Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
| очеркте суреттелетін шындық
– ойдан шығарылған нәрсе емес, өмірде болған не бар адам. Содан соң очерк өткен шақтың көне шындығынан емес, осы шақтың жаңа шындығынан ғана туады. Очеркте беллетристиканың да, публицистиканың да сипаттары бар. Мұнда да ол – аралық нәрсе! Очеркті тегі жағынан алып қарасақ та әрі әдеби жанр, әрі газет жанры екенін аңғарар едік. Эпостың шағын түріне жататын очерк секілді аралық жанрдың бірі – фельетон (французша feuilleton – парақ); бұл да әрі әдеби жанр, әрі газет жанры. Өлеңмен де, қара сөзбен де жазыла береді. Мұның әдеби қасиеті мол жақсы үлгілерінде кәдімгідей көркем бейнелер, қызық мінездер, сатиралық типтер жасалған. Кейбір әдебиет зерттеушілері мемуар, памфлет, эссе секілді әдеби- публицистикалық жазбалары да шағын эпостың очеркке жақын түрлері ретінде атап жүр. Бұлардың қай-қайсысы да күрделі баяндау, көлемді хикая, дәлірек айтқанда, ұзақ әңгіме. Ал ұзақ әңгіме яки повесть – орта көлемді эпикалық, түрдің үлгісі. Повесть деген не? Әдебиет зерттеушілері бұл сөзді алдымен термин ретінде анықтамақ болып оның тамырын тереңге әкетеді. Орта көлемді эпостың повестен басқа тағы бір түрі – поэма (грекше роіеmа – туынды) – өлеңді повесть, өмірде болған, не болуға тиіс күрделі құбылыстар мен келелі оқиғаларды, алуан-алуан адам тағдыры мен заман шындығын көлемді, желілі, эпикалық не лирикалық сипаттағы өлеңмен суреттеу. Поэмалар түрлі-түрлі: сюжетті поэмалар да, сюжетсіз поэмалар да болады. Поэмаларда жасалатын адам образдары да әр алуан: эпикалық образ да, лирикалық образ да, романтикалық образ да, реалистік образ да болады. Зерттеліп отырған жанрдың үшінші саласы – кең көлемді эпикалық түр. Эпостың осы түрін көбіне роман деп атап жүр. «Роман деген сөз – дейді Пушкин, – ойдан өрбіте баяндалған тарихи дәуір ұғымын береді». Белинский де романды «жаңа дәуір эпопеясы» деп түсіндірген болатын. Ал дәуірлік шындықты көркем жинақтау үшін жекелеген адам тағдыры жеткіліксіз, әр алуан әлеуметтік топтардың қым-қиғаш күрделі қарым- қатынастары, олардың мақсат-мүдделеріндегі бірліктер мен қарама- қарсылықтар, өмір тіршіліктеріндегі өзекті оқиғалар мен кезеңді құбылыстар кең қамтылып, терең тұтастырылуға, сол арқылы жалпы қоғамдық дамудың заңдылықтары танытылуға тиіс. Романның, көлемі 213 үлкен, мазмұны қат-қабат, сюжеті мен композициясы орасан күрделі болу себебі де осыған байланысты. Романның даму жолдары – өз алдына жеке тарих болса, сол тарихтың кезең-кезеңдерінде туып, қалыптасқан жанрлық, түрлері тағы да коп. Орта ғасырдың «Тристан мен Изольдасынан» Ояну дәуірінің «Гаргантюа мен Пантагрюэліне» келетін рыцарлық эпостың бар бұралаңын түгел қозғамай-ақ, М.Сервантестің «Дон Кихотындағы» серілік сипатты айтқанның өзінде біраз шежіре шерткен болар едік. Бірақ бұл – әдебиеттің теориясы емес, тарихына қатысты әңгіме, сондықтан біз романның әр тұстағы жекелеген жанрлық үлгілері ретінде Лесаж ден қойған плуттық роман, Дюма көп жазған авантюралық роман, Вальтер- Скоттан басталатын тарихи роман, Бальзактан былайғы психологиялық роман, Жюль Верн өрбіткен фантастикалық роман, Чернышевский туғызған публицистикалық роман... болғанын атап қана тынамыз. Өйткені романды бұлайша түрлендіріп, әр түріне мінездеме беріп түгесу тіпті мүмкін емес. Түрлер шексіз, туған үстіне туындай береді. Мәселен, бір ғана Б.Томашевскийдің өзі утопиялық роман, семьялық роман, мещандық роман, бульварлық роман, роман-күнделік роман-фельетон... деп жіпке тізе жөнелгенде ондаған түрді бір-ақ көгендеп тастайды. Оның үетіне, осынау атаулардың бәрі шартты екенін ескерсек, әрқайсысынан жеке-жеке қисын қорытудың қажетсіздігі өзінен-өзі айқын болуға тиіс. Романның кең құлашты, мол тынысты синтетикалық жанр ретінде әбден кемелденген кезеңі – сыншыл реализмнің тұсы. Бұл ретте «көркем прозадағы Гомер мен Шекспир дәрежесіне көтерілген Толстой мен Достоевский» (Кожинов) романдарын атаған жөн. Өткен ғасырдағы орыс романы осылар санатындағы алып суреткердің арқасында бір ел емес, бүкіл адам баласының көркемдік даму тарихында айта қалғандай адым жасағаны жұртқа мәлім. Мазмұндағы салиқалы бітім мазмұнды пішіндегі жан-жақтылыққа әкелді: авторлық баяндау мен суреттеу, қаһармандардың монологтары мен диалогтары, әр тәсілді мүсіндеу мен мінездеу, жинақтау мен даралау, сөздегі сурет пен психологиялық дәлел, биік парасатты пафос пен терең философиялық толғам... Проза – қазақ, әдебиетінде кешеңдеу туған, бірақ орасан шапшаң дамыған сала. Абай Құнанбаевтың ғақлиясы мен Ыбырай Алтынсариннің әңгімелері, Міржақып Дулатовтың «Бақытсыз Жамалы», Спандияр Көбеевтің «Қалың малы», Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлуы» жаңа туған жас жанрдың алғашқы тәжірибелері ғана болса, тарихи жағынан қысқа мерзім ішінде Бейімбет Майлиннің, Мұхтар Әуезовтің, Сәбит Мұқановтың, Ғабит Мүсіреповтің, Ғабиден Мұстафиннің, Әбдіжәміл Нұрпейісовтің күрделі де кесек шығармалары арқылы көп ұлтты үлкен кеңес әдебиетінің ең алдыңғы қатарына бір-ақ ырғып шықты. Бұл – қазіргі қазақ прозасын, оның ішінде роман жанрын сөз ете қалғанда атап айтар айрықша сипат. 214 Дүниежүзілік әдебиеттегі кең көлемді эпикалық түрдің соңғы жүз жыл ішіндегі дамуына тән тағы бір тамаша сипат – эпопеяның кемелденуі болса, қазіргі қазақ романы бұл сипатқа да еркін ие болып отыр. «Роман- эпопеяның басты ерекшелігі – деп жазады профессор Т.Нұртазин, – онда бір романның кемерінде бірнеше роман иіндесе сыйысады. Қазақтың эпопеялық романдарының ішінде мұндай ерекшеліктер «Абай жолында» бар. Романның төрт кітап болуының өзі бір романда төрт романның басы тоғысқанын көрсетеді. Төрт кітап Абайдың басымен байланысты оқиғалармен тұтаса желіленеді. Алайда әр кітаптың логикалық тынысы бар» 67 . Ғалымның осы ойлары және осыған байланыстыра айтқан «тұйық роман», «ашық роман» туралы тұжырымдары жанр табиғатын танығысы келгендерді бір алуан қызық толғанысқа мезгейтін кенеулі пікірлер. жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|