Батыс Түрік және Шығыс Түрік қағанаттарын салыстырыңыз

Түрік қағанаты 603 жылы Шығыс (Монғолия) және Батыс (Орталық Азия 

мен  Қазақстан)  болып  екіге  бөлінді.  Батыс  Түрік  қағанаты  603  жылы 

ежелгі  үйсін  мемлекетінің  жерінде  құрылды.  Батыс  қағанаттың 

орталығы  Шу  аңғарындағы  Суяб  қаласы  болды.  Аумағы:  Қаратаудың 

шығыс  баурайынан  Жоңғарияға  дейінгі  жер,  Алтай,  Сібір,  Әмудария, 

Еділ,  Жайық  өзенінің  төменгі  ағысы  аралықтарын  қамтыған.  Құрамына 

Шығыс  Түркістан,  Самарқанд,  Кеш,  Бұқара  сияқты  отырықшы-егінші 

аймақтар  да  енді.  Шығыс  Түрік  қағанаты  (Екінші  Түрік  қағанаты)  682 

(683)  жылы  Қытаймен  күресте  өздерінің  тәуелсіздіктерін  Монғолия 

жерінде  қалпына  келтірді.  Екінші  Түрік  қағанатын  құрушыларды  «түркі-

қыпшақ» деп атады. Сол кездегі ескерткіштердегі жазуда «түркі-қыпшақ 

елу  жыл  ел  биледі»  дейді.  Мемлекеттің  орталығы  –  Ханғай  таулары. 

Батыс шекарасы Алтай тауларымен шектесті. Батыс Түрік қағанатының 

Шығыс  Түрік  қағанатынан  айырмашылығы  екіншісінің  халқы,  негізінен 

көшпелі,  жартылай  көшпелі  болатын.  Ал,  Батыс  Түрік  қағанатының 

көпшілік  халқы  отырықшы,егін  егумен,  қолөнер,  саудамен  айналысты. 

Сондықтан,  әлеуметтік  құрылымы  күрделі,  Шығыс  Түрік  қағанатымен 

салыстырғанда 

қоғамдық-экономикалық 

қатынастардың 

дамығандығымен  ерекшеленеді.  Мысалы,  Батыс  Түрік  қағанатында 

мемлекеттің  ең  жоғарғы  билеушісі  қағаннан  бастап  ру-тайпа 

басшыларына  дейін  28  дәрежелі  лауазым  иелері  болған.  Қағаннан 

кейін екінші адам ұлық болды.Үшінші билік қаған руынан шыққан –шад, 

одан  кейінгілеріне  -тегін,  елтебер  деген  лауазымдар  берілген.  Бұл 

лауазымдар мұрагерлікпен беріліп отырды. 

Шығыс  Түрік  қағанатының  жұрты  «көк  түрік»,  Батыс  Түрік  қағанатының 

жұрты «он оқ бұдын» -«он оқ елі» деп аталды. «Он оқ бұдын» елінің оң 

қанаты  (5  нушиби)  мен  сол  қанаты(5  дулу)  арасындағы  16  жылға 

созылған  билік  үшін  күрес  қағандықтың  іргесін  шайқалтты.Бұған  657 

жылы  Жетісуда  өз  билігін  орнатуға  тырысқан  Қытай  экспансиясы 

қосылды.Таң  империясының  басқаруы  ширек  ғасырдан  астам  уақытқа 

созылды.  Көк  түріктер  құрған  Екінші  Түрік  қағанатын  744-745  жылдары 

Орхон ұйғырлары мен қарлұқтар талқандады.