Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі с. Аманжолов атындығЫ
жүктеу/скачать 1,79 Mb.
|
Бірінші сабақ үлгісі
I. Сабақтың тақырыбы: 1.Тарихи әндер мен күйлер. 2.« Елім-ай» әнін үйрену, орындау. 3.Құрманғазы «Кішкентай» (тыңдау). 4.«Бала тілегі» (орындау).
- Оқушының ырғақты сезіну, есіту,орындау және тыңдай білу музыкалық қабілетін дамыту. - Халқымыздың бай мұрасы ән мен күйдің шығу тарихымен,табиғаттың сұлу көріністерін байланыстыра отыра оқушының білім – таным қасиеттерін дамыту.
Халқымыздың музыка өнеріне оқушылардың сүйіспеншілігін оята отырып, әсемдікке, сұлулыққа деген сезімдерін дамыту, халқымыздың музыкалық өнерінен эстетикалық ләззат алуға тәрбиелеу. ІІІ. Сабақтың түрі: кірістірілген сабақ. ( Сурет, музыка, тарих) ІV. Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап, әңгімелесу. V. Пәнаралық байланыс: табиғат тану, бейнелеу өнері, әдебиет, музыка, тарих VІ. Сабақтың көрнектілігі: табиғат көрінісін бейнелейтін, «Елім-ай» әнінің шығу тарихын суреттейтін плакаттар. Тест жұмысы,нотақиындылары, музыкалық аспаптар, үнтаспалар. VІІ. Сабақтың барысы: 1.Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылар алдыңғы сабақтағы «Табиғат туралы ән-күйлер» тақырыбы бойынша тыңданған Құрманғазының «Сары – арқа» күйімен сыныпқа келу. 2. Дауысқа арналған жаттығу орындау . - Балалар, біз өткен сабақта қандай тақырыптағы ән-күйлерді өттік? - Табиғат туралы. - Балалар , қазақ жерінің табиғаты өте бай, биік-биік таулары, көк майса шалғыны,сылдырап ағатын өзен-көлдері өте көп. Табиғаттың осындай әсем көрінісін күйшілер күмбірлеген күй, әншілер асқақтаған ән, жыршылар әсем жыр жолдарымен суреттеген. Халқымыздың ұлы күйшісі Құрманғазының «Сары арқа» күйін тыңдаңдар. Ұлы ақын Абай атамыз табиғаттың сұлу көрінісін «Желсіз түнде жарық ай» әнімен де суреттей білген: Желсіз түнде жарық ай Сәулесі суда дірілдеп. Ауылдың жаны терең сай, Тасыған өзен гүрілдеп. -Балалар, үйге табиғат туралы қандай ән берілді? - Алатау әні.   Алатау Төбен Ойнайды Арқар киік
биік-ай
Асқақтаған Баурайында Алатау Әнді орындау барысында оқушылар әуеннің биік-төмендігін қолдарымен көрсете орындайды. Сурет мұғалімі Ғ Азынбаева табиғат туралы пейзажды Тәттімбеттің «Саржайлау» күйін тындата отырып сурет салуға үйретеді. Күй аяқталған соң жақсы салынған суреттерден көрме ұйымдастырылады. Сергіту сәті.
Мен, мен едім, мен едім, Мен Нарында жүргенде, Еңіреп жүрген ер едім, Исатайдың барында Екі тарлан бөрі едім, Қай қазақтан кем едім? Бір қазақпен тең едім, Ерегіске қазаққа Қызыл-сары жебе едім. -Балалар«Ақтабан шұбырынды» дегенді естігендерің бар ма? Бұдан көп жылдар бұрын тыныш жатқан қазақ жеріне күтпеген жерден жау шапты. Осы оқиғаны тарихта «Жоңғар шапқыншылығы» дейді. Қазақ халқы елінен, туған жерінен, ағайын- туыстарынан айырылып, «Елім-ай» әні осылай пайда болған .Енді , балалар , біз әнді осы оқиғаны суреттейтіндей етіп орындап көрейік. Қыздар әуенді «А» дауысты дыбысымен азалы, аңырап орындайды. Ұлдар күңіреніп, сөзімен айтады.
Қаратаудың басынан көш келеді, Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді. Елім-ай, елім-ай. Туған жерден айрылған жаман екен, Екі көзден мөлдіреп жас келеді, Елім-ай,елім-ай. Осындай қиын-қыстау кезеңдер қазақ тарихында аз емес. Барлық уақытта өзелін, жерін жаудан қорғаған батырлары көп болған. Соның бірі-жалынды ақын, 19 ғасырда болған ұлт-азаттық көтерілісте қол бастаған батыр Махамбет Өтемісұлы. Махамбет пен Исатайдың азаттық жолындағы күресіне арнап күй атасы Құрманғазы «Кішкентай» күйін шығарады. «Кішкентай» күйін тыңдау.
- Балалар, бүгін біз қандай ән үйрендік? - «Елім-ай» әнін. - Құрманғазының халық батылары – Исатай мен Махамбет көтерілісіне арнап шығарған қандай күйін тыңдадық - «Кішкентай». - Ел басынан өткен тарихи оқиғаларды суреттейтін ән-күйлерді қалай деп атаймыз? 6. Сабақты қортындылау. Тест жұмысы. 7. Оқушылардың білімін бағалау. 8.Үй тапсырмасы: «Алатау» әнін жаттау, «Елім-ай» әнін орындап келу. 9.Қорытынды. Қазақ елі сан ғасырлар бойы қаншама жорық-майданды басынан кешірді Халқымыздың асыл арманы еліміз бен жерімізді аман сақтап, азаттық туын тігу еді. Бүгін, міне, тәуелсіз ел болып уығымызды қадап, шаңырағымызды көтеріп, еркін мемлекет болдық. Бұл біздің еншімізге тиген баға жетпес бақыт. Сабақ «Бала тілегі» әнімен аяқталады. Тест жұмысының үлгісі
Аты, жөні_____________________________________________ Тест жұмысы 1 Ребусты шеш. Тарихи әндер мен күйлерді дұрыс тапсаң, мына тор көздердің іші толады.
Мына фигуралардың орнын ауыстырсаң «Кішкентай» күйінің тарту әдісі шығады. 
К
Т Е Ө П ______________________________________________________ 3. Цифрларды дұрыс орнына қойсаң «Табиғат туралы» ән шығады.
____________________________________________________ Екінші сабақ үлгісі Сабақтың тақырыбы: «Қыз бен жігіт айтысы» Сабақтың мақсаты: Айтыс өнері халық музыкасының түпкілікті тамыры екенін, адамды дүние тануға, оқушының ой-санасын өрістетіп, сөз қиялын тудыруға, ұтқырлыққа , сөз тапқыштыққа үйрету. Сабақтың міндеттері: а) Білімділік. «Қыз бен жігіт айтысындағы» сөз өнерінің түрлері жөнінде мағлұмат беру, халық музыкасының, соның ішінде айтыс өнерінің ерекшелініне көңіл бөлу. ә) Дамутышылық. Оқушыларды суырып салма айтыс өнеріне баулу. Айтысты тыңдай отырып,оқушылапдың есіту қабылдау, ойлау, ұйқастыру қабілеттерін дамыту. б) Тәрбиелік. Оқушыларды халық өнеріне, соның ішінде айтыстағы әуеннің сұлулығына , әсемдікке,сөздік қорын молайтуға, сөз мәдениетіне,тәрбиелеу .
Техникалық жабдықтар: бейнетаспа , күйтаспа, домбыра, «ямаха»,теледидар. Пәнаралық байланыс. әдебиет,тарих, бейнелеу өнері, театр саласы. Ұйымдастыру кезеңі. Музыка тыңдау. Құлшардың «қыз қамаған күйі». 2 .Үй тарсырмасын сұрау. 3 .Жаңа сабақ. 4 .Ән орындау Ө.Байділдәев «Не деу керек?» 5.Сабақты қортындылау. Оқушылар сый сандықтың ішінен өздеріне тиісті сұрақтарға жауап беріп, сыйлықтар алады. Сабақтың барысы: 1 .Ұйымдастыру кезеңі а .Оқушылар сыныпқа Құлшардың Қыз қамаған күйі ойнап тұрған кезде кіреді. ә. Оқушылармен амандасу. б .Түгендеу. 2. Үй тапсырмасын сұрау. а .Оқушылардан сыныпқа кіргенде қандай күй орындалғаны және осы күйді кім шығарғаны сұралады. ә .Өткен сабақтағы айтыстың түрлерін сұрау карточкалық сұрақтар. 1 .Айтыстың қандай түрлерін білесіңдер? 2 .Бәдік айтыс дегеніміз не? 3 .Суырып салмалықты қалай түсінесіңдер? 4 .Жар-жар айтысында не туралы айтылады? 5 .Айтыстың мақсаты не? Қыз бен жігіттің суырып салма айтысын көрсету. Мұғалім ортаға өлеңмен екі оқушыны шақырады: Айтыс деген халқымның ата салты, еркем-ай Құрмет тұтқан айтысты қазақ халқы,еркем-ай Сол дәстүрді дәл қазір жаңғыртайық, еркем-ай Тез келіңдер ортаға, л бастайық, еркем- ай Оқушылар өнерін көрсетіп болған соң, мұғалім: Сонымен айтысты доғарайық, еркем –ай Рахмет айтып сендерге, қол соғайық, еркем-ай.
Жаңа сабаққа байланысты кіріспе: Сабақ тақтадағы сувенирді қазақша киінген жігіт көрсете отырып , айтыскер ұлттық киім киісі туралы сұрау. Қыз бен жігіт айтысы екі жастың амандасуынан басталып, әдемі қалжың ретінде айтыла береді. Қыз бен жігіт айтысының өлең құрылысы көбінесе 11 буынды болады .Айтыс- халықтың әдет-ғұрып, слатына байланысты ойын-сауық кезінде айтылатын болған .Қыз бен жігіт айтысының басқа айтыстардан ерекшелігі -өлеңнің бастапқы жолын жігіт те, қыз да қайталай отырып , ойларын өлеңнің кейінгі 3-ші,4-ші жолдарында айтады. Сөйтіп жастар әзілдесіп отырып , әр сөзін ойланып бір- біріне кезекпенен тапқырлықпен жауап беріп отырған. - Оқушылар, сендер қазір бейнетаспа арқылы. Қыз бен жігіт айтысысынан үзінді көресіңдер. Осы кезде: айтыскер ақындардың кім екеніне, мазмұнына, сөзінің мәніне, ақындардың ұлттық киім киісіне, әннің әуені көңілді ме , көңілсіз бе; екпіні қандай екеніне назар аударып отырыңдар . Бейнетаспа көрсетіліп болған соң мұғалім оқушылардан жоғарыдағы тапсымалар бойынша жауап алады. - Енді, балалар, сергіту жаттығуларын жасайық: 1. Ауызымызды үлкен ашып, тілімізден құлпынай жасап көрейікші . Жақсы. 2..Бұдан да үлкен құлпынай жасай аламыз ба? Жақсы. 3 .Тілімізбен аттың шабысын келтірейік. Жақсы. 4 .Тілімізден тіс щеткасын көрейік . Жақсы. -Балалар,енді оқулықтарыңды ашып қараңдар. Біздерге әдепті бала болсын деп осы оқулықтың авторы Мөлдір апайымыз «Не деу керек» деген Өмірбек ағамыздың өлеңін үйреніңдер , депті. Бір оқушы тақтаға шығып өлеңді оқиды. Келесі оқушы өлеңнің мазмұнын талдайды. Мұғалім : -Өлеңнің әнін үйренбес бұрын, қане , тыныс алу жаттығуларын жасайық. Тақтадағы тыныс алу ноталарына назар аударыңдар. Жақсы, енді әннің айтылу әдісін қарап отырыңлар а .Мұғалім жаңа әнді өзі орыдайды домбырамен. ә .Кезекпенен оқушыларға әнді үйретеді. б .Барлығы қосылып , әнді бірге орындайды. Сабақты қортындылау: Мұғалім:
-Балалар , біз бүгін әнді де үйрендік, айтысқа да қатыстық. Осы ұлттық салтымыздың қайта жандануына себебін тигізген біздің егемендігіміз бен тәуелсіздігіміз. Биыл тәуелсіз ел болғанымызға неше жыл болды. Жақында Астанамызда өткен «Абылай салған жолменен» деген тақырыпта айтыс болып өтті. Сол айтыста Сараның жолын қуған жас ақын қыз жаңа өздерің көрген Айнұр Тұрсынбайқызы да бар еді .Сол қыздың жеңісіне неге қуанбасқа? Осы апаларың әр айтыста қатарынан 8 темір тұлпарды мінген сұнқар ақынымыз. Сендер де бүгінгі сабақта жақсы жұмыс істедіңдер, енді сый сандығымызды сұрақтар бойынша сабағымызды қортындылап, соған сай бағалау сыйлығын алайық әрбір сыйлыққа сұрақ жазылған карточка бекітіледі. -Айтыс атауы қандай сөзден шыққан? -Қазіргі кездегі айтыстарда шығып жүрген қыз бен жігіттерді ата? -Ақын Сара туралы не білесің? -Ақын Біржан туралы не білесің? -Өзің білетін айтыс ақындарын ата? -Қыз бен жігіт айтысының мақсаты не үйретеді? Үй тапсырмасы : Қыз бен жігіт айтысын оқып үйрену. Ө.Байділдаевтың “Не деу керек” әнін жаттау.
б) сабақ барысында орындалмай қалған мақсаттарды анықтау, в) сабақ мақсаттарының ішінара ғана орындалуының себептерін анықтау, г) байқалған кемшіліктерді жою үшін мұғалімнің қандай жоспарлары бар. Жалпы білім беру мектебінде саз сабағын талдау үлгісі. 1. Сабақтың түрі, құрылымы: тақырыппен мақсатқа сәйкес олардың тиімділігі. 2. Сабақ мазмұны: а) оқу материалының ғылыми, өзектік және түсініктілік сапасы, б) тәрбиелік және танымдылық тұстардың болуы және оның пайдалануы в) сабақтың тұтастылығы.
б) олардың сабақ тақырыбына, мақсаттарына сәйкестігі, в) ірі топтамалар әдісі.( өткенді шолу мен болжалау әдістері)
б) сұрақтар жүйесін менгеру. в) аудиториямен түсінісе білу ( пед. этика ). г) өз сабағын талдыу сапасы. 6. Сабақ нәтижелері:
Ол жөніндегі қандай белгілер бар. Тақырыпты түсіну, ілтипат, көңіл-күй дәрежелері. 7. Сабақ бойынша қорытындылар мен ұсыныстар. «Саз сабағым өз сабағым.» 1. Сабақ мақсаттары мен талаптары. Сабақта елеулі не болды. Мұғалімнің сабақ мақсаттары мен талаптарын орындауы. 2. Сабақ мазмұны ( Мен не істеймін) Қосындылар: а) сазға деген көңіл күй машығы. б) саз материалы ( сазды білуі) в) оқушының саз білімі, шеберлігі және дағдысы. г) шығамашылық іс- тәжірибесі. 3. Сапа дәрежесі ( балалардың қызығуы, белсенділігі, іс - әрекеті)
а) мазмұнды іске асыру үшін мұғалім қандай әдіс таңдап алды және ол сабақ мақсат, талаптарымен өзара байланысы қалай болды? б) осы әдісті меңгеру сапасы.
а) барлық қосындылар жиынтығын ескергендегі іске асыру дәрежесі, б) саз сабағына тән ерекшеліктердің байқалу деңгейі.
б) қанша уақыт, в) дұрыс қойылдыма?
ҚОРЫТЫНДЫ Оқу құралында жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің музыка пәніне арналған бағдарламалары, мектептегі музыка тәрбие жүйесінің негізгі түрі, музыка сабағын өткізудің жаңаша үлгілері мен әдіс-тәсілдері қарастырылады және сыныптан тыс шаралардың үлгілері көрсетілген. Оқу-тәрбие үрдісінде қазақ халқының ауызша халық шығармаларын пайдалану жолдарын айқындайды. Сондай-ақ, қазақстандық музыка сабағының бағдарламалары: «Елім-ай», «Атамекен», «Мұрагер», «12 жылдық білім берудің бастауыш мектебіне арналған бағдарламаларына» түсініктеме беріледі. Әдістемелік музыка сабағына өзіндік талдау жасауға нұсқаулар ұсынылады. Оқу құралындағы үлгі етіп ұсынылған музыкалық іс-әрекеттер мұғалімнің жеке тұлғалық кәсіби-педагогикалық қасиеттерін тауып алуына көмектеседі, яғни тұлға қасиеттеріне айналады: кәсіби бағыттылық пен ойлаудың жүйелілігі қалыптасады; кәсіби ой елегі кеңей түседі; әр түрлі нұсқадағы іс-әрекеттерді талдау дағдылары мен қабылданатын кәсіби шешімдердің негізділігі қалыптасады; кәсіби міндеттерді тиімді және қарапайым шешу арасындағы айырмашылықтарды түсіну қалыптасады, жаңалықтарға икемшіл бола алады; кәсіби міндеттерді шешудің өзіндік кәсіби «ізі» пайда болады және жаңа бағыт алады; Сонымен, музыка пәні мұғалімінің шығармашылық-кәсіби сауаттылығы – бұл әрқашанда тек өзінің жеке ойы, жеке қатынасы, материалдарды топтастыру мен оларды бағалауы. Жиналған материалдарды өңдеу негізінде өзінің жеке бағыты, өзіндік жаңа идеялардың пайда болуымен жаңа сұрақтардың қорытындысы ретінде болады. Себебі шығармашылық жұмыс - әрқашанда ізденіс. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Алиев Ю.Б. Методика музыкального воспитания детей от детского сада - к начальной школе / Ю.Б. Алиев .– Воронеж : НПО МОДЕК, 1998 .– 352 с. Алиев Ю.Б. Настольная книга школьного учителя – музыканта / Ю.Б. Алиев .– М.: Владос, 2000 .– 336 с. Апраксина О.А. Методика музыкального воспитания в школе / О.А. Апраксина .– М.: Просвещение, 1983 .– 224 с. Ардақ : ән-күйлер туралы көркем шығармалар жинағы .- Алматы, 1989 .- 256 бет.- (Өнер тақырыбындағы туындылар). Байжігітов Б. Көркем өнер терминдерінің қысқаша түсіндірме сөздігі / Б. Байжігітов .- Алматы : РБК, 1998 .– 78 бет. Балтабаев М. Әсем саз : бастауыш сыныптарға арналған музыка әліппесі / М. Балтабаев, Б. Өтемуратова .- Алматы: Атамекен, 1993 .– 104 бет. Балтабаев М. «Елім-ай» / М. Балтабаев, Б. Өтемуратова .- Алматы : Атамекен, 1993 .– 94 бет. Балтабаев М.Х. «Елім-ай» : бағдарламасының ғылыми әдістемелік негіздері / М.Х. Балтабаев .- Алматы : РБК, 1993 .– 22 бет. Балтабаев М.Х. Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің 1-4 сынып оқушыларына арналған «Елім-ай» ән-күй сабағының бағдарламасы / М.Х. Балтабаев .- Алматы : РБК, 1993 .– 68 бет. Бәттібаева С. Ән-күй : әдістемелік нұсқау / С. Бәттібаева, Ф. Қоңыратбай, Э. Баталова .- Алматы : Кітап, 2002 .- 104 бет. Бекенов У. Күй керуені / У. Бекенов .- Алматы : Өнер, 2002 .- 144 бет. Бонфельд М.Ш. Введение в музыкознание / М.Ш. Бонфельд .- М. : Владос, 2001 .- 224 с. Гизатов Б. Музыкальное образование в Казахстане / Б. Гизатов .– Алма-Ата : Мектеп, 1975. - 81 с. Джансеитова С.С. Орысша – қазақша музыкалық терминдердің түсіндірме сөздігі / С.С. Джансеитова, К.К. Мусина .- Алматы, 1991 .- 105 с. Дмитриева Л.Г. Методика музыкального воспитания в школе : учеб. пособие / Л.Г. Дмитриева, Н.М. Черноиваненко .- М. : Академа, 1998 .- 240 с. Жалпы білім беретін оқу бағдарламасы : 1-4 сыныптар .- Алматы : РБК, 1997 .- 334 бет. Кононова Н.Г. Обучение дошкольников игре на детских музыкальных инструментах / Н.Г. Кононова .– М.: Просвещение, 1990 .- 159 с. Қазиева Б. Музыка сауатынан практикалық көмек / Б. Қазиева .- Алматы : РБК, 1995 .- 110 бет. Қош келдің, Наурыз! : сценарий .- Алматы : Ақ орда : Өлке баспасы, 1993 .- 81 бет. Қулманова Ш. Музыка : 1 сыныбына арналған оқулық / Ш. Қулманова, М. Оразалиева, Б. Сулейменова .- Алматы: Атамұра, 2001 .- 128 бет. Қулманова Ш. Музыка : 2 сыныбына арналған оқулық / Ш. Қулманова, М. Оразалиева, Б. Сулейменова .- Алматы: Атамура, 1998 .- 144 бет. Қулманова Ш. Музыка : 3-сынып / Ш. Қулманова, М. Оразалиева, Б. Сулейменова .- Алматы: Атамура, 1999 .- 112 бет. Қулманова Ш. Музыка : 4-сынып / Ш. Қулманова, М. Оразалиева, Б. Сулейменова .- Алматы : Атамура, 2000 .- 112 бет. Құралұлы А. Ұлттық дүниетаным : 1 сынып / А. Құралұлы .- Алматы : Өнер, 1997 .- 80 бет. Құралұлы А. Ұлттық дүниетаным : 2 сынып / А. Құралұлы .- Алматы : Өнер, 1997 .- 64 бет. Құралұлы А. Ұлттық дүниетаным : 3 сынып / А. Құралұлы .- Алматы : Өнер, 1997 .- 48 бет. Құралұлы А. Ұлттық дүниетаным : 4 сынып / А. Құралұлы .- Алматы : Өнер, 1998 .- 60 бет. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері / Ш. Майғаранова .- Алматы : Ғылым, 2002 .- 124 бет. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы / Х. Маданов. – Алматы : Қаржы-Қаражат, 1998 .- 336 бет. Меңдіаяқова Қ.М. Мектепте музыка тәрбиесін беру әдістемесі / Қ.М. Меңдіаяқова, Г.Ж. Қарамолдаева .- Алматы : Әл-Фараби, 1997 .- 132 бет. Музыка : 5 сынып оқулығы / А. Жайымов [және т.б.] .- Алматы : Атамұра, 2001 .- 144 бет. Музыка : 5 сынып : оқыту әдістемесі / А. Жайымов [және т.б.] .- Алматы : Атамұра, 2001 .- 64 бет. Музыка : 6 сынып оқулығы : музыка әдістемесі / А. Жайымов [және т.б.] . - Алматы : Атамура, 2002 .- 160 бет. Музыка : 6 сынып : оқыту әдістемесі / А. Жайымов [және т.б.] .- Алматы : Атамура, 2002 .- 64 бет. Осеннева М.С. Методика работы с детским вокально-хоровым коллективом / М.С. Осеннева, В.А. Самарин, Л.И. Уколова .– М. : Академа, 1999 .- 224 с. Проблемы совершенствования теории и методики подготовки учителя музыки .- Алматы, 1998 .- 63 с. Райымбергенов А. Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің музыка пәніне арналған «Мұрагер» бағдарламасы : 1-9 сыныптар / А. Райымбергенов, С. Райымбергенова, Ұ. Байбосынова .- Алматы : Ұмай баспасы, 2003 .- 248 бет. Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары : альбом / Б. Сарыбаев .- Алматы : Жалын, 1978 .- 136 бет. Спирин Л.Ф. Теория и технология решения педегогических задач / Л.Ф. Спирин .- М. : РПА, 1997 .- 174 бет. Терентьева Н.А. Художественно-творческое развитие младших школьников на уроках музыки в процессе целостного восприятия различных видов искусства / Н.А. Терентьева .– М. : Прометей, 1990 .- 184 с. Узакбаева С. Проблемы подготовки учителя музыки / С. Узакбаева, К. Кожахметова .- Алматы, 1997 .- 64 бет. Ұзақбаева С. Өміршең өнер өрісі / С. Ұзақбаева .– Алматы : Мектеп, 1988 .- 137 бет. Челышева Т.В. Спутник учителя музыки / Т.В. Челышева .– М. : Просвещение, 1993 .- 240 с. ҚОСЫМША А Наурыз мерекесі I нұсқа Көктем мен Жаңа күн мерекесі - Наурызды кеңінен атап өту дәстүрі бүгінде қайта оралды. Игіліктің, жаңару мен жақсылықтың бастауы болып саналатын бүл халықтық мерекеге қазір үлкен мән беріліп, өнер мен еңбектің өрлеуі жағдайында атап өтілуде. Тамыры терең, дәстүрі жаңарған мейрамның біз үшін мәні өте зор. Көктем жетті көл - көсір шуақ құрып, Қыс барады қиылып жылап тұрып. Шатырында үйлердің Наурыз жүр, Мұз көрпесін ақпанның лақтырып. Наурыз қайтып оралды аты да аңыз, Сұрамаймыз алғыс та ақы да біз. Үй- дастархан, даламыз- сахнамыз, Ұлы мейрам- Наурызға шақырамыз. Бірінші бала: Ежелгі шығыс елінің Аңсаған арман, ойы бар. Тарқайтын жері шерінің, Дәстүрлі Наурыз тойы бар.
Кеңінен елге таралған, Негізі ерте қаланған. Еңбек, шаттық, жыл басы, Наурыздан басталған.
Шырқап салған әнімен, Мерекелік сәнімен. Топталып, ойнап, қыдырып, Бөлісіп ішкен дәмімен.
Су сылдырап, жер көктеп, Наурыз келсе, жыл басы. Бау-бақша, егін өрнектеп, Өзгерер өңір тұлғасы.
Келді ғой көктем, қүдірет біткен ғажайып, Құрметтеп оны, күтіп ал жұмыла, халайық! Қалада, қырда жаңа жыл тойын дүрлетіп, Алаулатып Наурыздың отын жағайық.
Бұл кісілер жақсы мен жаманды, жақын мен алысты, қымбат пен арзанды дөп басып, кесіп айтқан. Төле би: - Қызым, бәрі дұрыс, айтқаның орынды. Жаңбыр жаумаса- жер жетім, Басшысы болмаса - ел жетім. Ұқпасқа айтқан - сөз жетім, Атың жақсы болса, Ер жігітгің пырағы. Балаң жақсы болса, Жан мен тәннің шырағы. Балаларым, өмірлі болыңдар.Үлкенді сыйлап, сөзге тұра біліңдер.
Ай маңдайлы арысым, Талабың алдан өтелсін. Ауылыңның таңы бол, Маңдайдағы бағы бол!
- Өркенім өссін десең, Кекшіл болма- Кесапаты тиер еліңе. Елім өссін десең, Өршіл болма- Өскеніңді өшіресің. Басына іс түскен пақырға, Қастық қылма- Қайғысы көшер басыңа. Жанашыры жоқ жарлыға, Жәрдемші бол асыға. Қиын қыстау кездерде, Өзі келер қасыңа. Бүгін сағы сыңды деп, Жақыныңды басынба! Бастаушы: - Ой, қайран бабалар-ай! Заман өзгеріп, осындай сөз маржаңдарын естімей де кете жаздаппыз-ау. Егемен ел болып, туымызды тік көтеріп, өзіміздің ата- бабаларымыздың мұрасына қайта оралғанымызға мың да бір тәубе! Қазыбек би: - Адалдықты әрқашан жасырмаған елміз. Адал ниетті ақтай білген елміз. Атаның өсиетін - балаға, Баланың өнерін- атаға, Айтып, тарата білген елміз Балаларым, өнерлі болыңдар.
Суалмайтын суат жоқ, Тартылмайтын бұлақ жоқ. Құйрығы суда тұрса да, Уақытысы жеткенде Қурамайтын құрақ жоқ. Бастаушы:- "Кімді айтсаң сол келеді деген емес пе. Шешендігімен ел басқарған, жарғы жобасын жасаған, қазақ елін құрысқан Кіші жүздің биі- Әйтеке атамыз да ортамызға келді. Әйтеке би: - Есенсіңдер ме, балалар! Бөбектерім, еш уақытга ашуға берілмеңдер. Сабырлы болыңдар, ашу бар жерде ақыл тұрмайды: Ашу деген ағын су, Алдын ашсаң арқырар. Ақыл деген дария Алдын тоссаң тоқырар. Кісі бірге туыспау керек, Туысқан соң сөз қуыспау керек. Сөз қуған пәлеге жолығады, Жол қуған олжаға жолығады. Қарақтарым, жол қуып, ақылды болыңдар. Бастаушы:- Жарайды, ата, айтқаныңыз келсін, төрлетіп, төрден орын алып, мына бүлдіршіндердің өнерін тамашалаңыз. Балалар, Алматы қаласында "Комсомол", "Совет", "Октябрь" көшелерін осы үш атамыздың есімдерімен атады. Комсомол көшесі- Төле би көшесі, Совет көшесі- Қазыбек би көшесі, Октябрь көшесі- Әйтеке би көшесі болып аталады. Би:"Қазақ биі". Ойындар. (ішке Наурыз көже алып әже келеді). Көжеші: - "Ұлыс күні қазан толса, бұл жылы ырыс мол болар" дегендей, Наурыз көжеге жеті түрлі тағам қостым: соғымнан қалған сүр ет, сүзілген қүрт, ақ тары, пияз, сәбіз, уызды сүт және т.б. (Көжені таратады). Соңында Төле би бата береді. Наурыз мерекесі. II нұсқа Бастаушы: Тындаңыздар, тындаңыздар, Босқа қарап тұрмаңыздар, Наурыз тойы басталды Көргеңдер де арманда, Көрмегендер де арманда, Қызықтан тыс қалмаңдар. Ата салтын бабамның, Алып келді Ұлы күн. Наурыз туын көтеріп, Жар салайық әлемге. Бір анадан туғандай, Бір ұядан ұшқандай, Бір аспанның астында, Бір дастархан басында. Береке бірлік болсын- деп, Көп көжеден дәм татып, Күшейтейік бірлікті. Еңбек пенен тірлікті Жарыса өнер көрсетіп, Той тойлайық тамаша.
Малдар төлдеп, қой қоздап, Сүттен бұлақ ағызған. Жаңа жылдың сипаты, Молшылыққа аңыз боп, Басталыпты Наурыздан. Екінші бала: - Көгіме күн өрлетіп, Төрт түлігін төлдетіп, Қаймақ сүтін көлдетіп, Ырзық - құтын селдетіп, Келді Наурыз- Ұлы күн. Үшінші бала: - Ақ қар кетіп, қыс өтіп, Шырайлы шуақ жаз жетіп. Шаруаның бұл кенелген Күн мейрамы ежелден, Құтты болсын, бұл Наурыз. Ән: "Наурыз тойы" - әні Р. Төлеңдиеванікі. Бірінші бала: - Наурыз мейрам жүректерге нұр сепкен, Мандайымнан сүйіп жатыр күн көктем. Жарығыңмен, шуағыңмен Күн-Ана, Алып келдің жер бетіне гүл көктем.
Жыр сыйлаған, нұр сыйлаған тірлікке, Қастерледік, қадіріңді білдік те. Құтты болсын, Ұлыс күн жұмылдырған, Бәрімізді ынтымақ пен бірлікке.
Ел ішінде ардақ тұтар еңселі, Ортаға шық жұлдызшы, берірек кел. Баршамызды қызықтырған биылғы Сізге мәлім қандай жылдың келгені. Балалар, бұл біздің жүлдызшы атамыз, қолындағы дүрбісімен жұлдыздарға қарап болашақты болжап, киіз кітабын оқып отырады. Он екі жыл бір мүшелді құраған, Бұрынғылар "жылың не" деп сұраған. Әрбір жылдың өзіне тән сыны бар, Ниет қойып білу керек мұны адам. Әрбір жаңа жылдың адамзатқа әкелер өзіндік жаңалығы, сый -сияпаты болады емес пе. Қой жылының қадір - қасиеті жайында мына жиналған барша қауымға көрген - білгеніңізді айта отырыңыз.
Биылғы қой жылы- аналық жыл. Халық жер бетінде адалдық пен мейірімділік, ізеттілік пен дархандық салтанатын құрады. Жер - ана өз перзенттеріне барынша жомарттық танытады. Бастаушы: - Жұлдызшы ата, қой жылы туылғандардың тал бойындағы ерекшелігін атап беріңізші. Жұлдызшы: - Ұлыс күні не сұрасаң да жарасады деген, айтайын. (киіз кітабын ашады). Қой жылы дүниеге келген сәбилер сабырлы, ойға алған ісін ақырына дейін орындайтын, табанды болады.Қой жылы - "Ақ құмай" деп те аталады. Ол тоқшылық пен молшылық жаршысы. Сондықтан биылғы қой жылы берекелі жыл болуға тиіс.
Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтіп күн көрер, Аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтіп күн көрер. Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтіп күн көрер, Жалаң аяқ балапан қаздар қайтіп күн көрер. Сол бір кезең бүгін тағы оралды, Қазақ байғүс қу- пысыққа тоналды. Жұмыссыздық сауда- сатгық үрдіс боп, Алаяқтық кісілікке саналды.
Қайран қалам Асанқайғы атама, Көрегендік әсте жерде жата ма? Айтыңдаршы не күтіп түр халайық, Жарқын өмір, әлде пәле, жала ма?
Ұлыс күні кәрі - жас, Құшақтасып көріскен. Жаңа ағытқан қозыдай, Жамырасып өріскен.
Ұлыстың ұлы күнінде, Бай шығады балбырап. Қолында жас жеткіншек, Тұлымшағы салбырап.
Ұлыс күні қар еріп, Сай - салалар гүрілдер. Көк шөбі шығып желкілдеп, Дүние біткен күлімдер.
Күлімдер дүние, ойнарсың, Күрең тайың ат болып. Бәйгеге қоссаң, келерсің, Жұрттан жеке тақ болып.
Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку- еңку жер шалмай, Қоңыр салқын төске алмай, Ерлердің ісі бітер ме? Беркініп садақ асынбай, Біріндеп жауды қашырмай, Қасарысқан жауына, Қанды көбік жұтқызбай, Халыққа тентек атанбай Ерлердің ісі бітер ме? (жан-жағына қарап): - Ел жиналған бұл не болды? Халықтың басына тағы не күн туды деп ат басын бұрып едім...
Балалар, бұл кісі Махамбет өзі батыр, өзі ақын, ел басына небір ауыр күн туғанда ел қорғаған батыр ағамыз осы. Махамбет: - Амансыңдар ма балалар, тойларың тойға ұлассын! Халқымның ұмытыла бастаған тойын қайта жаңғыртып, тойлап жатқандарыңа мың да бір рахмет. Ал, балалар, сендердің араларыңда батырлар бар ма? Қазір ойын ойнап, сынап көрейін. Ойын: "Күрес". Жұлдызшы: - (дүрбісімен қарап отырып). Бәсе, бұларсыз қандай той болмақ. Әне, келе жатыр. Бастаушы: - Ата, оларыңыз кім? Жүлдызшы: - Ана үшеуі ше.Әлгі әпенділерді айтам. Бастаушы: - А, а, Қожанасыр мен Алдар көсе ме? Жүлдызшы: - Иә, қасында қыршаңқысы тағы бар. Бастаушы: - Онысы тағы кім? Жүлдызшы: - Е, өлгі сужұқпас ше? Бастаушы: - Тазша бала ма? Жүлдызшы: - Иә, соның дәл өзі, әне келіп қалды. (Үшеуі шуылдасып, дабырласып келеді). Бастаушы: - Шалқытып мерекеде ән салайық, Өнерпаз өрендерге тамсанайық. Аңыз боп ертегіден бізге жеткен, Құрметті қонақтарды қарсы алайық.
Уа, бәрекелді, бәрекелді. Алыстан есек шаршатып, етік тоздырып жеткенімде орталарыңа дәл ұлыстың ұлы күні келгеніміз қандай дұрыс болған. Алдар, Тазша, мынау халайыққа сәлем берейік: Ассалаумағалейкүм, халқым менің, Ардақта Наурыз тойы – салтыңды елім. Мереке басы болсын берекенің. Игі еңбектің жемісін бәрің жегін. Алдар көсе: - Мен Алдармын, Алдармын, Досымын адал жандардың. Жақсыға талай серік боп, Жаманды талай алдадым. (қолын кеудесіне ұстап иіледі). Тазша бала: - Туа салып атандым тазша бала, Мендей аңқау болмас- ау басқа бала. "Наурыз тойы өтеді дегенді естіп, Көк есекпен желдірттім жас та бола.
Айтпаймын өлтірсең де өтірікті, Салт - сана, әдет - ғүрып кетіліпті. Үлкен тұрып сөйлемес кіші қайда? Бір шалға немересі жекіріпті. Сәбидер тумай жатып жетіліпті, Қарттарды интернатқа кетіріпті. Ұрысып "ұрмақ түгіл молдалардың, Мұғалім қоя алмайды екілікті.
(Қожанасыр қайта келеді). Алдар көсе: - О не, Қожеке, есегің табылды ма? Қожанасыр: - Табылғаны құрысын, әлгілерің мың сом айып төлеттіріп, әзер берген жоқ па?Жол тәртібін бұзды дей ме, әй құрысын. Иә, өздерің неғып тұрсындар? Ана жақта, ан- а-ау киіз үйдің артында бір-бір қаптан алтын ділдә үлестіріп жатыр. Тазша бала: - Ал - ты - н? Қожанасыр: - Иә, алтын, алтын болғанда қандай, саф алтын. Бұлар оны «бәлутаң» дей ме, түсінбедім. «Кәмпінсәтси» деді ме, балаларға беретін жөрдем көрінеді. Сенің Бізбикештен туған бес балаңның тізімі жүр. Алдар алды - артына қарамай, солай ма деп тұра жүгіреді. Қожанасыр: - Әп, бәлем, қалай екен алдаған. Мойнын созып, таңырқап қарап: - Әй, мына жұрттың бәрі солай қарай ағылып барады. Жаңағы сөзім рас болып жүрмесін.Қой, мен де жетейін. Би: "Жаңаша би". Ән: "Домбыра сазы" - әні И. Нүсіпбаев. Үшеуі мәз - мәйрам болып қайта оралады. Бастаушы: - Осылай бір - бірлеріңізді алдамасаңыздар әпенді боларсыздар ма? Төрлетіп, біздің бүлдіршіндердің мерекеге әзірлеген өнерлерін тамашалаңыздар. Концерттіқ нөмірлер. Айтыс. Бала: Мінгені сылқымдардың берен екен, Өнері талаптының өлең екен. Сұрайын, қайыруын айтып берші, Бірінші жылға кірген немене екен.
Дүние ойлап тұрсам дұпшан екен, Өмірде күнәліні қысқан екен. Айтайын сұрағыңа анық жауап, Бірінші жылға кірген тышқан екен.
Бәйгеден келсе жүйрік жарар еді, Сүзілтіп жал - құйрығын тарар еді. Жыл атын өткен жылғы айтып берсең, Көкейге қонып, өшпей қалар еді.
Қонғаны ауылымның ой болады. Мереке жылда осындай той болады. Түйіп ал көкейіңе ұмытпастай, Жыл аты өткен жылғы жылан болар.
Ауылым қыстап отыр ойқораны, Мереке күнде осындай той болады. Биылғы жылдың атын айтып берші, Білгеннен соң тағы да ой толады.
Адамға құдай берер несібені, Мына дос қалай- қалай көсіледі. Біліп ал, мен айтайын мұның жайын, Биылғы кірген жылың жылқы болар.
Өлең жыр көп шырқалды қосыменен, Айтысты аяқталық осыменен. Сау болып тұрыңыздар апайларым Сәби де жетіледі досыменен. Мереке соңында Асанқайғы атамыз бата береді. Балалар музыкамен тарасады. Жаңа жыл Бастаушы: - Балалар, қыс түсті, жер беті аппақ қарға оранды. Көптен күткен Жаңа жыл мерекесі де келді. Оны қарсы алуға әркім өз әлінше даярлануда. Міне, біз де шыршамызды безендіріп, өзіміз де әсемденіп жаңа жыл тойын мерекелеуге жиналдық. Жаңа жылдың таңы неткен арайлы, Ақ мамыққа бөлеп алды маңайды Жаңа жылмен құттықтаймын деген үн, Қанаттана кең алқапқа тарайды. Жасыл желек жамылған Асыл моншақ тағылған Міне, сұлу шыршамыз Көптен күтіп сағынған. Кел, балалар, келіңдер, Тамашаны көріңдер.
Аспан жерге төгеді, Ақ күмісін уыстап. Жаңа жыл да келеді, Бізге қарай жылыстап. Көрсін біздей балғынды Көңілденсін ол енді. Шырқатайық ән - жырды, Шырқатайық өленді.
Жүзімізде күлкі ойнап, Қанаттанды жанымыз. Жаңа жылды біз тойлап, Шаттанамыз, бәріміз. Өлең де әзір, ән де әзір, Ойын да әзір – бәрі әзір. Кел Жаңа жыл біздерге, Кел Жаңа жыл, Жаңа жыл.
Міне, тағы келіп түр, Жаңа бір жыл, балалар. Жадыратып жер үстін, Төрімізге ол шыққан Бақытымыз, сәніміз, Жаңа жылды сондықтан Құттықтаймыз, бріміз. Бәрі қосылып: Құттықтаймыз, құттықтаймыз. Бастаушы: Шырқағын балапаным өз тіліңде, Күнің шықты алдыңнан сен - күлімде. Жаңа жылда ән айтып, би билетіп, Құштар болғын, өнерге, сен білімге.
Өздерің құлпырып кетіпсіңдер ғой.Жаңа жылды тойлап жатқан боларсыңдар. Балалар: - Иә. Қар адам: - Айтпақшы, Аяз Ата келген жоқ па? Балалар: - Ж-о-о-қ, келген жоқ. Қар адам: - Менің шыққан себебім, Аяз Ата әбден қартайыпты. Жаңа Ақшақарды кездестіріп едім, атам қартайды деді.Балалармен жаңа жылды қарсы алуға баруымыз керек деген екен, онда мен сыйлық әкелу үшін орманға кеттім депті. Содан жоқ дейді.Ақша қар мені іздеуге жіберді. Бастаушы:- Қарадым, Аяз Ата қартайса, адасып кеткен шығар. Қар адам: - Мен де солай болған шығар деп іздеуге шыққан бетім еді. Бастаушы: - Дұрыс, біздің балалар асыға күтуде , тездетіп іздеп тауып келіңіз. (Қар адам шетте түрған Аюдың үйшігіне келеді). Қар адам: - Мына үйшік кімдікі? Бастаушы: - Аюдың үйшігі ғой. Қар адам: - Аяз Атаны мүмкін Аю білетін болар. Бастаушы:- Қайдан, ол қысқы ұйқыда ғой, көре алды ма екен. Дегенмен сұрап көрелік. Тук-тук-тук. Іштен ыңыранған аю дыбысы естіледі.Көзін уқалап түрады да: "Менің ұйқымды бөлген кімсіңдер?" - деп шығады. Бастаушы: - Ой, айып етпе. Бізде жаңа жыл мерекесі өтіп жатыр еді.Мына Қар адам келіп, Аяз Атаны іздеген соң өзіңнен жөн сұрау үшін оятып жатқанымыз ғой. Аю: - Е-е-е, солай демейсіңдер ме? Мен алдымен ұйқымды ашып алайын. Би: "Аю биі". Аю: - Ал, Қар адам, жүре ғой, мен орманға баратын жолды білетін едім, бірге іздейік. (Екеуі шығып кетеді). Бастаушы: - Ал, балалар, Аяз Ата келгенше мерекемізді әрі қарай жалғастыра берейік. Бірінші бала: Өткен жылдың жалғасы, Қаңтар ғой жыл басы. Ақ қағаздай әрі бар, Келді ауылға қаңтар.
Тілеймін мен бар әлемге, Дос көп болсын жанашыр. Ата, әже, ата, әже, Құтты болсын Жаңа жыл. Тілеймін мен бар адамға, Жаңа бақыт, жаңа жыр. Әке, шеше, аға, апа, Қүтты болсын Жаңа жыл.
Аппақ, аппақ ақша қар, Жапты біздің көшені. Ақ жамылды бақшалар, Біздер еккен кешегі.
Жүйрік шаңғы аяқта, Ақша қарда зырлаймыз. Асқар - асу, қай жақта, Таппай әсте тынбаймыз.
Төпеп берер суыққа, Шыныққан біз баламыз. Жазда, қыста жорықта, Үнемі алда боламыз.
Балаларым, балғыным, Өмір гүлім, шалғыным. Тілегенім жыл бойы, Сендердің денсаулығың. Амансыңдар ма, балалар! Орман тоғайдан, үскірік аяздан сендерге зорға жеттім. Өздерінді көргенше асықтым, Бастаушы: - Ата, отырып деміңізді алыңыз.Бізге үнемі тілекші болып жүретін құрметті атасыз, келгеніңіз қандай жақсы болды, өзіңізбен бірге той- тойлап, би билейік. Сізді келмей қала ма деп алаңдап отыр едік. Жаңа Қар адам іздеп келді, оны сіздің қызыңыз Қарша қыз жіберіпті.Содан Аюды ұйқысынан оятып, орманға сізді іздеуге алып кетті. Аяз Ата: - Олары рас. Қызым жаңа жылды балалармен тойлаймыз деген еді.Содан орманға кетсем дүлей құйын тұрып, мені айналдырып-айналдырып осы жерге әкеп тастады. Құлақ салып, тыңдасам балалардың мен туралы айтқан әндерін естіп, келген бетім ғой. Бастаушы: - Қандай жақсы болған бізді адаспай тапқаныңыз. Енді ән тыңдаңыз. Ән: "Кел, кел, Жаңа жыл" - әні Ғ. Тамендаровтіхі. Аяз Ата: - Әп, бәрекеі! Өркендерің өссін. Бастаушы: - Аяз Ата, осы сіздің қабыңызда не бар? Аяз Ата: - Қазір, қарап көрейік.Ішінен қолғап шығарады. - Сендердің араларыңда қояңдар бар ма? Бастаушы: - Әрине, бар. Аяз Ата үлкен қолғап шығарады, ал жетекші кішкентай қоянды жақыңдатады. Е-е, қоян кішкентай екен ғой, мен дұрыстап қарап көрейін. Іздеп, кішкентай қолғап шығарады. Сол кезде бастаушы кішкентай қоянды тығып, орнына үлкен қоянды қояды. Аяз Ата таң қалып, қайтадан үлкен қолғап іздейді, бастаушы тағы қоянды ауыстырады. Аяз Ата: - Жаңа ғана кішкентай едің, қалай ғана өсіп кеттің? - деп таң қалады. Аяз Ата әбден сасып, не істерін білмей тұрғанда, бастаушы екі қоянды да қатар қояды. Сонда ғана: "Е-е, енді түсіндім, менімен ойнап тұр екенсіңдер - деп қуа жөнеледі. Бастаушы: Аяз Атаны тоқтатып: - Ата, ашуланбаңыз, айыбына екі қоян билесін- дейді. "Қояндар биі" (әндетіп Ақша қар келеді). Ақша қар: Далада қар борайды, Ақ мамыққа орайды. Мұз болады қатады, Жып- жылтыр боп жатады. Аралайды бақшаны, Үзілмейді жақсы әні. Жауса жаусын, ақша қар, Гүлдене бер бақшалар. - Сәлеметсіңдер ме, балалар! - Амансың ба Ата! - деп атасын қүшақтайды. Мен сізді адасып кетті ме деп қорқып едім.Осында болғаныңыз қандай жақсы болды. Ой, шыршалары қандай керемет! Менің сіңлілерім де осында жүр екен. Ата, онда мен сіңлілеріммен би билеп берейін.
Жарадыңдар, балалар, бәрекелді! Мен сендермен ойын ойнадым, ән салып, би биледім. Бірақ мынау алабажақ киінген кімдер, тани алмай отырмын. Өздерің айтыңдаршы.
Манағы орманда қалып қойды - ау деймін, енді қайтадан барсам тағы да адасып, сендерді таба алмай қалам- ау... (осы кезде ішке Аю мен Қар адам кіреді. Аюдың сүйреген арбасы бар, іші толған сыйлық). Қар адам: - Ата, сыйлықтарды орманға тастап кетіпсіз, сізді іздеп жүріп ағаш түбіндегі сыйлықты таптық. Сіз ұмытып кеткен шығар деп ала келдік. Аяз Ата: (көңілденіп).- Жарадыңдар, Қар адам, Аеке! Қартайған адам ұмытшақ келеді, көмектескендеріңе көп-көп рахмет. Сыйлықты балаларға үлестіреді. Аяз Ата балалармен қош айтысып, Аю, Қар адам, Ақша қар төртеуі шығып кетеді. Республика Күні Бірінші бала: - Халықтың енді, міне, жетілгені, Құрыштың білінбейді, кетілгені. Аталып, Қазақстан ел боп туып, Үй тігіп, ірге қалап бекілгені.
Қазақстан - жеңісті дана күндер, Қазақстан - толқынды лала гүлдер. Қазақстан әлемді елеңдетіп, Байқоңырдан зулаған корабльдер.
Алқа - қотан той - думан, Ортамызды ашайық Ән мен күйді төгілтіп, Інжу, маржан шашайық.
Аялап ару Ананы, Өсірген еркін баланы, Бесігім болып тербеткен Отаным - Қазақстаным!
Толтырған гүлге даланы Жайнатқан ауыл, қаланы Ардақты ата мекенім- Отаным - Қазақстаным.
Құлағым жер мен көкке сүйретілген, Құлақ емес зор қанат иретілген. Үн тартар жеті қабат жер астынан, Алты әлемнің жұмбағы тыңдағаным. Менде бір ағаларың тілді алғыш, Кәдімгі жарғақ құлақ жер тындағыш. Тықыр түгіл сыбдырды жібермеймін, Мен - тыңшы, өтірікті біліп алғыш.
Осы кезде қолын мандайына ұстап "Көреген" келеді. Көреген: Бала едім бүлдіршіндей зерек, білгіш, Күндізді, қараңғыны артық көргіш. Алты айшылық алыспен тілдесемін, Жолбасшы, қасиетті хабар бергіш.
Осы кезде асығыс аяғына қазан тас байлап Желаяқ келеді. Жүгіре басып, ішті бір айналып өтеді. Көреген мен Тыңшы екеуі қолынан ұстап зорға тоқтатады. Бастаушы: - Балалар, бұл кім еді? Балалар: - Желаяқ. Бастаушы: - Ой, жарайсыңдар, балалар. Желаяқты жазбай таныдыңдар. Желаяқ: - Аяғымның жүгіргісі келеді де тұрады. Бір жерде тұра алмаған соң аяғыма қазандай тас байлап едім, сонда да алып - ұшып осында жеткізді. Бастаушы: - Онда әлемнің талай жерін жүгіріп өткен шығарсыз? Жол жөнекей не көрдіңіз? Желаяқ: - Арал маңынан өткенімде кеуіп жатқан теңіздің табанын көрдім. Семейге жеткенде атом әсерінен ауруға шалдыққан бейкүнә сәбилерді көрдім, дала кезген босқындарды көрдім, ұясынан безген құстарды көрдім. Содан жеткен жерім осы болды. Бастаушы: - Желаяқ, қамықпаңыз, ел аман болса, бәрі түзелер. Еңсеңізді көтеріңіз, тойға келдіңіз. Көрмейсіз бе, біздің балаларымызды, жүздері жарқын. Дініміз бен тіліміз қайта оралып, кеудені қуаныш кернейді. Онан да сәл аяғыңызды суытып, балалардың өнерін тамашалаңыз. Бірінші бала: Біз тілейміз бар бөбек, Бақытты өмір сүргенін, Туған елге еркелеп, Қуанғанын күлгенін, Сусынымыз қанады. Өнер білім нәрімен Әлемдегі баланың Дос боламыз бәрімен.
- Қалай мерген болғанымды айтып берейін бе сіздерге? Бастаушы: - Иә, айтып беріңіз. Мерген: - Асық ату - халқымыздың ежелден келе жатқан ойындарының бірі. Төрт түлік малдан басқаны білмеген көшпелі ата -бабаларымыз асықты қасиет тұтқан. "Омпы", "алшы", "хан", "хан талапай", "құмар" - деген ойындар сол себепті туған. Асық атып жүріп мен де мерген атандым. Ал, кәне, асық ойынын ойнайық. Ойын: "Асық иіру". Бастаушы: Келе жатса тау біткен бүлкілдейді, Төбесі түндіктердің желпілдейді. Тауларды соғыстырған Таусоғарды, Көруге көп халайық - елпілдейді.
Баяу музыка ойналып тұрады. Қарны жер сызып, әрең жүріп Көлтаусар келеді. Бастаушы: Балалар, қараңдаршы, Қарнынан басқа мүше байқалмаған, Өзінің омыртқасы қайқаңдаған. Жалпақ бас, жайын ауыз, көнтек ерін. Сөзін де түсіндіріп айта алмаған. Бұл Көлтаусар деген ағаларыңыз. Қарнын қарандаршы іші толған су. (басып көреді). - Сіз қайдан келе жатырсыз? Көлтаусар: - Қолын сілтейді. Бастаушы: - Таудың арғы жағынан ба? Көлтаусар: - Басын изейді. Бастаушы: - Неше көлдің суын тауыстыңыз? Жауап бере алмайды. Бастаушы: - Саны жоқ десеңізші. Көлтаусар балаларға бұрылып суын шашады. - Көлтаусар суыңызды төге бермеңіз! Отырған жерімізді су алып кетер. Бар суыңызды кебуге айналған Арал мен Балқашқа құйып сол екеуін толтырсаңыз, ел алғасына, халық қуанышына бөленер едіңіз. Көлтаусар: Басын изейді. Бастаушы: - Тойымыздың қадірлі қонағы болыңыз. Ән: "Қазақстан" - әні С. Мұхамеджановтікі. "Қазақ биі" үлдар тобы. Бастаушы: - Балалар, байқадыңдар ма? Барлығының аттары өздеріне сай. Ерте- ерте, ертеде ата - бабамыз ер балаға бірден ат қоймаған. Бала өсе келе бір ерлік көрсеткенде ғана ел ағасы оның ерлігіне сай ат беретін болған. Асылы "Ер бала", - деп атаудың сыры да осыңда болса керек. Желаяқ жылдам жүгіретін болғасын Желаяқ, Көлтаусар екі ұртын толтырып көлдің суын тауыса беретін болған соң, Көлтаусар атанған. Аттары өздеріне сай. Демек, бұл да ата - бабамыздан жеткен дәстүріміздің бірі. Оны біліп әркез қастерлеп жүрейік. Ал, балалар, бар өнерімізді ортаға салайық.
Уа, құдайым оңдасын! Жаманшылық болмасын. Аруақ біткен жар болып, Ару Ана қолдасын. Баса көктеп жайлауға, Бөтен көштер қонбасын. Орта толып ырысқа, Бейбіт өмір орнасын. Бостандықтың ордасын, Періштелер қорғасын. Тіккен туы қазақтың Күнге сәлем жолдасын. Қапалы болып қария, Қалың ойға шомбасын. Бесіктегі бөбектің Бақайшағы тоңбасын. Алыс - жақын илансын, Ақ батамды сыйға алсын. Шашыраған қазағым, Шоқтай болып жиналсын. Бақыт ашып қақпасын, Мәңгі бақи жаппасын. Бәле - жала қазақты Іздесе де таппасын. Ел аман, жұрт тыныш болып, ашық аспан, тату шаңырақ астында, от басының қасында, Алла жар болып, шат- шадыман ғүмыр кешейік. Әумин. ҚОСЫМША Б Музыкалық сөздік Ансамбль – француз тілінде бірлесу, ұласу деген мағынаны береді. Музыкада екі немесе одан да көп музыанттардың (әншілер немесе музыка аспаптарында орындаушылардың) музыкалық шығарманы қосылып орындауын және сол музыканың бірдей ұласып, әдемі, мәнерлі болып шығуын ансамбль деп атайды. Музыканы немесе әнді екі әнші қосылып орындаса дуэт дейді. Үш кісі айтса – трио, төрт кісі орындаса – квартет, бес кісі айтса – квинтет, алты кісі орындаса – секстет, жеті кісі қосылса – септет, сегіз кісі қосылса – октет дейді. Операда, ораторияда, кантатада бас кейіпкерлер қосылып дуэт, трио, квартет, квинтетпен айтатын жағдайлар өте жиі ұшырайды. Ансамбльге хор мен оркестр де кіреді. Ария – итальян тілінде ән деген сөз. Ария – опералық музыкада әрбір кейіпкердің ішкі жан дүниесіне байланысты айтылытын әуен. Орыстың классикалық опера музыкасында шығараның идеясын ашып, бас кейіпкерлердің бейнесін беретін тамаша ариялар бар. Мәселен, М. Глинканың «Иван Сусанин» операсынан Сусаниннің ариясы, П. И. Чайковскийдің «Евгений Онегин» операсынан Ленскийдің ариялары; ал қазақ операларына келетін болсақ, А. Жұбанов пен Л. Хамидидің «Абай» операсынан Абайдың арияларын айтуға болады. Ария тек қана операда емес, оратория мен кантатада да кездеседі. Ал кейде, ария жеке адамның айтуы, аспапта орындау үшін де жазылады. Аспаптық музыка – жеке аспаптар – фортепиано, скрипка, виолончель, кларнет, домбыра, қобыз, гармонь, мандолинаға арналып жазылған концерт, вариация, фантазия, этюд, полонез, күй немесе вальс, полька, мазурка сияқты би музыкасы. Балет - көркемөнер жанрларының бір түрі. Балеттің идеялық және эмоциялық мазмұны бидің түрлі пластикалық қимылдары мен оркестрге арналған музыка арқылы ашылады. Би - өнердің бір түрі. Би әр халықта бар. Биді сүйемелдейтін музыка болады. Оны би музыкасы дейді. Би музыкасының әуені мен ырғағы биге лайық болады. Би концерттерде, мерекелерде, жиын- тойларда, сауық кештерінде биленеді. Вальс - Бидің аты. Батыс Еуропа музыкадағы романтизм ағымымен байланысты XIX ғасырда туған жанр. Жұптасып қалықтап немесе үдемелі айналуында өтетін би. Вариация - латын тілінің «variatio» (құбылту, өзгерту, түрлендіру) сөзінен шыққан. Вариацияда алынған негізгі әуен сақталады да, оның өлшемі, ырғағы, екпіні немесе тональдігі өзгеріп, үнемі құбылып отырады. Мысалы: Н. Меңдіғалиевтің фортепианоға арналған «Елім-ай» әнінің тақырыбына жазған вариациясы мен Ғ. Жұбанованың скрипкамен ойнауға арналған «Қор болды жаным» вариацияларын атап айтуға болады. Вокальдық музыка – музыка аспабының сүйемелдеуімен немесе сүйемелдеуінсіз жеке әншіге, хорға арналып жазылған музыкалық шығарма. Вокальдық музыкаға халық әндері, жырлары, әлем классиктері мен қазақ композиторларының ән-хорлары жатады. Вокальдық музыка, негізінде, халық арасынан шыққан. Бұған Біржан сал, Мұхит , Абай, Ақан сері, Жаяу Мұсаның әндері мысал бола алады. Гимн - әнұран, салтанатты ән. Жеке немесе көп дауысты хормен айтылады. Әр елдің өз гимні бар. Гимн елдің музыкалық символы, эмблемасы ретінде қолданылады. Онда елін, жерін, халқын мақтан етеді. Кантата - әдетте көп бөлімді болып келетін, жалғыз орындаушы мен/немесе хор және оркестр сүйемелімен орындалатын шығарма, вокалды музыка негізгі жанрларының бірі. Ораторияға қарағанда көлемі ықшамдау болады. Камералық музыка – кішкене вокальдық немесе бірнеше музыкалық аспаптар ансамбльдері мен жеке аспаптарға немесе дауысқа арналып жазылған музыкалық шығармалар. Камералық музыкаға асапатық дуэт, трио, квартет, квинтет, сексетет, септет, октеттер жатады. Капелла – ешбір музыкалық аспаптың сүйемелдеуінсіз айтылытын көп дауысьы хор. Композитор - өз жанынан музыкалық шығарма (опера, балет, ән, күй, т.б.) шығаратын адам. Концерт - 1. алдын-ала жасалған программа бойынша музыкалық, әдеби, хореографиялық және сахналық шығармаларды көпшілік алдында орындау. 2. жеке музыкалық аспап пен оркестр үшін жазылған музыкалық шығарма. Күй - қазақ халқының ертеден келе жатқан аспаптық музыкасы. Халық күйші - композиторлары Қорқыт, Құрманғазы, Дина артында көптеген күйлер қалдырды. Күйді тындағанда оның нәзік дыбыстарына, әуеніне жете көңіл бөлу керек. Марш - мереке шерулері мен мемлекеттік қонақтарын салтанатты түрде қарсы алған кезде, жорықтарда, солдаттар сап түзегенде ойналады. Елдік, ерлік рухтағы ерекше күш- жігермен орындалатын шығарма. Нота - музыка дыбыстарын қағаз бетіне жазатын белгіні атайды. Ән нота арқылы жазылады. Әннің сөзін буынға бөліп, ноталардың астына жазады. Опера - сөз, сахналық көрініс пен музыка синтезіне негізделетін музыкалық-драмалық шығарма, музыкалық-театралды өнердің түрі. 16-17 ғасырлар шеңінде Италияда пайда болған. Түрлері: опера-балет, опера –буффа, опера-водевиль, опера-комик, опера-семисериа, опера-сериа. Оратория - драмалық мазмұны бар және концерттік оррындалуға арналған, жеке әнші, хор, симфониялық оркестр орындаған бірнеше бөлімді, ауқымды музыкалық шығарма. Итальян тілінде «айтамын» деген мағынаны білдіреді. Речитатив – операда, ораторияда және кантатада болайын деп жатқан не болатын оқиғаны сөзбен баяндауды, тақпақтатып айту. Операда речитатив тек тақпақтап айтыла бермейді, кейде ол ойналып жатқан музыкамен жарыса, астарласып, сәл әндетіліп те айтылады. Бірақ речитативтің ән сияқты ойда сақталатын, нақты әуені болмайды. Романс - аспаппен (көбінесе фортепиано) сүйемелденетін дауысқа арналған камералық шығарма. Романс текстері әртүрлі - лирика, сатира, т.б. Әнге қарағанда музыкалық құрылымы өте күрделі. Романстың жанрлық түрлері: баллада, элегия, баркарола. Симфониялық музыка – симфониялық оркестрмен орындау үшін жазылған музыкалық шығарма. Симфониялық оркестрге он бестен астам түрлі музыкалық аспаптар қатысады. Бұл аспаптардың әрқайсысының дыбыс бояуы әр түрлі. Сондықтан суретші суретке әр түрлі бояуды пайдаланған сияқты композитор да симфониялық шығармада бұл аспатардың дауыстарын, оның дыбыс бояуын кеңінен пайдаланады. Симфониялық музыкаға симфония, симфониялық поэма, сюита, фантазия, увертюра жатады. Симфониялық оркестр үшін жазылған музыкада түсіндіріп тұратын сөздер болмаса да, белгілі бір сюжетке – тарихи уақиғаға арналыр жазылады. Сондықтан мұндай шығармаларды программалық музыка дейді. М.Глинканың «Камаринская», Н.Римский-Корсаковтың «Шахерезада» симфониялары осындай шығармалар. Симфониялық поэма – оркестр үшін музыкалық поэтикалық шығарма. Симфониялық поэма көбінесе үш бөлімнен, кейде бір бөлімнен тұрады. Бұған П.Чайковскийдің «Ромео мен Джульетта» сифониялық поэмасы мысал бола алады. Увертюра – бастау деген ұғымды білдіреді. Увертюра – симфониялық оркестрмен орындауға арналған музыкалық шығарма. Көлемді музыкалы драмалық шығармалар – опера, оратория немесе драмалық пьеса басталардың алдында алдында орындалады. Операның кіріспесі ретінде орындалатын увертюра сол музыкалық шығарманың қысқыша мазмұнын баяндайды, операдаға болатын оқиғаны қысқыша түсіндіріп береді. Он жетінші – он сегізінші ғасырларда алғашқы увертюраны жазған батыс композиторлары Монтеверди, Люлли, Глюк болды. Бұл жанрды кейін Моцарт, Бетховен, Глинка, Чайковский, Римский-Корсаков классикалық увертюраға дейін жеткізіп, дамыта түсті.
Балалар хоры екі дауысты болып бөлінсе, оның бірінші дауыс тобын сопрано, екіншісін альт дейді. Үлкендер хоры екі дауысқа бөлінгенде, бірінші дауыс тобын сопрно, екінші дауыс тобын альт дейді. Үш дауысқа бөлінгенде, бірінші дауыс тобын сопрано, екіншісін альт, үшіншісін тенор дейді. Төрт дауысқа бөлінгенде, бірінші дауыс тобын – сопрано, екіншісін альт, үшіншісін тенор, төртіншісін бас дейді. Хор операда, ораторияда, кантатада үлкен орын алады. Шежіре - қазақ халқының өткені туралы тарихи жазба, эпос, аңыз-әпсана және музыкалық шығармаларда сақталған мәліметгер. Музыкалық аспатар тарихынан Фортепиано (рояль және пианино) Рояль және пианино клавишалық музыка аспатарына жатады. «Клавиша» деп рояль немесе пианиноның саусақтамен басып ойнайтын тілдерін айтамыз. Фортепиано алғаш рет Италиядағы Флоренция қаласында 1711 жылы шыққан. Әуелі клавикорд деген музыка аспабы шыққан. Бұл да клавишалы музыкалық аспап, бірақ дыбысы өте нәзік. Клавикордты үйде ғана ойнауға қолданған. Мұнан басқа клавицимбал деген музыкалық аспап бар. Клавицимбалдың дыбысы қатты да жағымсыздау болған. Бұл музыкалық аспаптар жетілдіріліп, рояль мен фортепиано болып аталып екі аспап болып тарала бастайды.
Ерте заманда Италияда виола деген музыка аспабы пайда болған. Бұл виоланың жетілдірілген түрінен скрипка шығады. Скрипканың қазіргі түрі алғаш 16 ғасырдың орта кезінде Италияның Бреша және Кремона қалаларында жасалып шығады. Скрипканы ысқышпен (смычок) тартып ойнайды. Сондықтан оны ысқышты музыка аспабы дейдй. Ысқышты музыкалық аспаптарға скрипкадан басқа альт, виолончель және контрабас жатады. Скрипка жасауда Кремона мектебінің негізін салушы Андреа Амати және Антонио Страдивариус көп еңбек сіңірген. Гармонь. 1860 жылы Тула қаласының музыка шебері Сизов пен Белобородов немістің жеті тілді гармонымен танысып, оны тез арада даматып, халыққа тарата бастайды. Олар гармоньның сыртқы көлемін үлкейтіп, дыбыс шығаратын тілдерін де көбейтті. Оның дауысының шығуын, дыбыс бояуын орыс әндерінің әуеніне лайықтайды. Кейін гармонь Саратов қаласында жасалып шығады. Оны «Саратов» гармоны детйін болды. жүктеу/скачать 1,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||