Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan

Yozgat/Türkiye

Giyim kuşam, insanoğlunun en temel ihtiyaçlarından biridir ve korunma amaçlı olmasının yanı sıra, gelişim sürecinde geniş kültürel işlevler yüklenmiş bir nesnedir. Belgelerde Göktürk çağında Kırgızların baş giyimi kullandıkları bilinmektedir. Kırgızların kullandığı bu baş giyim, çevre koşullarının, toplumsal ve kişisel değer yargılarının, törelerin, kültürel ve ekonomik koşulların biçimlendirdiği önemli bir öğedir. Aynı zamanda kültürün de bir taşıyıcısıdır. Söz konusu baş giyim öğeleri, coğrafi koşullar, cinsiyet, yaş, yaşam tarzı ve kültürün etkisi sonucu zamanla değişim geçirmiştir. Bu Kırgız Kültürü geleneksel giyim tarzına da yansımış, hiyerarşik yapı, ekonomik durum, toplumsal statü, meslekler ve uğraşı alanları Kırgız baş giyimlerinde belirleyici olmuştur.

Астана/Қазақстан

Жартастағы сурет өнерінде аң аулауда қырағы құсты пайдалану сюжеттерінің орны ерекше. Түрк кезеңіне тән жартас беттеріндегі суреттердің ішінде құс бейнесі бірнеше ғибадатханаларда кездеседі. Солардың ішінде айтарлықтай қызығушылық тудыратыны Таңбалы ғибадатханасында бейнеленген салт аттының бүркітпен аңға шығу көрінісі.

Бұл петроглифтердің қатарына Орталық Азия, әсіресе Жетісу жеріндегі ерте түрк тас мүсіндерінде бейнеленген құстардың бейнелерін қосуға болады. Бірақ бұл құстардың қайтыс болған адам жанының тәнінен ұшуы немесе аңшылықпен байланысты суреттелгені белгісіз. Қайткенмен де ерте түрктерде қырағы құстарды пайдаланып аң аулау әскери-спорттық сипаттағы ақсүйектерге ғана тән жаттығу емес, қоғамдық өмірдегі белгілі нормалар мен принциптерге сүйенген маңызды мәдени-идеологиялық іс-шаралар болып табылды. Сондықтан да әлеуметтік деңгейі жоғары адамдарға орнатылған тас мүсіндерде қырағы құстар бейнеленген. Сонымен бірге түрктердің дүниетанымында адам қайтыс болған соң, оның жаны тәнінен құстың кейпінде ұшқан. Мұндай көзқарас түрк халықтарында қазіргі этнографиялық кезеңге дейін сақталған.

Қыран құспен аң аулау кейінгі қазақ петроглифтерінде де орын алған. Бұл сонау ерте замандардан келе жатқан кәсіптерінің бірі болып саналады. Қазақтар қыран құспен негізінде ұсақ аңдар мен һалал етті құстарды аулаған. Мұның бір көрінісі Маңғыстаудағы петроглифтерде аң аулап жүрген құс түрімен таныс.

Құстардың қауырсыны да жауынгердің бойтұмары ретінде қасиетті болған. «Ежелгі түрктерде құстың қауырсыны жиі қолданылатын қару түріндегі оқтың (жебенің) қауырсынымен байланысты болды».

Түрк тайпаларының пайда болуына байланысты аңыз сюжеті және Тәңір белгісі құс бейнесінде ғұрыптық ескерткіштерде суреттелген. Батыс Түрк қағанатындағы ашина тайпасының символы – Алтын құс болғаны және оны Тан патшалығына сыйға тартқандығы туралы ақпарат жазба деректерде келтірілген. «Бұл Қарға болатын. Олар ағаштан қанатты тіршілік иесін ойып және оның үстін алтынмен жапқан» (Зуев, 2002, с. 24).

Мерке ғибадатханасындағы Қарақыстақ шатқалындағы Қарақыстақ 1 қорымынан табылған ортасында құс бейнеленген алтын жапсырма стильдік жағынан Күлтегін қағанның бас киімінде бейнеленген құс бейнесіне жақын және бұл бейнелер Алтын құс Дулы жайындағы аңыздың көрінісі тәрізді.

Ортағасырлық деректерде құстың бейнеленуі ежелгі халықтың дүниетанымымен тығыз байланысты. Құс бейнесінің түрк тайпалары әлеуметтік элитасының символы ретінде қолданылғаны күмәнсіз, ал оның ғұрыптық дәстүрде қолданылуының тамыры тереңде жатыр.

Қызылорда/Қазақстан

Олардың бірі - оғыздардың астанасы болған Жанкент жайлы жергілікті халық арасында ежелден келе жатқан «Жылан жұтқан қала туралы» деген аңыздың зерттелуі. Жанкентті және оның маңайын мекендеген оғыз тайпалары туралы зерттеу барысында ортағасырлық жазба деректермен қатар осы аталған аңыздың, яғни, онда баяндалатын сюжет пен бейнеленетін образдардың да едәуір маңызы бар. Себебі, аңыздағы Жанкент халқын қырған жылан бейнесін қимақтардың құрамында өмір сүрген қаи немесе қыпшақтардың құрамындағы ұранқай тайпаларымен сәйкестендіруге болады. «Қаи» және «ұранқай» этнонимдерінің этимологиясына С.А. Ақынжановтың іргелі шығармасында жан-жақты түсініктер беріледі.

Оғыздардың этникалық тарихын зерттеудегі келесі бір мәселе: «Оғыздарды құраған 24 тайпаның қайсысы «Оғыз қалалары» аталған қоныстарды мекен етті?» деген сұрақ. Бұл тұрғыда шағын да болса археологиялық зерттеулер жүргізіліп жатқан Жанкент қаласынан табылған жәдігерлерге, керамикалық бұйымдардағы таңбаларға сараптама жасап, толыққанды тұжырымдау да оғыздар тарихын зерттеуде аса маңызды болып табылады.

Молдокулова Д.Т.

Бишкек/Кыргызстан

Множество кыргызских примет, пословиц и поговорок, связанных с конем, можно рассматривать как один из примеров особенного отношения нашего народа к коню.

Кыргызы не только уделяли особое внимание уходу за конем, езде на конях, но и проявляли осторожное отношение к вещам, используемым при верховой езде, например, седлу, а также помещению, где держали коней.

В предлагаемой статье говорится о запретах, приметах и поверьях, которых придерживаются кыргызы при уходе за конем, при езде на нем и во время его объездов. При написании данной статьи, как основной историко-этнографический источник, использовались полевые материалы автора, собранные с 2003 – по 2010 годы в Таласской, Иссык-Кульской, Нарынской областях и научные труды, вышедшие в свет до настоящего времени в области кыргызской этнографии по данной теме.

Астана/Қазақстан

İstanbul/Türkiye

Karahanlı devleti, tarihte çok incelenmemiş bir konudur. Karahanlılar hakkında bilgimiz gayet azdır. Karahan (Afrasiyab) kelimesinin anlamına dair tarihçiler hala ortak fikre gelememiş durumdalardır. Bu makalede Karahanlı Devletinin ortaya çıkışının yanı sıra, ‘Kara’ ve ‘Afrasiyab’ sözcüklerinin anlamları derin bir şekilde incelenmiş ve yazar tarafından bazı görüşler sunulup Arapça ve Farsça kelimelerin açıklamaları yapılmıştır. Nitekim, bu makalede Türklerde Karahanlıların menşeine ilişkin efsaneler de yer almışt.

İstanbul/Türkiye

Берлин/Германия

Для этого региона характерно то, что наскальные рунические надписи часто соседствуют с граффити древнетюркского времени или составляют с ними композиционное и/или содержательное единство. Это единство проявляется во взаимосвязи текстов надписей и изображений, что не отмечалось для других регионов распространения древнетюркского рунического письма. Наш доклад посвящен этой проблематике, впервые озвученной во время международного научного симпозиума, проходившего в г. Горно-Алтайске в 2009 году одним из участников экспедиций по проекту Е. П. Маточкиным.

Абакан/Хакасия

Большая часть исследователей считает, что Тюркский каганат – военно-политический союз тюркских племен, возник в середине VІ в. на территории Северной Монголии. К концу VІ в. Тюркский каганат (552-630 гг.) превратился в мощную центрально-азиатскую империю от Каспийского моря на западе и до Корейского залива на востоке.

В данной статье освещается история исследования памятников письменности Тюркского каганата, содержащие важнейшие данные о социальной организации орхонских тюрок, мировоззрение знати и верование широких масс древней Монголии.

На протяжении всего ХІХ-ХХ в.в. интерес к этим памятникам не ослабевал. Открытия и издания памятников продолжаются. Ежегодно в экспедиционных поездках по Туве и Хакасии по изучению енисейских письмен находятся новые памятники.

Интерес к памятникам рунической письменности не ослаб и сегодня. Они активно изучаются лингвистами, историками, литераторами, специалистами по палеографии, по истории религии и мифологии и др. наук.
Абытов Б.К.

Ош/Кыргызстан

Разумеется, впервые эти письмена в 1889 г. в долине Орхон обнаружил Н. Ядринцев. Орхоноские надписи собраны и изучены в разные времена также уче­ными В. Радловым, Д. Клеменцем, Г. Рамсдетом, В. Котвичем. Впервые расшифровали Орхоно-Енисейские надписи В. Томсен и В. Радлов. И нет никакого сомнения, что они содержать очень важные сведения по истории тюркских народов региона Центральной Азии:

• 
  Это целый комплекс источников: каменные изваяния, петроглифы, много­чис­ленные курганы, рунические надписи на камнях и деревах, древние и средневековые вещи с руническими надписями и многое другое.
  
• 
  В них содержится весьма важные и неоценимы сведения о военно-полити­чес­кой истории тюркских народов региона. В первую очередь о т.н. синих тюр­ках, тюргешах, карлуках, азах, огузах, чигилях, чиках и др. народах, которые в то время имели своего государства или к этому стремились. И еще надо отметить, что их давно уже нет на историко-политической арене региона.
  
• 
  Эти сведения свидетельствуют о военно-политическом положении, гегемонии и господстве тюрков.
  
• 
  О борьбе других тюркских народов за свою независимость, собственную государственность, об их взаимоотношениях с другими народами региона Центральной Азии, месторасположении и многое другое;
  
• 
  Наиболее важными Орхонскими письменными источниками выступают: памятники в честь Кюльтегина, Тонюкука, кагана Могиляна, Баз кагана, Моюн-Чу­ра, плачь или эпитафия в честь Барс-бега и др., которые имеют особое, неоце­ни­мое научное значение для военно-политической истории региона.
  
• 
  О культуре целого ряда народов. Хотя до сегодняшнего дня нет единого мнения среди ученых, какому именно тюркскому народу принадлежит эти письмена?
  

• 
  Орхонские рунические надписи представляют собой очень цен­ных пись­менных источников по истории многих тюркских народов, об общем военно-политическом, социально-экономическом и культурном положении региона Центральной Азии в тюркскую эпоху раннего средневековья и средневековья.
  

Алматы/Қазақстан

Осы орайда тарихи көнетүркі жазбалар мен мәдени мұраларымыз ежелгі заманнан күні бүгінге дейін ұласқан рухани даму барысының үзілмес желісі іспетті бүгінгі күнмен сабақтасады.

Нақты айтқанда, ежелгі түркі дүниесін танытқан көнетүркі ескерткіштерінің мазмұны мен мәтіндеріндегі көркем ойлау жүйесінің бүгінде іштегі қайта түлеп жаңғырып жатқан түркі халықтарының бірі – қазақ елінің рухани-әлеуметтік тарихнамасы іспетті танылуы.

Осы ретте тілдің таным құралы ретіндегі (қарым-қатынас құралы ғана емес) және құжаттық (мұрагерлік) қызметін дәйектейтін көне тілдік деректері – соның нақты айғағы.

Белгілі бір уақыт пен кеңістіктегі тілдік қолданыс аясын архетиптік ұлт мәдениетімен сабақтастыру бағзы замандардан бастау алып, халық санасына сіңіп, жадында жатталған көне сөздердің тарихи сырын тіл тұтынушының іс-әрекетімен байланысты ашады. Бұл жайт, тіл тарихының ұлт тарихынан ұзақ екенін негіздейді. Осымен байланысты ол – бүгінгі ұлттық сананы тіл арқылы жаңғыртуға ерекше мән беріліп жатқан антропоөзектік бағыттағы тіл ғылымының көкжиегінде ерекше назар аударатын мәселенің бірі, келесі кезеңдердегі ұрпақтың ана тілдің өміршеңдік қызметінің қуаты мен құдіреті негізінде төл мәдениетіміздің түп тамырларын дұрыс танып білудің кепілі.

Осы бастаулар көзін кешенді тіл ғылымының өрісінде жан-жақты зерттеу ұлттық мәдениеттің көзі ретінде мәдени-ақпараттық тағылымдары мазмұнына сіңірілген тарихи-рухани қазына-көне түркі ескерткіштерінде сақталғанын анықтайды.

Осымен байланысты ұрпақтан ұрпаққа тіл арқылы жететін бірнеше дәуірдің тарихы, мәдениеті, қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық іс-әрекеттері, рухани жаңғырулары сақталған көне түркі ескерткіштері тілдік деректерінің танымдық, рухани-мәдени маңызы тіл арқылы ұлттық танымның көне дәуірдегі тілдік негіздері мен тарихи күретамырларын зерделеумен сипатталады. Оған теориялық – әдістанымдық негіз болатын кешенді көне түркілік мұраны кешеден бүгінге жеткізетін, бүгіннен енді ертеңгі ұрпаққа жеткізетін тілдің құдіретті құжаттық қызметіне (кумулятивтік) ерекше мән бере зерттейтін тіл білімінің антропоөзектік бағыты. Осыған орай тарихи-көркемдік кеңістікті тұтастықта қарап, көркемдік-танымдық заңдылықтары ұлттық болмысымен ерекшеленетін нақты тілді деректерді талдау арқылы, сонымен бірге туыстас түркі халықтары мен жалпыадамзаттың өркениетімен тамырласатын қазақ мәдениетінің өміршең сипаттарын санаға сіңіру, әрі жаңғырту – қазақ тіл білімінің жаңа бағыттарын белгілейтін өзекті мәселелерінің бірі.
Eker S.

Ankara/Tűrkiye

Алматы/Қазақстан