Тақырып 2. Қазақстан Республикасының жоғары кәсіби білім беру

XIX  ғ.  Ресейде  университеттегі  оқу  мен  ғылыми  бастамаларының 
тұтастығы  туралы,  ғылыми  мен  қолданбалының,  білімнің  тәжірибе 
қажеттілігімен  және  ӛмірмен  байланыстылығы  туралы;  педагогтың 
шығармашылық  ойлауының,  студенттерді  тәрбиелеу  ісіне  сүйіспеншіліктің 
маңыздылығы  туралы;  сабақ  берудегі  проблемалық  тәсілді  күшейту 
қажеттілігі  туралы  К.Д.  Ушинский,  НА.  Добролюбов,  Д.И.  Писарев,  Н.Г. 
Чернышевский,  Н.И.  Пирогов,  Д.И.  Менделеев,  К.А.  Тимирязев  және  т.б. 
идеялары үлкен беделге ие болды.  
1917  жылдан  кейін  және,  әсіресе,  Екінші  дүниежүзілік  соғыстан  кейін 
жоғары мектеп педагогика саласында Ресейде келесі беделді ғалымдар еңбек 
етті:  Н.Н.  Бурденко,  В.И.  Вернадский,  БА.  Греков,  И.М.  Губкин,  Н.Е. 
Жуковский, НА. Зелинский, П. Капица, А.П. Карпинский, А.Н. Крылов, М.Н. 
Покровский,  СА.  Чаплыгин  және  т.б.  Әдіснамалық-теориялық  бағыттағы 
жұмыстар  (А.М.  Арсеньев,  СИ.  Архангельский,  Б.С.  Гершунский,  МА. 
Данилов, СИ. Зиновьев), тәрбие мен оқыту теориясы мен тәжірибесін ашатын 
жұмыстар  (ТА.  Ильина,  И.Я.  Лернер, К.Г.  Марквардт,  М.И.  Махмутов,  Н.Д. 
Никандров,  Л.И.  Рувинский,  ВА.  Сластенин,  Н.Ф.  Талызина,  Т.И.  Шамова 
және  т.б.),  мұғалімдерді,  оқытушыларды  даярлау  саласындағы  зерттеулер 
(Ю.К.  Бабанский,  В.В.  Краевский,  Н.В.  Кузьмина,  АИ.  Пискунов,  АИ. 
Щербаков  және  т.б.)
 
ерекше  назарға  ие.  Осы  жалпы  педагогикалық 
жұмыстардың  мазмұны  мен  қорытындылары  жоғары  мектеп  педагогикалық 
идеяларының дамуына маңызды әсерін тигізді.   
Сӛйтіп,  ғасырлар  бойы  дамып  келе  жатқан  педагогикалық  идеялар 
жалпы  және  жоғары  мектеп  педагогикасының  негізін  қалады.  Бірақ  қоғам 
дамуының  ӛзгерісіне  орай  жоғары  мектеп  педагогикасы  да  ары  қарай 
зерттеуді және дамытуды қажет етеді. 
Қазақстандағы  жоғары  мектеп  тарихы  1917  жылы  қазаннан  кейінгі 
бұрынғы 
КСРО 
жерінде 
болған 
ӛзгерістердің 
кӛрінісі. 
Тұрғындардың  кӛпшілігіне  ғылымның  биік  шыңына  жетуіне  жол  ашылды, 
себебі  оқудың  барлық  сатысында  тегін  білім  алуға  мүмкіндік  болды.  Бір 
ескеретіні,  белгілі  тарихи  және  экономикалық  жағдайда  кеңестік  жоғары 
мектеп ӛзінің құрылысы жағынан классикалық жоғары  білім беру жүйесінен 
ерекшеленді. 
Революцияға  дейін  жоғары  білім  тек  жоғары  таптың  адамдарына  ғана 
қол  жетерлік  еді.  Санақ  бойынша,  1880  жылы  оқушылардың  85% Ресейдегі 
дворян,  чиновник, 
купецтердің, 
құдай 
адамдары 
және 
―белгілі 
шетелдіктердің‖ балалары құрады. Қалған негізгі 15 пайыз ӛндіріс адамдары, 
саудагерлер,  кулактар,  ірі  үйлері  бар  адамдардың  балалары  болған.  Егер, 
1897  жылғы  санақ  бойынша  Қазақстанның  білім  деңгейін  Богданованың 
әдістемесі  бойынша  қарайтын  болсақ,  ғалым-демограф  Н.В.  Алексеенконың 
анықтауынша,  4147  тұрғындардың  тек  438  ғана  жоғары  білімдері  болған. 
Осылайша  жоғары  оқу  орындары  Ресейдің  үлкен  қалаларында  ғана 
орналасты.  Шекараның  үлкен  бӛліктері  солтүстікте,  Шығыста,  Оңтүстікте, 
Ресейдің  колониялы  аймақтарында  бір  жоғары  оқу  орны  болмады. 
Қазақстанда  да осындай  жағдай  болды.  Оның  шекарасында  бір  жоғары  оқу 

орны  болған  жоқ.  Сондықтан,  Ресей  алдында  бұрынғы  колониялы 
аймақтарының мәдениет пен экономикалық теңсіздігін жою мақсаты тұрды. 
1917  жылы  15-ші  қарашадан  22-қарашаға  дейінгі  уақытта  Ташкент 
қаласында  Түркістанның  ӛлкелік  кеңесінің  үшінші  сьезі  ӛтті,  онда  осы 
ӛлкенің  тарихында  алғашқы  жоғары  оқу  орнын  ашу  туралы  қаулы 
қабылданды.  Бұл  жобаны  кең  түрде  қарастыру  үшін  1918  жылы  ақпан 
айында  Ташкентте  жиналыс  болып  ӛтті.  Бұл  жиналысқа  ғалымдар, 
инженерлер, дәрігерлер, заңгерлер мұсылман қоғамы, мұғалімдер және басқа 
зиялы ӛкілдер қатысты. 
Түркістанның  халық  университеті  сол  дәуірдің  түсінігінде  оқу  орны 
дәстүрлі 
емес 
типке 
жатты. 
Бұнда 
жоғары  оқу 
орындарының 
факультеттерімен  бірге  орта  кәсіптік-техникалық  мамандықтарды  даярлау 
үшін  курстар  ұйымдастырылды. Сонымен  қатар, оның  құрамына  бастауыш, 
жалы  білім  беретін  және  кәсіби  мектептер  кірді.  Оқу  кешенінің  жанында 
балалар  алаңы  болды.  Түркістан  халық  университетін  ұйымдастырушылары 
ӛздерінің  шешетін  міндеттерін  және  оның  шектен  тыс  мүдделерді 
қамтитынын түсінді.    
Түркістан  халық  университеті  сол  жылдары  дәстүрлі  емес  оқу 
орындары  болды.  Жоғары  оқу  орындарының  факультеттерімен  бірге  онда 
орта  техникалық  білікті  мамандардар  үшін  курстар  ұйымдастырылды. 
Сонымен  қатар  оның  құрамына  жалпы,  жалпы  білім  беретін  және  кәсіптік 
мектептер  кірді.  Оқу  кешенінің  жанында  балалар  алаңы  орналасқан. 
Түркістан  халық  университетінің  ұйымдастырушылары  олар  шешетін 
міндеттер  локальды  мүдделердің  шеңберінен  алысқа  шығатынын  түсінді. 
Орта  Азия  және  Қазақстанның  барлық  жерінде  халыққа  білім  беру  үшін 
нақты  және  ашық  халыққа  білім  беру  міндеті  тұрды.  Сол  кезде  белгілі 
тәжірибесі  бар,  Ресейдің  жоғары  мектептерімен  байланысты  қажет  ететін 
жоғары мектептерге маңызды рӛлді бӛлінді. 
1920  жылы  7  қыркүйекте  В.И.  Лениннің  басшылығымен  ХКО-ның 
―Түркістан  Мемлекеттік  университетінің  мекемелері  туралы‖  декретке  қол 
қойды.  Түркістан  ӛлкесінде  бұл  бірінші  жоғары  оқу  орны  еді.  Кейінірек 
Орта-Азиялық  Мемлекеттік  университеті  (САГУ)  деп  қайта  аталды.  Орта 
Азия  және  Қазақстан  жерінде  жоғары  мектепті  құру,  жер  мәселесінің 
сұрақтарын 
күрделендіре 
түсірді. 
Орта 
Азия 
және 
Қазақстан 
республикасында  жоғары  мектептің  қалыптасуы,  сондай-ақ  этномәдениет 
жағдайларының  ерекшеліктерін  анықтады.  Ұлттық  мемлекет  құрылысы 
тұрғындардың бір деңгейлі құрамы жағдайында ӛтті. Ғалым-демографтардың 
мәліметтері  бойынша,  этникалық  келеңсіздік,  ең  алдымен,  тұрғындардың 
миграциялық белсенділігі және республика тұрғындарының құрамы жағынан 
жинақталу  ерекшеліктері  қарастырылды.  Сонымен  бірге  халықтың  білім 
деңгейі  де  әртүрлі  болды.  Сӛйтіп,  білім  беру  жүйесінің  кӛп  ұлттылық 
құрылысының тәжірибесі болмады. Сондықтан, кӛптеген сұрақтармен бірге, 
жоғары оқу орнында тілді оқыту мәселесі тұрды. Бұл мәселе әлі күнге дейін 
назардан қалған жоқ. 

Кеңес  ӛкіметінің  алғашқы  жылдарында  арнайы  декрет  қабылданды, 
онда  кӛрсетілген,  ―…1-ана  тілі-мәдениетті  кӛрсететін  маңызды  құрал;    2- 
осы  халық  басқа  тілдерді  пайдаланылатын  болса,  қандай  да  болсын  таным 
ана  тілінде  едәуір  тиімді  жүзеге  асырылады;  3-егер  осы  халық  екінші  тіл 
ретінде  әдеби  тілінің  дамуын  меңгерсе,  онда  ол  ана  тілінде  қысқа  мерзім 
ішінде  ӛзінің  жалпы  білім  беретін  және  мәдениет  деңгейін  кӛтеруде, 
сауатсыздықты  жоюда  үлкен  жетістіктерге  жетеді―.  Бұл  құжаттың  үлкен 
теориялық  және  практикалық  маңызы  зор  еді.  КСРО  құрамына  кіретін 
автономия  және  республиканың  ұлттық  тілінің  қоғамдық  қызметін  бекітті, 
олардың оқыту қызметінің дұрыстығын құптады. Орта Азия және Қазақстан 
жоғары  білім  беру  жүйесінің  бастығы  –  Орта  -  Азиялық  Мемлекеттік 
университеті  сол  кездегі  жоғары  оқу  орынында  барлық  пәндер  бойынша 
кӛптілді оқытудың тиімді әдістерін жасауға тура келді.  
 Қазақстанның  жергілікті-әкімшіліктің  дамуы  білім  беру  жағдайына 
әсер етті. 
Қазақ  Автономдық  Кеңестік  социалистік  республиканың  1920 
жылы    26  тамызда  құрылуы,  ұлттық саясат,  мәдениет  сұрақтарын  шешудің 
нәтижесі, еліміздің тарихындағы ең ірі тарихи актілердің бірі болды.     
Қазақстандағы жоғары мектеп құрылысын мәдени майдан контекстінде 
қарастыру  қажет.  Осы  жерде,  ескере  кететін  жағдай, ұлттық республиканың 
ағарту  ісіне  және  халыққа  білім  берудің  дамуына  үлкен  үлес  қосқан,  зор 
маңыз  берген  В.И.  Лениннің  рӛлін  атап  кетпеуге  болмайды.  ―Одна  из 
составных частей в той борьбе, которую мы сейчас ведем,  - дело народного 
образования‖  -  деп  жазды  В.И.  Ленин.  Социалистік  құрылыстың  алғашқы 
жылдарындағы  басты  міндеттердің  бірі  -  білікті  педагогикалық  кадрларды 
даярлау  болды.  Осы  міндеттерді  шешуде  орта  арнайы  оқу  орындарының 
статусы бар халыққа білім беру институттары үлкен рӛл атқарды. 1919 жылы 
Орынборда  Халыққа  білім  беру  Практикалық  институты  (ПИНО)  және 
Шығыс 
(Татарский) 
халыққа 
білім 
беру 
институты 
(ТИНО) 
ұйымдастырылды. 1920 жылы Семей қаласында және Ордада қазақ ұлтының 
ӛкілдері  үшін  дайындық  бӛлімі  бар  халыққа  білім  беру  институты  ашылды. 
Бұл  институтта  студенттерді  жинау  және  кадрлармен  толықтыру  қиынға 
соқты.  Кейбір  мекемелерде  оқитындардың  саны  бірнеше  ондықты  ғана 
құрады,  ал  оқытушылардың  кӛбінде  орта  білімдері  болмады.  Қазақстанда 
архив  деректері  бойынша,  1921/22  оқу  жылында  4  институтта  537  студент 
оқыды  және  94  оқытушы  жұмыс  істеді.  Қазақстанда  жоғары  және  орта 
арнаулы 
мектептер 
бұрынғы 
КСРО-дағы 
барлық 
ұлт 
республикалардағыдай  тек 1917 жылы қазаннан кейін құрылып, дамуға ӛріс 
алды. 
1918  жылдың  2  тамыз  айында  В.И.  Ленин  РСФСР  Халық 
Комиссарлары  кеңесінің  ―Жоғарғы  оқу  орындарына  қабылдау  ережелері 
туралы‖ Декретке қол қойды. Онда жоғары оқу орындарына  16 жасқа толған 
қыз  бен  жігіттерді  қабылдау  қаралды.  Оқуға  түсетіндерден  жеке  басы  мен 
жасын  кӛрсететін  куәліктен  басқасын  талап  етуге  тиым  салынды.  Білім 
беруге  ақы  тӛлеу  тоқтатылды.  Мектептін  материальдық  базасының  аздығы 

және  оқушылардың  нашар  дайындығы  жоғары  оқу  орындарына  түсу 
үшін     2  сатыдағы  мектеп  бітірушілерінің  дайындығын  қамтамасыз  ете 
алмады. 
Қазақстанда  орта  білімі  бар  жас  адамдар  санаулы  ғана  болды.  1920 
жылғы санақ бойынша 183 мұғалім жоғары оқу орнын бітіргендер болды, бұл 
8.1  пайыз  (%)  кӛлемін  құрады.  Сондықтан  да  ең  алдымен  жоғары  оқу 
орнына  дайындауға  жағдай  жасау.  Осы  тұрғыда  дайындаудың  түрі 
жұмысшы факультеттері болды, олар 1918 жылдың аяғында дайындық курсы 
ретінде  құрылды.  1920  жылдың  қыркүйек  айында  барлық  жоғарғы  оқу 
мекемелерінде  бекітілді.  Жұмысшы  факультетте  орыс  емес  халықтардың 
арасында  жоғарғы  білім  беруді  тез  дамыту  мақсатында  ұлттық  бӛлімдер 
құрылды.  Жұмысшы  факультетінде  оқу  мерзімі  үш  жылдан  тӛрт  жылға 
дейін  ұзартылды,  ал  білім  тӛрт сыныптық  кӛлемдегі  бірінші  сатыдағы білім 
жұмысшы  -  шаруа  балаларына  тиімді  болды.  Жұмысшы  факультетін 
бітіргендерді  жоғары  оқу  орындарына  емтихансыз  қабылданды.  Тек  1932 
жылы  рабфакты  бітірушілер  үшін  орта  мектепті  және  техникумдарды 
бітірушілермен  бірдей емтихан тапсырды. 
Қазақстанда  бірінші  жұмысшы  факультеті  және  қазақ  бӛлімі  1921 
жылы  Орынбор  қаласында  құрылды.  Орынбор  сол  кезде  Қазақстанның 
астанасы  болды.  1921  жылдың  қараша  айында  Семей  қаласында 
екінші  жұмысшы  факультеті  жұмысқа  құрамында  363  адамы  бар,  1922 
жылы  1  қаңтарда  2  жұмысшы  факультетінде  100  қазақ  тыңдаушылары 
оқыды.  Бұл  17,4  пайызды  құрады,  барлық  қатысушылар  саны  бойынша 
жағдайдың  қиындау  себебі  оқу  орыс  тілінде  жүрді.  Сол  себептен  жастарды 
қазақ  тіліне  үйрету  үшін  арнайы  курстарды  ашу  қажет  болды.  1924  жылы 
бірінші қабылдауда 45 адамды құрады. Олар қазақ  ұлдары мен қыздары еді. 
Кӛптеген қиындықтарға қарамастан болашақ студенттер үшін кӛп жағдайлар 
жасалынды.  Осылай  бастала  отырып,  1923-1924  жылдары  рабфакта 
оқитындар  мемлекеттік стипендия ала бастады. Ол 30 рубльден 150 рубльге 
дейін  болды.  1926-1927  жылдары  материалдық  жағынан  кӛмек  кӛрсете 
отырып,  жоғары  оқу  орындарының  студенттеріне,  рабфак  және  техникум 
студенттеріне 120 мың рубль ақша мемлекет тарапынан бӛлінді. 
Рабфакта оқитын студенттердің стипендиямен қамтамасыз ету пайызы 
тӛмендегі  мамандықтар  бойынша  кӛрініс  тапты:  педагогикалық  -  97  пайыз 
(%), индустриалды-техникалық - 87 пайыз (%), медициналық - 100 пайыз (%), 
ауыл  шаруашылық  -  99  пайыз  (%,),  әлеуметтік  -  экономикалық  -  100  пайыз 
(%). Рабфакта оқитын тыңдаушылардың тұрмыстық жағдайларын жақсартуға 
кӛп кӛңіл бӛлінді. Тек 1932 жылы оқу корпустары мен жатақханаларға 259,5 
мың рубль ақша жұмсалды. 
Қазіргі  уақытта  30  жылдары  ӛз  еріктерімен  студенттердің  құрған 
студенттік  кооперативтер  ӛздерінің  мәнділігін  жойған  жоқ,  ӛзара  кӛмек 
кӛрсету  студенттерді  ақшамен  кӛмек  кӛрсетті  және  несиеге  киім,  аяқ-
киімдер тағы басқаларын алуға  жәрдемдесті. Студенттер аяқ киім жӛндейтін 
және  жону  шеберханаларын  ұйымдастырды.  Бұның  барлығы  кӛптеген 
рабфактың  тыңдаушыларына  материалдық  қолдау  жасады,  негізгі 

контингенттер жұмысшы табының және колхоздың шаруаларының ӛкілдерін 
құрды. 
Рабфактағы  білім  беру  мазмұны  талапкерлердің  білім  сапасы  және 
болашақ 
кәсіптік 
кадрларды 
даярлауға 
қойылатын 
талаптармен 
анықталынды.  Мамандықтарына  қарамастан  оқу  жоспарлары  барлық 
жұмысшы факультеттерінде тӛмендегі пәндер енгізілді: математика, физика, 
география,  жаратылыстану,  орыс  тілі  және  әдебиет,  тарихи  материализм, 
саяси экономика, мәдениет тарихы, КСРО конституциясы, шет тілі. 
Сондай-ақ  оқу  жоспарларына  қазақ  тілі  және  әдебиет,  Қазақстан 
тарихын енгізуге байланысты ӛзгерістер енгізілді. Берілген пәндерді оқытуға 
бӛлінген сағат саны біршама болды. Қазақ тілі және әдебиетіне 600-800 сағат 
жылына  бӛлінді.  Оқу  жылы  рабфакта  триместрге  бӛлінді.  Оқу  мерзімі                  
4  жылды  құрады,  қабылдау  және  бітіру  жылына  екі  рет  жүзеге  асырылды. 
Оқу  жоспары  және  бағдарламалар  үнемі  жетілдіріліп  отырды,  кӛп  пәнділік 
және  академизм  жойылды,  оқыту  мектеп  және  жоғары  оқу  орындарының 
оқыту әдістерімен үйлестірілді. 
Жұмысшы  факультеттернің  саны  жыл  сайын  ӛсті,  1930  жылдың  15 
желтоқсанында 5 құрады, онда 10543 тыңдаушылар оқыды. Рабфактың саны 
ӛсті,  соған  сәйкес  оқушылар  саны  да  ӛсті,  бұл  30  жылдардың  ортасында 
болды. 
1935 жылы 16 жұмысшы факультетінде 3633 студент оқыды. Берілген 
деректер  біздің  республикамызда  болып  жатқан  әлеуметтік  -  экономикалық 
ӛзгерістермен  қарастырылды.  1930  жылдың  ортасында  КСРО  ХКО-ның 
қаулысының негізінде жұмысшы факультеттерінің қызметін қайта ӛзгертулер 
жүргізілді.  1940  жылы  8  жұмысшы  факультетінде  1199  оқушы  оқыды. 
Олардың саны біртіндеп  қысқартыла  бастады, себебі  жоғары оқу орны орта 
мектеп  бітірушілермен  толықтырылды.  Қазақстанның  білім  беру  жүйесінде 
жұмысшы  факультеттерінің  орнын  қарастыра  келе,  ескере  кететін  жағдай, 
сол  жағдайдайда  олар  жоғары  және  орта  арнайы  білім  беру  негізін 
қалыптастыруда оң  рӛльді  атқарды, яғни  негізгі  бітірушілерді  Қазақстандық 
студенттердің  қатары  толтырды.  30  жылдардың  ортасына  дейін  49,9  пайыз 
педагогикалық 
институттың 
бірінші 
курс 
студенттері 
жұмысшы 
факультеттерінің бітірушілері болды. 
Сонымен,  жұмысшы  факультеттері  Қазақстандағы  білім  беру 
жүйесіндегі оқу орындарының жаңа типін ұсынды. Олар Қазақстандағы орта 
және жоғары кәсіптік мектептің дамуына және құрылуына негіз болды. 
Әртүрлі  кезеңдегі  Қазақстанның  білім  беру  жүйесінің  дамуы  және 
оның  экономикадағы,  мәдениеттегі,  саяси  және  әлеуметтік  қатынастағы 
ӛзгерістермен қарастырылады. 
1926  жылдың  маусымында  Ташкент  қаласында  Қазақ  ағарту 
институтының  негізінде  Қазақ  педагогикалық  институтын  ашу  қабылданды. 
Осы 
институттың 
директоры 
болып 
Орта-Азиялық 
мемлекеттік 
университетінің  түлегі  бекітілді,  ол  Қазақ  АКСР  халық  ағарту 
комиссары     Т.К.  Жүргенов  еді.  Институттың  тӛрт  бӛлімі  бар:  физика-
математикалық,  жаратылыстану  -  географиялық,  қоғамтану  -  экономикалық 

және  лингвистикалық,  оның  құрамына  екі  факультет  кірді:  қоғамтану-
линвистикалық  және  жаратылыстану  -  математикалық.  Осы  оқу  орны 
институт  болып  саналғанымен,  ол  орта  арнайы  оқу  орынының  қызметін 
атқарды. 
Қазан тӛңкерісінен кейін бірінші он жыл бойында Қазақстанда жоғары 
кәсіптік  білім  беру  жүйесін  құру  үшін  белгілі  алғышарттар  жасалды, 
педагогикалық  оқу  орындарында  2397  адам  оқыды.  Қиындықтарға 
қарамастан,  30  жылдары  барлық  мұғалімдер  үшін  интеллектуалды  және 
кәсіптік 
деңгейлерін 
жоғарлату 
қажеттілігін 
түсіндіретін 
жоғары 
педагогикалық  білім  беру  идеялары  айтылды.  Бұл  идея  келесі  жылдары 
бекітіліп, негізделді. Мемлекет педагогикалық кадрларға нақты талаптар қоя 
отырып, мұғалімдердің материалдық жағдайларына да үлкен кӛңіл бӛлді. Әр 
жыл  сайын  мұғалімдердің  жалақысы  кӛбейді,  үй  салуға  керекті  құрылыс 
материалдарын  бӛлді,  ауылдық  жерлердегі  мұғалімдер  тегін  пәтерлермен 
жылумен,  жарықпен  қамтамасыз  етілді.  30  жылдары  зейнеткер  жасына 
жеткен мұғалімдерді зейнетақымен қамтамасыз ету белгіленді.  
Жоғары  мектептерді  салуда  жетістіктермен  бірге  қиындықтар  да 
болды.  Оқу-материалдық  базаның  жетіспеушілігі,  орта  мектептерді  бітірген 
түлектердің  дайындығының  аз  болуы,  ал  ең  бастысы  білікті  мамандардың 
жетіспеуі  Қазақстанда  жоғары  мектептердің  құрылымын  тежеді.  Кӛптеген 
қиыншылықтарға  қарамастан,  республиканың  әлеуметтік-экономикалық 
жағдайы  жақсарды,  зауыт,  фабрикалар  салынды.  Ӛнеркәсіптің  дамуы  ауыл 
шаруашылық  жағдайын  жақсартуға  ықпал  жасады.  Бұл  инженерлер,  мал 
дәрігері,  зоотехниктер,  дәрігерлерді,  бірінші  кезекте  әр  мамандықтар 
бойынша  білікті  педагогтарды  дайындау  міндетін  қойды.  1928  жылғы 
шілдедегі  БКП(б)  ОК  пленумында  ‖жаңа  мамандарды  дайындау  партияның 
маңызды  міндет-мақсатына  айналды‖  -  деп  кӛрсетілген.  Сондықтан 
Қазӛлкелік  ком  және  республика  ӛкіметі  Алматыда  қазақ  мемлекеттік 
университетін,  ең  алдымен  педагогикалық  факультетін  ашу  керек  деген 
мәселені алдарына қойды. 
БКП(б)  ОК-нің  1928  жылғы  пленумында  «Жаңа  мамандарды 
даярлауды  жақсарту  туралы»  мәселе  қаралып,  жоғары  оқу  орындарының 
мекемелермен  байланысын  күшейту,  оларды  оқытушылармен  қамтамасыз 
ету,  студенттердің  материалдық  жағдайы  жақсарту  туралы  қаулы 
қабылданды.  
Кеңес үкіметінің  алғашқы жылдарында-ақ жоғары оқу орындарындағы 
академиялық  еркіндіктер  шектелді.  1929  жылы  жоғары  оқу орындарындағы 
ӛзін-ӛзі  басқару  толық  жойылып,  ректорлар,  декандар  және  т.б. 
қызметкерлер жоғарыдан сайланды.   
1932  жылы  жоғары  техникалық  білім  берудің  Бүкілодақтық  комитеті 
құрылды. Комитет техникалық жоғары оқу орындарының  оқу жоспарларын, 
бағдарламаларын  дайындап,  оқу-тәрбие  жұмыстарын  бақылап  отырды. 
Комитет жанына Жоғары әдістемелік кеңес (ВУМО) ұйымдастырылды.  
1935 жылы жоғары мектепті орталықтандыруға арналған кезекті қадам 
жасалды.  Жоғары  мектеп  ісі  бойынша  Бүкілодақтық  комитет  (ВКВШ) 

ашылып,  әскери  және  ӛнер  мамандарын  даярлайтын  жоғары  оқу  орнынан 
басқа оқу орындарының барлығы соның құзырында болды.  
Ұлы  Отан  соғысы  жағдайына  сәйкес  республика  жоғары 
педагогикалық  оқу  орындарының оқу-тәрбие  жұмысын  қайта  құруға,  соғыс 
жылдарында  ғылыми  зерттеу  жұмысының  дамуын  талдауға,  республикада 
жоғары  педагогикалық  мектеп  жүйесін,  мұғалім  кадрларын  даярлаудың 
сапасын арттыруға және ұлттық ғылым педагогикалық кадрларды даярлауға 
ерекше мән берді.  
1944  жылы  Қазақ  қыздар  педагогикалық  институты  алғышқы  рет 
шаңырақ  кӛтерді.  Сонымен  қатар,  соғыс  жылдары  Қазақ  мемлекеттік 
консерваториясы,  Денешынықтыру  институты  ашылды.  Ұлы  Отан 
соғысының  алғашқы  жылында  уақытша  жабылған  Семей  және  Орал 
мұғалімдер институттары қайта қалпына келтірілді. 
Жыл  сайын  ҚазАССР  ӛкіметі  республика  бюджетінен  университеттің 
қажетіне  100  мың  сом  бӛліп  отырды.  Республиканың  бірінші  жоғары  оқу 
орны  болып  саналған  институттың  педагогикалық  факультеті,  1930  жылы 
Қазақ  педагогикалық  институты  болып  ауыстырылды.  Бірінші  жоғары  оқу 
орнының  ашылуында  сӛз  сӛйлеген  белгілі  педагог  А.  Байтұрсынов:  ―Қазақ 
институтын  ашу-халықтың  жоғары  мәдениетке  жету  қажетінен  туған‖  -  деп 
айтқан.  1929  жылы  Алматыда  мал  дәрігерлік  -  зоотехникалық  институт 
ашылды. Бұл ауыл шаруышылығына бағытталған бірінші институт болды. 
Ескере кететін жәйт, 30 жылдары Қазақстан аграрлы республика болып 
қала  берді.  1930  жылдың  20  ақпанында  Қазақстанда  құрамында  441931 
шаруашылығығы  бар  6722  колхоз  есепке  алынды.  Республикада  тез 
қарқынмен  коллективизация  жүзеге  асырылды.  Ауыл-шаруашылықты 
дамыту  туралы  партия  және  ӛкімет  құжаттарында  ұйымдастырушылықты 
нығайту  үшін  мамандарды  даярлау  керектігі  жӛнінде  айтылды.  Сондықтан 
1930  жылы  қазанда  Алматы  ауыл  шаруашылық  техникумы  негізінде  Талғар 
станицасында  ауыл  шаруашылық  институты  ашылды,  ол  Қазақ  КСР-нің             
10  жылдығы  атындағы  деп  аталды.  1931  жылы  сәуірде  КСРО-ның 
Жерхалкомда  ―Қазақстан  үшін  ауыл  шаруашылық  кадрларын  даярлау 
жӛнінде‖  қаулы  қабылданды.  Осы  қаулыға  сәйкес  аймақтарда  ауыл 
шаруашылық  бағыттағы  институттар  ашыла  бастады.  Бұл  институттар  ӛте 
ұсақ  болғандықтан  мемлекеттен  кӛп  шығынды  талап  етті,  сондықтан  Қазақ 
ауыл  шаруашылық  және  Алматы  зооветеринарлық  институттарымен 
біріктірілді. 
Республикада  бірінші  бесжылдықта  денсаулық  сақтау  мекемелерінің 
саны кӛптеп ӛсе бастады. 1913 жылы ауруханалық мекемелер саны 98 болса, 
1928  жылы  олардың  саны  159-ға  жетті.  Осылай  денсаулық  сақтау 
мекемелерінің  санының  ӛсуі  дәрігерлік  кадрлардың  кӛбеюін  қажет  етті. 
Соғысқа дейінгі жылдары дипломы бар дәргерлік қызметкерлерді саусақпен 
санауға  ғана  болды.  1930  жылдың  10  желтоқсанында  және  1931 
жылдың       28  тамызында  БКП(б)  Қазаймақ  комитеттері  және  ӛкіметтің 
отырысында  медицина  институтын  құру  жӛнінде  мәселелер  қарастырылды. 
Бірінші  жоғары  медицина  мектебі  республикада  1931  жылы  қызметін 

бастады.  Сол  жылғы  құжаттарға  қарағанда,  медициналық  білім  берудің 
дамуы  мен  құрылысы  және  басқа бағыттағы Қазақстандағы  жоғары мектебі 
сияқты  кӛптеген  қиыншылықтарды  кездестірді.  Білікті  оқытушылар 
жетіспеді,  оқу-материалдық  базаның  жетіспеушілігі,  мемлекеттің  бӛлген 
қаражаты  қажеттілікті  қанағаттандыра  алмады.  Осындай  қиыншылықтарға 
қарамастан,  Қазақстандағы  жоғары  мектеп  нығайып,  дамыды.  1932  жылы 
Қазақстанда     6 жоғары оқу орны жұмыс істеді, онда 2 мың студент оқыды, 
оның ішінде 800-ге жуық қазақ ұлтының жастары болды.   
 Қазақстанда  бірінші  және  екінші  бесжылдықта  кӛлік,  мұнай  және 
кӛмір  ӛнеркәсібі,  түсті  металлургия  тез  қарқынмен  дамыды.  Сондықтан 
ӛзінің  ұлттық  ӛндірістік-техникалық  зиялыларын  құру  жӛнінде  сұрақ  ӛте 
ӛткір тұрды. Осы мәселе БКП(б) -ның 17 сьезінде ӛзінің кӛрнісін тапты. 
Мамандарды  Қазақстаннан  тыс  даярлау  халық  шаруашылығы  мен 
экономикасынның  қажеттілігін  қанағаттандыра  алмады.  Сондықтан 
республикада  техникалық  жоғары  оқу  орындарын  ашу  уақыт  талабы  еді. 
1932 жылы Семей тау-кен институты және жұмысшылар факультеті негізінде 
Семей  геологиялық  барлау  институтының  базасында  құрылды.  Алғашқы 
жылы  бірінші  курсқа  75  адам  қабылданды.  Бірақта  оны  құру  заң  түрінде 
емес,  қаулымен  бекітілген  болатын,  сондықтан  жоғары  оқу  орындарының 
тізімінде  болмады.  Оқу-материалдық  базаның  нашарлығы,  педагогикалық 
кадрлардың жетіспеушілігінен  осы оқу орыны кӛп қызмет істей алмады. 
Әрі  қарай  орта  арнай  білім  және  жоғары  білім  берудің  даму 
бағдарламасы  1933  жылы  20  қазандағы  ―Қазақстан  үшін  мамандар  даярлау 
туралы‖ қаулыда қарастырылды. 
Осы  қаулы  орта  және  жоғары  кәсіби  мектепті  дамыту  үшін  әрі  қарай 
ұмтылыс болып табылды. 1934 жылы Семей геологиялық барлау институты 
Қазақ  тау-кен  институты  болып  қайта  құрылып,  ӛзінің  жұмысын  бір 
геологиялық 
бағдарлау 
факультетінде 
145 
студенттері 
мен                                       
22  оқытушылармен  жұмысты  бастады.  Осы оқу  орынында  оқу-материалдық 
базаны  нығайту  жӛнінде  белгілі  шартты  қабылдады.  1935  жылы  -  ―Кен 
орындарын  эксплуатациялау  және  түсті  металлдар  кені‖  атты  жаңа 
мамандықтар бойынша даярлау жұмысы басталды.  
1934 жылдың қаңтарында республикада ӛте ерекше оқиға болды. Қазақ 
Мемлекеттік  университетінің  (қазіргі  Әл-Фараби  атындағы  Қазақ 
Мемлекеттік  Ұлттық  университеті)  ашылуы  еді.  Оның  алғашқы 
студенттерінің  саны  факультеттерге  бӛлген  кезде:  физика-математика  -  30, 
биология - 30, тарих - 50,  химия - 60  адамнан, барлығы 170 адамды құрады. 
Университет  кӛптеген  мамандықтарға  білікті  кадрлар  дайындауда 
республиканың ғылымы мен мәдениетін ӛркендетуде маңызды рӛл атқарды. 
30  жылдардың  ортасында  республикада  барлық  аймақтарда 
педагогикалық  жоғары  оқу  орындарын  ұйымдастыру  жӛнінде  қарқынды 
жұмыстар  жүргізілді.  Ол  кезде  олар  мұғалімдер  институты  болып  аталды. 
Барлық аймақтарда педагогикалық жоғары оқу орындарын ашуға обьективті 
себептер  болды.  20-30  жылдары  әлеуметтік-білімдік  жағдайлар  ең  бірінші 
сауатсыздықты  жою  және  бастауыш  және  орта  мектептердің  кең  дамуын 

талап  етті.  Білім  беру  үрдісінің  әртүрлі  буындары  үшін  педагогикалық 
кадрларды  қысқа  мерзім  ішінде  дайындау  қажет  болды.  Қазақстан  халық 
ағарту комитетінде қазақтың талантты ұлдарының бірі  -  Ахмет Байтұрсынов 
бірінші  жоғары  оқу  орны  Абай  атындағы  Қазақ  педагогикалық 
институтының ашылуына қатысып, сӛз сӛйлеген: ―…қазақ институтын ашу-
халықтың жоғары мәдениетке жету қажеттілігінен туған‖ - деген еді. 
1929  жылдардан  бастан  1939  жылдарға  дейін  Қазақстанда  20  жоғары 
оқу орындары ашылды, онда республиканың халық шаруашылығының түрлі 
салалары  үшін  10  мыңнан  жоғары  мамандар  дайындалған.  Бұл  республика 
үшін үлкен жетістіктер деп есептелінеді, 1917 жылдың қазанына дейін бірде 
бір  жоғары  оқу  орынында  мұндай  кӛрсеткіштер  болмады.  Республикада 
экономика,  мәдениет  және  халық  шаруашылықтың  дамуына  байланысты 
жоғары  оқу  орындары  ашылды.  1941  жылдың  1 
қаңтарында 
республикамыздың  халық  шаруашылығында  жоғары  білімі  бар  16,8  мың 
мамандар жұмыс істеді. 
Қазақстанда  жоғары  мектепті  орнату  үлкен  қиыншылықтар  туғызды. 
Соның  бірі  студенттердің  жалпы  білім  дайындығының  нашарлығы  болды. 
Кейбір  студенттердің  тіпті  орта  білімдері  де  болмады,  олар  жұмысшы 
факультеттері  арқылы  түсті.  Осындай  жұмысшы  факультеттерінде  оқу 
мерзімі  үш  жылдан  тӛрт  жылға  дейін  созылды,  ал  бірінші  сатылы  тӛрт 
сыныпты  кӛлемдегі  белгіленген  білім  жұмысшы  -  шаруа  балалары  үшін  ең 
тиімді болды. 1933 жылы Қазақстанның жоғары оқу орындарында 43,5 пайыз 
жұмысшы  факультеттерінің  түлектері  оқытылды.  Студенттерді,  оқу 
озаттарын  ынталандыру  мақсатында,  сонымен  жоғары үлгерімге  бұқаралық 
қозғалысты ӛрістету үшін, сондай-ақ ғылыми қызметкерлер мен жоғары оқу 
орындарынан  қазақ  кадларын  дайындауды  жеделдету  мақсатымен  барлық 
жүйедегі  техникумдарды  үздік  бітірген  студенттерге  соған  сәйкес  жоғары 
оқу  орындарына  тікелей  түсу  құқығы  (мамандығы  бойынша  белгіленген 
практика мерзімін ӛткізбей-ақ) берілді. 
Ал жоғары оқу орнын үздік бітірушілерге не аспирантураға түсуге, не 
жоғары  оқу  орнында  педагогтік  жұмысқа  қалуға  мүмкіндік  берілді. 
Республикадан  тысқары  жерлерде  жоғары  және  орта  арнаулы  білім  алған 
Қазақстандықтардың  саны  жыл  сайын  арта  түсті.  Қазақстаннан  осы 
жылдары  жастар  білім  алу  үшін  негізінен  әртүрлі  Мәскеу,  Ленинград, 
Ташкент, Омбы, Томск, Саратов, Қазан және т.б. сияқты қалаларға аттанды. 
1933  жылы  Қазақстаннан  тыс  жерлерде  4  мың  студенттер  оқыды.  Партия 
органдары  басқа  отандық 
республикаларда  оқып  жатқан 
барлық 
студенттерге  әлемдік  қолдау  жасап  тұрды.  Оларға  шәкіртақы  бӛлінді, 
қосымша материалдық кӛмек кӛрсетілді. 
Дамыған  елдердегі  жоғары  оқу  орындарында  кәсіби  мамандарды 
дайындау  ғылыми  білімдер,  білім  берудің  интегративті  қызметін  күшейтуге 
ықпал етті. Бұл республиканың мәдени потенциалы үшін, оның болашақтағы 
интеллектуализациясы  үшін  маңызды  фактор  болып  табылады.  Бұны 
тарих  дәлелдеп отырғаны белгілі. Қазақстанның ӛтілген жолдарына қарасақ, 
осы  жерлерде  әртүрлі  мәдениет  және  ӛркениеттің  тіршілік  етуінің  әлемдік 

сарқылмайтын тарихи тәжірибесі, жердегі байлығы жинақталғанын айта кету 
керек.  Ол  рухани  бағыттылық  құндылығын  қалыптастыруға  ықпал  етті, 
этностар  арасындағы  ӛзара  кӛмек  кӛрсету  және  ӛзара  сыйластықтың 
орналасуы  республика  ішінде  және  одан  тыс  қалыптасты.  Ескере  кететін 
жәйт, кеңес уақыты кезеңінде екі халықтың - қазақ және орыстың мәдениеті, 
білім  беру  саласындағы  ынтымақтастық  бойынша  позитивті  тәжірибе 
жинақталған. 
Ӛткен он жылдықта Қазақстан республикасының тәуелділігі күні білім 
беру, 
ағарту, 
екі 
халықтың 
мәдениетіндегі 
ӛзара 
байланысты 
сұрақтардағы  жаңа  тенденцияларды  кӛруге  болады.  Бүгінгі  күні  Еуразия 
шеңберіндегі  бірыңғай  білім  беру  кеңістіктегін  қайта  құру  мәселесі  ӛзекті 
болып  қалып  отыр.  Бұл  ӛте  күрделі,  сонымен  бірге  мәселені  үнемі  шешуді 
талап  етеді.  Орыс  тілінде  мектеп  бітірушілердің  кӛбі  Ресейдің  жоғары  оқу 
орындарына  барып оқиды.  Ӛзбекстаннан  кейін,  Ресейде  қазақ  диаспорасы  - 
800000  адамға  жетеді.  Әрине,  бүгінгі  күндері  республикамызда  білімдік 
тапсырмаларды  шешуде  және  жақындасу  бойынша  белгілі  қадамдар 
жасалуда. 
Қазақстанда Ресейдің  жетекші  жоғары  оқу  орындарының  филиалдары 
ашылуда,  екі  жақтың  келісімі  негізінде  жоғары  курс  студенттері  оқуларын 
Ресейдің  жоғары  оқу  орындарында  жалғастыруға  болады,  дистанциондық 
оқыту  жүйесі  кең  түрде  қолданылады.  Жыл  сайын  Ресейдің  жоғары  оқу 
орындарында  ғылыми  тағылымдамадан  ӛтуге  болады,  Қазақстанның 
кӛптеген  жоғары  оқу  орындарының  оқытушылары  кандидаттық  және 
докторлық диссертацияларды қорғайды. Сонымен, ағарту ісінде, мәдениетте 
қазақ  және  орыс  халықтарының  ӛзара  ынтымақтастығы  әрі  қарай  дамып, 
жетілу үстінде. Тарихтың жаңа оралымында олар жаңа тұрғыдан келіп, жаңа 
мәнге ие болады, мазмұны ӛзгереді, бірақ екі халықтың рухани және мәдени 
құндылықтарын сыйлау мен түсіну ӛзгеріссіз қалады. 
Қазақстанда  жоғары  мектептердің  ашылу  кӛздеріне  оралатын  болсақ, 
республиканың жоғары оқу орындарында білікті мамандардың, соның ішінде 
қазақ ұлтының оқытушыларының үлкен жетіспеушілігі және оқу-әдістемелік 
базаның  сәйкестігінің  болмауы  орын  алды.  Сол  кезде  осы  мәселенің 
радикалды  шешімі  Кеңестік  Ресейдің  әр  аймақтарынан  педагог мамандарды 
тарту  болды.  Әрине,  ол  педагогтар  қазақ  тілін  меңгермеген  еді.  Қазақ  - 
студенттерінің  негізгі  мӛлшері  орыс  тілін  нашар  білгендіктен  жоғарғы  оқу 
орындарында  оқитын  қазақ  ұлтының  балаларының  шығып  қалуы  байқалды. 
Оқытудың  әр  түрлі  сатыларының  арасындағы  алшақтық  республикадағы 
жалпы білімдік жағдайаттарға кері әсерін тигізді.  
Қазақ  халқының  алдында  таңдау  мүмкіндігі  мүлдем  болмады:  ана 
тілінде оқу кәсіби және азаматтық ӛсуге мүмкіндік бермеді. Берілген мәселе 
келесі он жылдықта үрдіс алды. Кӛптеген уақыт бойы Қазақстанның жоғары 
оқу орнында ана тілінде оқып жүрген топтар саны мүлдем тӛменгі деңгейде 
болды.  Қазақ  мектептерін  бітіріп  шыққан  түлектер  орыс  топтарында  оқуға 
мәжбүр  болды.  Берілген  деректерге  түсінік  ретінде  жоғарыда  айтылған 

мәселелер себеп болды. Олар: оқу-әдістемелік  әдебиеттердің болмауы, қазақ 
тілін меңгерген білікті оқытушылардың жетіспеушілігі және тағы басқа. 
Егер  бірінші  он  жылдықта  жоғары  мектептердің  құрылуына  берілген 
деректерге  ақтау  болса,  ал  келесі  жылдары  берілген  үрдіс  басқа  тенденция 
алды. ―Кеңес халқы‖ атты бірыңғай қоғамын құруға ұмтылыс, ұлттық тұрмыс 
салтын, мәдениеттің, әдет-ғұрыптың ұмытылуын, сол арқылы ұлт санасында 
орыс  тілін  басқа  тілдерден  басым  кӛрсету,  міне  негізгі  себептер  осында 
болды. КСРО  халқының  арасындағы  мәдениеттің  артта  қалуын  жою, соның 
ішінде қазақ халқының мәденеттің ұлттық түрінің жойылуымен ӛтті.  
1935  жылы  мамырда  Жоғары  оқу  орнының  мәселелеріне  байланысты 
арнайы  комиссия  құрылды.  Бұл  комиссия  оқу,  ғылым,  саяси-тәрбиелік, 
жоғарғы оқу  орындарының  партиялық  -  комсомолдық  жұмыстарын  жаппай 
тексеріп,  бақылауға  алды.  1935  жылдың  күзіне  дейін  жұмыс  істеген  бұл 
комиссия  ЖОО  орталықтандыруды  жӛн  кӛрді,  ӛйткені  олар  24  наркоматта 
болды.  Осының  негізінде  1936  жылы  23  шілдеде  КСРО  ХКО  және  БКП(б) 
ОК  ―Жоғары оқу  орындарының  жұмысы  және  жоғары  мектептерді  басқару 
туралы‖  қаулы  қабылдады.  1936  жылдан  бастап,  барлық  жоғары  оқу 
орындарын  басқару  әскери  оқу  мекемелерінен  басқа  және  Бүкіл  Кеңестік 
комитеттің  ӛнер  жұмысына  кіретін  оқу  мекемелерінің  барлығы  бір  органға 
шоғырландырылды  -  ол  жоғары  мектептің  жұмыстары  бойынша  құрылған 
КСРО ХКО қарамағындағы Бүкіл кеңестік комитет болды. 
1937  жылдың  11  қарашада  КСРО  ХКО  жоғары  оқу  орындарының 
құрамындағы  профессор  -  оқытушылар  үшін  штаттық  лауазым  және 
лауазымдық  айлық  ақы  енгізу  туралы  қаулы  қабылдады.  Берілген  қаулы 
профессорлардың,  оқытушылардың,  факультет  декандарының  және  жоғары 
оқу орындарының директоларының мәртебесін анықтады. 
Есте  сақтайтын  жәйт,  білім  беру  саласындағы  кеңестік  партиялық-
мемлекеттік  саясат  тарихы  бар,  мәні  жағынан,  оның  тарихы  ―жоғарыдан‖ 
реформалау.  Бұл  жоғары  мектепке  қатысты  болды.  Партияның  және 
мемлекеттің  бірден  -  бір  жарғысы  ретінде  жалпы  білім  беретін  мектептер 
жоғары  мамандандырылған  білімнің  алғашқы  баспалдағы  деп  қарады:  жаңа 
социалистік  мемлекеттің  құрылуы  орта  және  жоғары  буында  дайындалған 
мамандарды талап етті. ―Тоталитарлық‖ және саясаттанулық қоғамдық жүйе 
30 жылдары жоғары  мектепке тікелей қатысты болды. 
Республиканың  жоғары  оқу  орындары  партия  ұйымдарымен  реттеліп 
және бақыланды. 1938 жылдың 28 қарашасында Қазақстан Компартиясының 
ОК  респуликаның  жоғары  оқу  орындарының  директорлары  және  партия 
ұйымдарының  хатшыларының  отырысын  ӛткізді,  онда  жоғары  оқу 
орындарының  жұмысын  нығайту  жӛнінде  сұрақтар  қарастырылды.  20-40 
жылдарында  Қазақстанның  білім  беру  жүйесінің  қызметіне  сын  талдау 
жасау,  үлкен әлеуметтік эксперимент нысанасы болған халықтарды жоғалту 
бағасын  ӛлшеу  мен  жаңаша  түсінуді,  білім  беру  мекемелерінің  бір  үлкен 
машина механизміне біртіндеп ауысу үрдісін кӛруге болады.     
Жоғары  мектеп  жүйесі  арқылы  мамандарды  даярлауды  әрі  қарай 
кеңейту,  оның  сапасын  жақсарту  1938-1942  жылдардағы  халық 

шаруашылықты 
дамыту 
жоспарына 
енгізілді. 
Қазақстанда 
30 
жылдарында  бұрын  ашылған  жоғары  оқу  орындары  кеңейтіліп,  жаңадан 
жоғары оқу  орындары  ашылды.  Жоғары сырттай  білім  беру  жүйесі  арқылы 
мамандарды даярлауға зор кӛңіл бӛлінді. 
20 жылдың басында 40 жылдардың аяғында педагогикалық жоғары оқу 
орындары басым болды. 
Жоғары  оқу  орындары  үшін  ғылыми  -  педагогикалық  мамандарды 
даярлауда  үлкен  мүмкіндікті  аспирантура  алды.  1932-1938  жылдар 
бойында   қоғамдық ғылымдар бойынша, педагогикалық және малдәрігерлік-
зоотехникалық мамандықтары бойынша аспирантуралар ашылды. 
Жоғары білім беру жүйесі ӛзі үшін  және ӛзіне ғана тіршілік етпеді. Ол 
ӛндірістік  және  ӛндірістік  емес  саласындағы  халық  шаруашылығының 
қажеттілігін  қамтамасыз  ету  үшін  кәсіби  білікті  мамандарды  даярлады, 
республиканың  статусын  нығайту  және  түсетін  экономикалық  қозғалысты 
қамтамасыз  ететін  міндеттерді  үлкен  есебін  шешті.  Сондықтан 
қарастырылатын  кезеңде  сандық  кӛрсеткіштермен  бірге  жоғары  білім  беру 
жүйесі арқылы мамандарды дайындаудың сапалы сипаты маңызды мәнге ие 
болды,  оны  жеке  тұлғаның  тәрбиелік  сапасы  мен  кәсіби  білім  беру 
сапасының бірлігі деп қарастыру керек. 
1932  жылы  19  қыркүйектегі  КСРО  ООК-нің  ―Техникумдары  мен 
жоғары  мектеп  режимі  және  оқу  бағдарламалары  туралы‖  қаулысы  кәсіптік 
оқу  мекемелерінің  қызмет  сапасын  нығайтуда  маңызды  рӛл  атқарды. 
Әдістемелік  сипаттағы  кӛптеген  сұрақтар  қайта  қаралды:  оқытудың  негізгі 
түрі  дәріс-семинар  сабағы  болып  қалды,  мектепте  педагогикалық  іс-
тәжірибелер,  мекемелер  және  зауыттарда  ӛндірістік  іс-тәжірибелер 
кезектесіп  ӛтілуін  қарастырды.  Мысалы,  педагогикалық  іс-тәжірибе  былай 
ұйымдастырылды,  3-4  курс  студентері  бірінші  семестрде  мектепте  жұмыс 
жасап,  оқыды,  сабақтың  жоспарын  құрастырды,  ал  екінші  семестрде 
ӛзбетімен сабақтар берді. 
1939  жылға  дейін  студенттер  оқытушылардың  басқаруымен 
педагогикалық  іс-тәжірибе  кезінде  бірнеше  сабақтар  берді.  Мектеп 
жұмысына  осындай  даярлау  жүйесі  жеткіліксіз  еді.  1939  жылдан  бастап 
педагогикалық  іс-тәжірибенің  міндеттері  мен  қызметі  едәуір  кеңіді,  үлкен 
назарды  оқушылармен  тәрбиелік  шараларды  істеуге  бӛлді.  1940  жылдың 
қыркүйегінде  КСРО  ХКО  жанындағы  жоғары  мектеп  ісі  бойынша 
педагогикалық  тәжірибенің  жаңа  нұсқауын  бекітті,  ол  1945  жылға  дейін 
әрекет  етті.  1946  жылы  жоғары  білім  беру  Министрлігі  педагогикалық 
тәжірибе  бойынша  жаңа  нұсқауды  бекітті,  барлық  тӛрт  курстарда  да 
студенттер тәжірибеден ӛтті. 
Ұжымдық  сынақ  және  емтихандар  жүйесі  жойылды,  жылына  екі  рет 
сынақ  -  емтихан  жүйесі  енгізілді,  студенттердің  үлгерімі  сарапталып 
бағаланды.  Жоғары  мектепте  оқыту  тәртібіне  ерекше  бӛлімді  арнады.  Оқу 
жоспарларының  болуы,  қатаң  сабақ  кестесінің  міндетті  болуы,  студенттер 
арасында,  сондай-ақ  профессор  -  оқытушылар  құрамы  арасында  да  тәртіпті 
қатаң сақтау міндетті болды. 

Жоғары кәсіби мектептің дамуы мен қалыптасу үрдісі кӛп жақты болды 
және  әрі  қарай  бағытты  Ұлы  Отан  соғысы  жылдары  тапты.  Соғыс 
жылдары   ӛндірісті  қорғау  үшін  мамандарды  даярлауға  үлкен  кӛңіл  бӛлді. 
Тау  кен,  мұнай,  радио  техникалық  және  басқа  ӛндіріс  салалары  бойынша 
студенттердің  саны  артты.  Республиканың  барлық  жоғары  оқу  орындары 
1941/42 оқу жылдарынан бастап, оқу мерзімі қысқартылған  оқу жоспарлары 
бойынша  жұмыс  істеді.  Қазақстан  кӛшірілген  жоғары  оқу  орындарының 
жұмыстарына  үлкен  кӛмек  кӛрсетті.  Республиканың  кӛптеген  ірі 
қалаларында  Ресей,  Украина,  Белоруссияның  22  жоғары  оқу  орындары 
жұмыстарын  жалғастырды.  Кӛшірілген  жоғары  оқу  орындарының 
оқытушылары мен профессорлары ең алдымен білікті мамандарды даярлауға 
және  Қазақстанның  ғылыми  ой-пікірлерінің  әрі  қарай  дамуына  кӛмектерін 
кӛрсетті. 
Соғыс жылдарындағы қиындықтарға қарамастан, елімізде сол кезде бар 
жоғары оқу орындарын нығайту және жаңа  оқу орындарын құру жұмыстары 
жалғасып  жатты.  1941  жылдың  қазанында  Алматы  мұғалімдік  шет  тілдер 
институтын  ұйымдастыру  жӛнінде  жұмыстар  басталып  кетті.  Оның 
құрамында 3 факультет болды: ағылшын, неміс және француз. 
1942  жылдың  мамырында  КСРО  ХКО  және  БКП(б)  ОК  ―1942  жылы 
жоғары  оқу  орындарына  қабылдау  және  жоғары  оқу  орындарын  нығайту 
жӛніндегі  шаралардың  жоспары  туралы‖  қаулы  қабылданды.  Берілген 
құжатта жоғары білім берудің маңыздылығы кӛрсетіледі және жоғары мектеп 
қызметін  әрі  қарай  нығайтудың  жолдары  қарастырылады.  Қазақстандағы 
жоғары  оқу  орындарында  жаңа  факультеттер  ашылды,  сырттай 
педагогикалық білім беруге ерекше назар аударды.  
 
 Кесте  1  Соғыс  жылдарындағы  жоғары  оқу  орындарының  ӛсуі  және 
студенттердің саны  
Оқу жылы 
ЖОО саны 
Студенттер саны (мың.адам) 
1 940/41 
              20                  
                     10,4 
15ақпан 1942 
              26 
                     10,8 
1942/43 
              35 
                      16,5 
1943/44 
              30 
                      16 
1944/45 
              25 
                      10,5 
 
 Ұлы  Отан  соғыс  жылдары  кезінде  білікті  мамандарды  даярлау 
жұмысымен  қатар  жоғары  оқу  орындарында  ғылыми-зерттеушілік 
жұмыстарды  жетілдіру  бойынша  жұмыстар  жалғастырылды.  Жаңа 
мамандықтар  бойынша  аспирантуралар  ашылды,  кандидаттық  және 
доктарлық  диссертацияларлар  қорғалды,  ғылыми  жетекшілерге  Мәскеу, 
Ленинград  және  басқа  орталық  жоғары  оқу  орындарының  профессорлары 
жетекші - тәжірибелі ғылыми күштер тартылды. 
1947  жылы  КСРО-ның  Министрлер  кеңесінде  ―Қазақ  КСР-інде  орта 
және  жоғары  білімді  дамыту  туралы‖  қаулы  қабылданды.  Бұл  қаулы  білім 

жүйесінің  әрі  қарай  жақсаруына,  соның  ішінде  республикадағы  жоғары  оқу 
орындарының қызметін белсендіруге маңызды ықпал жасады. 
 1950/51  оқу  жылында  Қазақстанның  26  жоғары  оқу  орнында       31 
мыңнан  астам  студент  білім  алды,  1767  оқытушылардың  57-сінде  ғылым 
докторы, 354 - ісінде ғылым кандидаты дәрежесі болды. 
1952  жылы  Шығыс  аймағында  жоғары  оқу  орындарының  алғашқысы 
болып  Ӛскемен  педагогикалық  институты  бой  кӛтерді,  оның  басты мақсаты 
ӛңірді  білікті  педагогикалық  кадрлармен  қамтамасыз  ету  болды.  Ал  1958 
жылы  Ӛскемен  қаласында  қазіргі  Д.Серікбаев  атындағы  Шығыс  Қазақстан 
мемлекеттік  техникалық  университеті,  Құрылыс-жол    институты  (СДИ) 
ашылды.  Бұл  оқу  орны  аймақтың  индустриялық  және  аграрлық  даму 
қажеттілігіне  сай  тау-кен,  ауыл  шаруашылығы,  архитектура  саласындағы 
мамандарды даярлай бастады.  
Сонымен,  20-50  жылдары  Қазақстанның  білім  беру  жүйесінің  дамуы 
КСРО-ның барлық  жерлерінде  орын  алған  тенденциялармен  анықталды.  Аз 
уақыттың  ішінде  еліміз  ғылым,  мәдениет,  ағарту  ісінде  айтарлықтай 
жетістіктерге  жетті.  Ересек  адамдардың  сауатсыздығын  жою  мен  мектеп 
жасындағы балаларды алғашқы оқытуға тарту сұрақтары дұрыс шешілді. Дәл 
осы  кезде  орта  және  жоғары  кәсіби  білім  беру  негізі  қаланды,  қоғамның 
әлеуметтік  құрылымындағы  жаңа  зиялылардың  рӛлі  анықталды.  Бірақ, 
Қазақстанның  экономикалық  күштеріне,  мәдениеттік  және  әлеуметтік 
деңгейіне  байланысты  дамуы  білім  беру  жүйесінің  дамуында  ӛзіндік 
ерекшеліктері болды. 
 Қазақ  қоғамының  тарихи  қалыптасқан  сапалы  ӛзгерістері  қазан 
кезеңінен кейін мәдени дәстүрлерді түпкілікті жоюмен жалғастырылды. Бұл 
мәдени  майданның  құрамды  бӛлігі  болып  табылатын  білім  беру  жүйесіне 
ықпал  етпей  қоймады.  20-жылдары  қабылданған,  білім  беру  жүйесінің 
бірлігін  орнатуға,  білім  берудің  жаңа  теориялық  үлгісін  жүзеге  асыруда 
КСРО-ның әртүрлі аймақтарының этноәлеуметтік және мәдени ерекшеліктері 
ескерілмеді.  Бұл  ақыр  аяғында оқытудың  барлық сатыларындағы білім  беру 
мазмұнының ұлттық компоненттерін жоюға әкеледі.  
Егемендік  алған  1991  жылдан  бастап,  Қазақстан  Республикасында  ең 
алдымен  жоғары  білім  беру  жүйесін  реформалау  жұмыстары  қолға  алынды. 
Реформа  жүргізудің  алғашқы  кезеңі    1991-1994  жылдары  болды.  Бұл  кезде 
жоғары  білімнің  нормативтік  және  құқықтық  негізі  жасалды,  1991  жылы 
«Білім  беру  туралы»  ҚР  алғашқы  Заңы  қалбылданды,  сонымен  бірге 
«Жоғары  білім  туралы»  1993  жылы  ҚР  Заңы  жасалып  қабылданды.  1994 
жылы  Қазақстан  Республикасы  жоғары  білімнің  Мемлекеттік  стандарты 
бекітіліп, онда алғаш рет білім берудің кӛпсатылы құрылымы, бакалавр мен 
магистранттардың академиялық дәрежелері белгіленді.  
Реформалаудың  келесі  кезеңі  1995-1998  жылдары  болды,  ол  жоғары 
білім жүйесін модернизациялау, оның мазмұнын жаңартумен сипатталды.  
1995-1997 
жылдар  аралығында  310  жоғары  кәсіптік  білім 
мамандықтары бойынша алғашқы рет қазақстандық білім беру стандарттары 
және  жоғары  оқу  орындарының  қызметін  реттейтін  жаңа  нормативтік-

құқықытық  Ережелер  қабылданды.  Сонымен  қатар,  342  мамандықты 
қамтитын  ҚР  жоғары  білім  мамандықтарының  жаңа  жіктемесі  қабылданды. 
Осы кезде жоғары білім берудің мемлекеттік емес секторы дами бастады.  
Аймақтарда  салалас  жоғары  оқу  орындарын  біріктіру  жолымен 
классикалық үлгідегі университеттер ұйымдастырылды.  
1997 
жылдың 
13 
желтоқсандағы 
Лиссабон 
конвенциясын 
ратификациялау және бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 
Жарлығы  Қазақстанның  жоғары  білім  жүйесінің  әлемдік  жоғары  білім 
жүйесіне интеграциялануына зор мүмкіндік берді.  
Осы  жылдары  Беларусь,  Қырғызстан,  Ресей  Федерациясы,  Қазақстан 
Үкіметтері  арасында  білім  жӛніндегі  құжаттардың,  ғылыми  дәрежелер  мен 
ғылыми  атақтардың  эквиваленттілігі  және  оларды  ӛзара  тану  жӛніндегі 
келісімге қол қойылды. Бұл құжат 1998 жылдың 1 қазанына ӛз күшіне енді.  
Қалыптасқан  жағдайға  байланысты  білім  жүйесін  нарықтық  жолға 
кӛшіру, 
Қазақстан 
Республикасы 
Конституциясымен 
кепілденген 
азаматтардың  білім  алу  құқығын  қамтамасыз  ету,  мемлекеттік  емес  білім 
секторларының  орны  мен  рӛлін  анықтау,  шетелдік  халықаралық  және  діни 
білім  ұйымдарының  қызметін  құқытық  негіздеу  туралы  30-шы  бабын  толық 
ашу  үшін  жаңа  «Білім  туралы»  заңнамасын  құрастырудың  қажеттілігі 
туындады.  Ол  1999  жылы  іске  асты.  Бұл  жылдары  жоғары  оқу орындарына 
қабылдау  принциптері  түбегейлі  ӛзгерді.  Мемелекеттік  тапсырыс  негізінде 
жоғары  кәсіптік  мамандар  даярлау  жүзеге  асырылды.  1999  жылы  ҚР-да 
талапкерлерді  тӛрт  пән  бойынша  кешенді  тестілеуден  ӛткізу  арқылы 
студенттер  контингентін  қалыптастырудың  жаңа  моделі  жасалып  енгізілді. 
2004  жылы  ол  кешенді  тестілеу  мектептегі  бітіру  емтихандарымен 
біріктіріліп,  Ұлттық  Бірыңғай  Тестілеу  енгізілді.  2003-2004  жылдары 
халықаралық  стандарттарға сай  үш сатылы  жоғары  және  жоғарыдан  кейінгі 
кәсіптік  білім  беру  жүйесі:  бакалавр-магистр-доктор  PhD  жүйесінің 
нормативтік  негізі  қалыптасты.  Ол  «2015  жылға  дейінгі  Қазақстан 
Республикасының білім беру жүйесін дамыту тұжырымдамасы», «2005-2010 
жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  білім  беру  жүйесін  дамыту 
бағдарламасы».  Бұл  бастамалар  толықтай  2007  жылдың  27  шілдесінде 
қабылданған «Білім туралы» ҚР Заңымен бекітілді. 2011 жылы ақпан айында 
қабылданған  «Ғылым  туралы»  ҚР  Заңы  жоғары  кәсіптік  білім  жүйесін 
дамытуға ӛз үлесін қосты.    
1991  жылы  Қазақстан  тәуелсіздік  алғаннан  бері  жоғары  мектеп 
кӛптеген  ӛзгерістерге  ұшырады,  ол  институционалдық,  заңдық,  қаржылық-
шаруашылық тұрғыда.  
Бұрыңғы алдыңғы қатарлы кеңестік жоғары оқу орындарымен кӛптеген 
байланыстарын 
үзуі 
Қазақстанның 
жоғары 
мектебінің 
бүкіл 
инфрақұрылымының  ӛзгеруіне  әкелді.  Жоғары  оқу  орындары  дамуына 
еліміздегі  күрделі  әлеуметтік-экономикалық  жағдай  едәуір  зардап  тигізді.   
Оның салдарынан құнды ғылыми кадрлар шетел асып, жоғары оқу орындары 
ғылыми-оқу  базаларын  жоғалта  бастады.  Кӛрсетіліп  отырған  мемлекеттік 
кӛмек олардың ӛмір сүруіне жеткіліксіз еді және олардың кірістерін азайтты. 

Сәйкесінше,  бұл  жағдайда  жоғары  оқу  орындарының  алдында  «сақталып 
қалу» мәселесі туындады.  
Сыртқы  әлеммен  коммерциялық  қатынастарды  дамытқан  сайын, 
жоғары оқу орындарының ішкі реформаларға қажеттілігі ӛсе берді.  
Қазақстанның тәуелсіздік алғалы ӛткен уақытты шартты түрде бірнеше 
кезеңге бӛлуге болады:  
Бірінші  кезең  -  1991ж.-1994ж.  Жоғары  білім  берудің  нормативтік-
құқықтық негізінің қалыптасуы. 
Бұл  кезеңнің  негізгі  міндеттеріне  жатқызуға  болады:  жоғары  оқу 
орындарының желісін құру; республиканың кадрларды даярлауда жеткілікті 
дербестікті  қамтамасыз  ету  және  еңбек  нарығының  қажеттіліктерін 
қанағаттандыру  мақсатында  мамандықтар  тізімін  жаңарту.  Бұл  жүргізілген 
шаралар  «Жоғары білім  беру  туралы» Қазақстан Республикасының Заңында 
(1993  ж)  анықталды.  1994  жылы  елімізде  алғаш  рет  жоғары  білім  берудің 
кӛпдеңгейлі  құрылымын,  бакалавр  және  магистр  академиялық  дәрежелерін 
енгізілуін  бекіткен    Қазақстан  Республикасының  жоғары  білім  берудің 
мемлекеттік стандарты бекітілді. 
Екінші  кезең  –  1995ж.-1998ж.  Жоғары  білім  беру  жүйесінің 
модернизациясы, оның мазмұнының жаңаруы.   
Бұл  кезең  жоғары  білім  беру  жүйесі  дамуының  концептуалдық 
негіздерінің  қалыптасуымен  сипатталады,  ол  1995  жылдың  4  тамызында 
Қазақстан  Республикасы  Президенті  жанындағы  мемлекеттік  саясат 
бойынша Ұлттық Кеңес бекіткен білім беру саласындағы мемлекеттік саясат 
тұжырымдамасында  кӛрініс  тапты.  Сонымен  бірге,  бұл  кезде  жоғары  оқу 
орындарының  қызметін  реттейтін  басқа  да  нормативті-құқықтық  құжаттар 
қабылданды.    Жоғары  кәсіптік  білім  берудің  алғашқы  қазақстандық  білім 
беру  стандарттары  қабылдана  бастады.  Білім  берудің  мемлекеттік  емес 
секторы белсене дами бастады. 
Үшінші  кезең  –  1999ж.-2000ж.    Білім  беруді  басқару  мен 
қаржыландыруды 
орталықсыздандыру, 
білім 
беру 
ұйымдарының 
академиялық еркіндігін кеңейту.  
Бұл 
кезеңде 
білім 
беру 
ұйымдарын 
басқару 
жүйесінің 
орталықсыздандыру  жүрді.  Жоғары  оқу  орындарына  қабылдаудың 
қағидалары  ӛзгерді,  мемлекеттік  білім  беру  тапсырысы  негізінде  жоғары 
кәсіптік  білімі  бар  мамандарды  даярлауға  кӛшу  іске  асты.  1999  жылдан 
бастап  жоғары  оқу  орындарында  студенттер  контингентін  қалыптастыру 
талапкерлерге  конкурс  негізінде  мемлекеттік  білім  беру  гранттарын  және 
мемлекеттік білім беру несиелерін беру арқылы жүзеге аса бастады.  
Тӛртінші  кезең  –  2001  жылдан  бастап.  Жоғары  кәсіби  білім  беру 
жүйесінің стратегиялық дамуы.  
2007  жылғы  27  шілдеде  қабылданған  «Білім  беру  туралы»  Қазақстан 
Республикасының  Заңы  толықтай  әлемдік  тәжірибеге  сай  үш  деңгейлі 
жоғары кәсіптік білім беру моделіне кӛшуді жүзеге асыруға мүмкіндік берді: 
бакалавриат – магистратура – PhD докторантурасы. 

2010  жылы  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  2011-2020 
жылдарға  арналған  білім  беруді  дамытудың  мемлекеттік  бағдарламасы 
жоғары білім беру жүйесінің дамуына жаңа ӛзгерістер әкелді.   Мамандарды 
даярлау жүйесінің  ғылыммен және ӛндіріспен байланысын күшейту мәселесі 
басты  орынға  қойылды.  Болон  декларациясына  сәйкес  жұмыс  берушілерді 
мамандарды  даярлаудың  негізі  болып  табылатын  оқу  жоспарларын  жасауға 
белсенді тарту қолға алына бастады. Жоғары оқу орындарының жаңа типтері 
зерттеу, инновациялық және тағы басқалар. 
2012  жылдан  бастап  елімізде  жоғары  оқу орындарын  оптимизациялау 
басталды, яғни санын қысқарту арқылы білім сапасын арттыру қолға алынды. 
 

жүктеу/скачать 1,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: