Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
| типтілік
дегенді біреулер жеке-дара проблема етіп бөліп әкетіп те көрді; оның маңында өз алдына бөлек қисын қалыптастырмақ болып, қай-қайдағы қасаң қағидаларды тізеге caп иіп те көрді. Олар, айталық, «типтілік дегенді белгілі бір әлеуметтік тарихи құбылыстардың мәніне әкеліп соғатын, реалистік өнердегі партиялылықты көрсетудің негізгі сферасы деп белгілейтін, типтілік проблемасы дегеніміз – әрқашан да саяси проблема, сондықтан көркемдік образды саналы түрде әсірелеу ғана оның типтілігін неғұрлым толық ашып, айқындай түседі деген формуланы» 41 қолдан жасап, әдеби жұртшылыққа әлдебір жаңылтпаштар ұсынды. Дұрысында, бұл секілді тым жасанды «қисын» құрастырудың қажеті жоқ еді. Типтендіру деген суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүние- танымы тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеуметтік орта мен дәуірге сай талғап-тануы, таңдап іріктеуі және жинақтауы, сол арқылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы, даралауы болып табылады. Мұның өзі, сайып келгенде, әдебиетшінің әдеттегі әрекеті яки творчестволық процесс. Мұны ешбір суреткер «типтілік» хақындағы «қисынға», схемаға, «үлгіге» қарап жасамайды. Творчестволық процесс үстінде, тіпті, «өзім суреттеп отырған образ, портрет, характер дегендердің не екенін өзім жөндеп біле бермеймін, – дейді Гончаров, – менің көретінім – көз алдымда тұрған тірі кісі, осыған ғана қараймын, осының өзін дұрыс суреттеп отырмын ба, жоқ па деп абыржимын, оны өзгелермен қарым-қатынасқа көшіріп, тағы бір кезек соған үңілемін...». Демек, типтендіру – мөлшерлі «сфераға» енетін, өлшеулі «формулаға» көнетін әрекет емес, ақиқат өмірдегі тірі кісілерден әдеби шығармадағы жанды бейнелер туғызудың аса қиын, күрделі және әрқашан тың, тынымсыз харекеті. Суреткер өзі жасаған көркем бейненің құны мен қасиетін қасаң қағидаға қарап белгілемейді, оның өмірдегі жанды дерегіне қарап бағалайды. Жазушыға тип жасау әрекетінің үстінде керегі – типтілік туралы «қисын» емес, тірі мүсін – прототип. Егер біз прототипке мән бермей, типтілік туралы жоғарыда мысал келтірілген схоластикаға иек артсақ, тағы да сол мақалада атап көрсетілгендей, «тек әлеуметтік мәнді ғана ескеріп, көркем жинақтаудың 41 Әдебиет пен өнердегі типтілік туралы мәселе жайында. «Қазақ әдебиеті» газеті, 1956. № 3. 171 табиғатын елемейтін болсақ, онда нағыз сыншыл талдаудың орнына, сөзсіз, жал пы пайымдауларға» ұрынамыз. Бұлайша жалпылама пайымдасақ, «шынында да, Онегин мен Печориннің әлеуметтік- таптық «мәні» бір сияқты, бірақ олардың әрқайсысын біз өзіне тән құштарлықтары, өзіне тән тағдыры тағысын тағылары бар айрықша адамдар ретінде қабылдаймыз» 42 . Сондықтан болса керек Пушкиннің замандастары оның Онегинін «белгілі бір әлеуметтік күштің мәнінің жиынтығы» деп қараған жоқ, сол кездегі дворян жастарының тірі өкілі іспетті типтік тұлға деп таныды. Онегиннің «өз басым, – деп жазды Бестужев Пушкинге, – өңімде мыңын көрдім» 43 . Әр жазушының творчестволық лабораториясын зерттеген адам оның өмір шындығын көркем жинақтау яки әдеби бейнелерді типтендіру әрекеті, көбіне әр типке прототип табудан басталғанын байқар еді. М.Әуезов эпопеясының әр типінің өмірде моделі-прототипі болған. С.Мұқановтың Амантайының түп төркіні Амангелдіде жатса, Балуан Шолағы – Балуан Шолақтан, Шоқаны – Шоқаннан, Сәкені – Сәкеннен туды. Ғ.Мүсіреповтің Ақаны мен Қайрошы да солай. Ал Х.Есенжанов трилогиясындағы типтер ше?! Бәрінің негізінде прототип жатыр. Задында, прототип реалистік шығармалардағы көркем бейнелерді нанымды етудің, шындықты шынайылаудың құралы секілді. Шындық құбылыстарды типтендіре жинақтау арқылы суреткер болашақ образдың немесе типтің жалпы бітімін, тұлғасын қалыптастырумен қатар оның ішкі ерекшелігін ашып, мінезін даралайды. Әрбір әдеби тұлғаны өз ортасынан адам ретінде бөлек, оқшау танытып тұратын, оның тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ және қайталанбайтын психикалық ерекшеліктері болуы шарт. Суреткердің өмір шындығын жинақтау әрекеті әрқашан оның адам мінезін даралау әрекетімен ұласып, ұштасып жату себебі де сондықтан деп білу керек. Мінез деген не? жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|