Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
| терме, толғау, жыpлаpдa
тeңey, салыстыруларды тізбектеп, топтап қолдану мол кездеседі және мұның өзі – қазақтың ақындық өнеріне тән шешендік, сөзге ұсталық, шеберліктің өзгеше бір қасиетін, қырын танытатын аса қызықты құбылыс. Осы көркемдік тәсіл ауыз әдебиетіндегі өлең сөзді еселеп, төпеп отыратын суырып салып айту дәстүріне ерте кездерден бастап-ақ орайлас дамып, қалыптасқан, кейін толысып, кең қанат жайған деп қарау дұрыс секілді. Халық ақындарының творчествосынан өлең шығарманы түгелдей теңеу-салыстыруларға негіздеп құрудың үздік үлгілерін табу қиын емес. Он бес деген жасым-ай, Жарға ойнаған лақтай. Жиырма деген жасым-ай, Көлге біткен құрақтай. Отыз деген жасым-ай, Таудан аққан бұлақтай. Қырық деген жасым-ай Қырымға да көз салған, Байлаулы тұрған құр аттай. Елу деген жасым-ай, Қайтып бір көшкен ел екен. Алпыс деген жасыңыз, Күзгі соққан жел екен. Жетпіс деген жасыңыз, Қап-қараңғы түн екен. Сексен деген жасыңыз, Қазулы тұрған көр екен. Тоқсан деген жасыңда Өлімнен басқа жоқ екен... Адамның әртүрлі жасын, өмірінің әр кезеңін сипаттау және соны көбіне ұтымды теңеулер арқылы көрсету қазақ ауыз әдебиетінде кең тараған. Басқа ақындар секілді Шал ақын да адам өмірінің белді-белді кезеңдерін – әр жасты көбінесе қазақ тұрмысына бірден-бір жақын, халық ұғымына әбден сіңісті болған нәрселерді алып, машықты салыстырулар арқылы шебер бейнелейді. Жарға ойнаған лақтай дегені асыр салған алаңсыз балалық шақты суреттесе, көлге біткен құрақтай деуі жігіттік кез өмір қызығын, сұлулық әсемдікті толық сезінетін шақ екенін байқатады. Қазақ поэзиясында көлдің құрағы табиғаттың әсемдігін танытатын сұлу көрініс ретінде, өте көп айтылып, сол мағынаны әсерлі жеткізетінін айта кетуіміз керек. Сол сияқты тау дан аққан бұлақ отыздағы адамның бойындағы тасқындаған күш-қайратты танытса, ойнақшып тұрған құр ат сол жігер-екпіннің қырықта да 278 қайтпайтынын сездіреді. Одан ары келетін жайлаудан көшкен ел, даланың күзгі соққан ызғарлы желі – бәрі де егде тартқан адамның қалпын анық аңғартады. Халықтық нақыл сөздерде кездесетін мұндай сөз нұсқаларында бейнелі теңеуге тән бір нәрсенің қасиет-белгісі арқылы екінші нәрсені сипаттау жоқ. Бұлар тек жұптап алынған екі ұғымның арасында мағыналық жақындық бар екендігін аңғартады. Халық ақын-жырауларының терме, толғауларынан көркем сипаттаудың алуан түрін кездестіруге болады. Арту-арту бел келсе, Атан тартар бүгіліп. Алыстан қара көрінсе, Арғымақ шабар тігіліп. Алыстан жанжал сөз келсе, Азулы сөйлер жүгініп. Бұл – Бұқар жырау поэзиясындағы терме үлгісінде айтылған бір сөз нұсқасы. Осындағы бүгіліп, тігіліп, жүгініп деген сипаттама сөздердің өзі-ақ бұл қысқа өлеңде өмірдегі шындықты, әртүрлі қимыл-әрекет, тіршілік белгісін ұтымды мүсіндейтін шеберлік бар екеніне айғақ бола алады. Сонымен бірге осы мысалдармен қазақ поэзиясында, өлең тілінде осындай етістіктен жасалған эпитеттердін өте келісті, суретті болып келетінін және айқын байқауға болады. Келтірілген өлеңдегі бірнеше сөйлемнің қай-қайсысын алсақ та, соларға бейнелілік сипат дарытып тұрған ең алдымен осы аталған эпитеттер екеніне кез жеткізу қиын емес. Мысалы, бірінші сөйлемде ойдың тереңдігі атан түйе артылған жүкті бүгіліп тартар деу арқылы айқындала түскен. Бұл си паттама биік белден асарда ауыр жүкті ерге қарай тартудың орасан қиындығын анық аңғартатын мағыналылығымен де, нақтылы қимыл-әрекетті айнытпай бейнелеген суреттілігімен де көңіл аударады. Сол сияқты, алдына қара салмайтын арғымақтың көз ұшынан ат кергенде соған беттеп қуа шабуын жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|