді. Халық ӛлеңіндегідей арық суының мол 
болуымен, ӛсімдік-шӛптің кӛп болуымен шектелмейді. 
Жау, жау, жаңбыр, жау, жаңбыр! 
Жадырасын, жер тойсын. 
Тӛгілген соң жерге нұр 
Егін салсын, ел тойсын. 
Авторлық ӛлеңге ел егіні, гүл жапырағы, жеміс түйіні, 
қосылады. Автор жаз бұлбұлының сайрағанын, қозы-лақтың 
ойнағанын қалайды. «Қанатты гүл» ӛлеңі сюжетке ӛрілген. 
Гүл терген бір бӛбек кӛбелекті гүл екен деп «Жан бітті ме 
гүлге» деп шошып қалады. Кӛбелекке деген жүрекжарды 
тілегін бірден білдіреді. 
Ұстап алсам, қыспаймын, 
Жұмсақ қана ұстаймын. 
Қанатыңа тимеймін, 
Бұл қанатты гүл деймін. 
Халық ӛлеңдерінің ішінде жеткіншектер поэзиясына 
жататын қызықтама деген ӛлең түрі бар. Сюжеттік 
баяндауға құрылады. Ӛ.Тұрманжановтың халық ӛлеңі ізімен 
жазылған «Түлкі, түлкі, түлкішек» ӛлеңінде кӛп ӛзгешелік 
жоқ. Ешкі сүтіне қатысты «Сүтін қайда қоясың?» деген 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

223 
сұраққа «Ішіп алып тоямын» деген жауап қатыстырылады. 
Авторлық қызықтамада лақ орнына қозы сойылады. Оны 
түлкішек тал басына қояды. Сұрақ-жауап ары қарай 
тӛмендегіше жалғасады. 
-
Құс жеп кетсе, қайтесің? 
-
Тал түбіне қоямын. 
-
Ит жеп кетсе, қайтесің? 
-
Жолына қақпан құрамын 
-
Ұстап алып ұрамын. 
Осылайша, оптимистік сарында аяқталады. Ӛлең
жеткіншекті белсенді іс-әрекетке шақырады. 
Ӛ.Тұрманжанов мазақтамалары да жетерлік. «Тәмпиген 
Қасым», «Ей, кір бала, кір бала» ӛлеңдеріндегі буын саны 
біркелкі емес. «Тәмпиген Қасым» мазақтамасының бірінші 
шумагында Қасымның әрекеті баяндалады. 
Қолына ап тарақ, 
Айнаға қарап, 
Тарады басын 
Тәмпиген Қасым.. 
Екінші шумақта осы әрекетінен зиян шеккен Қасым 
сипатталады. 
Маңдайда-ақ шашы, 
Тап-таза басы. 
Тараймын деп шашын 
Тырнатты басын. 
Халық ӛлеңдері тақпақ және сұрамақ болып бӛлінеді. 
Халық тақпағының бірі «Торғай». «Торғай, торғай, 
тоқылдақ» деп басталатын тақпақ Ӛ.Тұрманжановта да бар. 
Авторлық тақпақ 23 жолдан тұрады. Торғай Тұрымтайдан, 
Мысықбайдан, 
Күшікбайдан, 
Нүсіпбайдан 
қорқады. 
Торғайды жәбірлеушілердің әрқайсысының мінездемесі 
қоса берілген. Торғайға лирикалық кейіпкер іштартады. 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

224 
Торғай, торғай, торықпа, 
Бәрінен де қорықпа, 
Тары себем жолыңа, 
Қона ғой келіп қолыма. 
«Қасқырдың қойшыларға айтқаны» деп аталатын халық 
ӛлеңі он тоғыз жолдан тұрады. Аралас буынды ӛлең. Ӛлең 
ӛзінің атауына сай. Мазмұны қасқырдың бала қойшыға, 
тӛрт қойшыға, үш қойшыға, екі қойшыға айтқан тілегіне 
және атты қошы, түйелі қойшы, ӛгізді қойшыны мінездеуге 
құрылған. Ӛ.Тұрманжановтың «Қасқыр мен қойшы бала» 
ӛлеңі қасқыр мен қойшының айтысынан тұрады. Формасы 
жағынан «Ұл мен қыз», «Бала мен шіл» айтыстарын еске 
салады. 
Қасқыр:
Бала қойшы, бала қойшы! 
Асық ойнап қала қойшы. 
Малыңды ойға сала қойшы, 
Ауылыңа бара қойшы. 
Автор халық ӛлеңінен алдыңғы екі жолды ғана алған 
және оған аздаған ӛзгеріс енгізген. Бірақ қасқыр ішкі ойын 
бала қойшыға сездіргісі келмейді, «бір тоқтыңды бере 
қойшы» демейді. Бала қойшыға қасқырдың ойы белгілі. 
Сондықтан алдауға кӛнбейді. 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: