Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ
жүктеу/скачать 7,38 Mb.
|
Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. – 1992 5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №3 Дәріс
1. Ветеринариялық терминология. 2. Терминге анықтама, номенклатура. 3. Анатомиялық терминология. Термин (лат. terminus - шекара, шегі) – арнайы ғылыми мағынаны анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі. Қазақша баламасы - атауыш. Терминге тəн қасиет бір мағыналық (monosemia моносемия, monos бір, біреу; semion –белгі). Терминология ғылыми түсініктер туралы ілім. Ветеринариялық терминология - ветеринария саласына қатысты процестердің, құбылыстарыдың, заттардың ғылыми атауларының жиынтығы. Ветеринариялық терминология үш терминологиялық топтардан тұрады: 1. анатомиялық 2. клиникалық 3. фармацевтикалық
Анатомиялық терминдер жеке сөздерден немесе сөз тіркестерінен тұрады. Мысалы: vertebre – омыртқа немесе articulatio temporo-mandibularis – самай төменгі жақ буыны. Терминге қажетті нақтылықты көрсету үшін оның құрамына анықтауыш кіреді. Ол жеке бір сөзге емес, толық сөз тіркесіне қатысты болады. Мысалы: сүйек миы – medulla ossium – қызыл не сары болады, сондықтан да бұл терминнің толық аталуы medulla ossium rubra – сүйектің қызыл майы жəне medulla ossium flava – сүйектің сары майы. Анықтауыштың екі түрі бар: 1. Келісілген – анықталатын зат есіммен тектік түрде жəне септікте келісілетін сын есім: musculus rectus – тік ішек. Егер зат есімнің бірнеше келісілген анықтауышы болса, онда бірінші болып ағзаға тиістілігін анықтайтын, оның артынан көлемін анықтайтын немесе тұрған жерін анықтайтын анықтауыштар тұрады; conchae nasalis dorsalis et ventralis – дорсальды жəне вентральды мұрын кеуілжірлері. 2. Келісілмеген – genetīvus септігінде тұрған зат есімнің басқа бір зат есімді анықтауы, мысалы: columna vertebrarum – омытрқаның бағанасы, facies cerebrum – мидың қабаты.
Зат есімнің септеу жүйесіндегі орнын түсіну үшін ботаникалық жəне зоологиялық номенклатурадағы жіктелу жүйесінде қолданылатын негізгі токсономиялық категориялардың атауларын жатқа білген жөн. Жануар жəне өсімдік əлеміндегі жіктелуінің негізгі бірлігі түр (species, ēi f) болып саналады. Түрлер туысқа (genus, ĕris n), ал туыс – в тұқымдастыққа (familia, ae f), тұқымдастық – жануарларда тек тармаққа (отрядтарға -ordo, ĭnis m), өсімдіктерде қатарға (порядки - ordo, ĭnis m), ол өз кезегінде – текке (кластарға - classis, is f), ал тек – жануарларда тапқа (тип - phylum, i n), өсімдіктерде бөлімге (отделы - divisio, ōnis f), тап пен бөлімдер – патшалыққа (regnum, i n) алып келеді. Сонымен, зоологиялық жəне ботаникалық токсономиялық категория түрден басталып, патшалыққа келіп тірелетін төңкерілген пирамидаға ұқсайды. Түр атауы биноминальды номенклатураға сай екі бөлімнен – тектік жəне түрлік атаудан тұрады. Тектік атау Родовое nom. sg.септеуінде тұрған зат есіммен аталып, бас əріппен жазылады: Betŭla - қайың, Ciconia - тырна, Tritĭcum - бидай. Зат есімнің түрді анықтауға қолданылатын кездері болады: Luscinia luscinia - бұлбұл, Pica pica - сауысқан, Rattus rattus - қара атжалман. Мұндай атаулар тавтонимдер (грек. to auto onyma - соның өзі) деп аталады жəне тек зоологияда ғана қолданылады. Түрлік атауда термин элементтерінің тікелей аудармасына сай келе бермейтін жағдайлар да болады: Hypoderma bovis - бұқа оқалағы - зат есім hypoderma, ătis n (тікелей. «теріастылық») жəне ілік септігіндегі зат есім bos, bovis m, f - бұқа, сиыр деген сөздерден тұрады. Rattus rattus (тікелей аудармасы «атжалман-атжалман») «қара атжалман», Canis lupus - қасқыр (тікелей аудармасы «ит-қасқыр») деп аударылады. Сын есімдер биологиялық номенклатурада түрдің анықтауышы ретінде жəне субстантивирленген формада – тұқымдас, бөлім, тектердің уноминальдық атауларында қолданылады. Түрді анықтағанда сын есімдер өзінің мағынасын жоғалтып, басқаша болып аударылуы да мүмкін: orientālis, e - шығыстық, бірақ: Blatta orientālis - қара таракан; esculentus, a, um – жеуге жарамды. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы Түрі Species, ēi,f f Туысы genus, ĕris n f Туысы genus, ĕris n Тұқымдасы familia, ae f f Тек тармағы (Отряд) ordo, ĭnis m жануарларда f Қатар ordo, ĭnis m өсімліктерле f f Класы classis, is f f табы phylum, i, n жануарларда Бөлімі divisio, ōnis, f өсімдіктерде Топтама (дүние) regnum, i n
1. Ars longa, vita brevis - өмір қысқа, өнер мəңгі. 2. Homo homĭni lupus est — адам адамға қасқыр (жау). 3. Opĕra et studio — Еңбекпен жəне ынтамен. Бақылау сұрақтары: 1. Термин деген не? 2. Номенклатура дегенді қалай түсінесіз? 3. Терминдегі анықтауыш түрлері? 4. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы.
1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988 4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008. 5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013.
1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. – 1992 5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №4 Дәріс
1. Сөз құрау. 2. Грек суффикстері. 3. Грек түбірлі терминоэлементтері. 4. Латын тілінде сөз құраудың екі түрі бар: сөзқұрау жəне аффиксация.
1. Сөз түбіріне жалғанатын –ul, -cul, -ol жұрнақтары (f) тегінде, кішірейтетін мағынадағы I септеудің зат есімдерін құрайды: radic-ul-a, a ae, f – тамыршық (от radix, icis,f – тамыр). 2. -ul, -cul, -ol жұрнақтары (m) жəне (n) тегінде тұрған зат есімдерге жалғанып, кішірейтетін мағынадағы II септеудің зат есімдерін құрайды. (m) тегінде тұрған зат есімдер атау септігінде -us -қа, (n) тегіндегі зат есімдер – um-ға аяқталады: ram-ul-us,i,m - сабақша (от ram-us,i,m – сабақ), tuber-culum, i, n – төмпешік (от tuber, eris, n – дөңес). Анатомиялық терминологияда - ul, -cul, -ol жұрнақты көп зат есімдер өздерінің бастапқы кішірейтетін мағынасын жойған. 3. -tor, -sor жұрнақтары супин түбіріне жалғанып, əрекеттегі зат немесе жақты білдіретін зат есімді құрайды: reseptor, oris, m – қабылдағыш (reseptum); flexor, oris, m – бүккіш (flex-um); extensor, oris, m - жазғыш ( extensum).
Грек суффикстері (жұрнақтары) латын зат есімдері мен сын есімдерінің 1-3 жіктелуімен аяқталатын сөздермен бірігеді. -īd- жұрнағы жануарлардың тұқымдастығын (Ranīdae - бақалар, Ciconīdae - тырналар), ботаникалық кластарды (Pteropsīdae - папоротник тəрізді, Pinopsīdae - қылқанды) жазуда қолданылған. Гректің eidos (түр, ұқсас) жұрнағынан пайда болған -īd- жұрнағы орыс тіліндегі зат есімдердің -оид жұрнағына сəйкес келеді: гаплоид - haploīdum, i n; нуклеоид - nucleoīdum, i n. Латын нұсқасында екпін -īd- жұрнағына түсетінін ұмытпаған жөн. Бұл топқа грек жұрнағындағы id-ке аяқталатын, ал орыс тілінде -ид-ке аяқталатын зат есімдер де келіп қосылады: гликозид - glycosīdum, i n; хроматид - chromatīdum, i n. -īd- жұрнағына алынған -ide- сын есімдерде -ұқсас-, -тəрізді деген ұғымды білдіреді, мысалы: ovoideus, a, um жұмыртқа тəрізді; xiphoideus, a, um қылыш тəрізді. Грек тілінен енген жұрнақтарға тағы да -ism- жəне -ōs- жұрнактарын жатқызса болады. -ism- жұрнағы –us-пен аяқталатын сөздерге қосылып, зат есім терминдерінде қолданылады. Бұл жұрнақ негізделген қандай да бір құбылыс, күй, қасиет туралы хабар береді: gigantismus, i m гигантизм, бой өсуінің күшеюі; metabolismus, i m метаболизм, ағзадағы зат алмасу. Ал, -ōs- -is-ке жалғанып, ауруды, қалыпты жағдайдан ауытқуды білдіреді: helminthōsis, is f гельминтоз, адам, жануар, өсімдіктердің құрттармен ауыруы; erythrocўtōsis, is f эритроцитоз, қанда эритцоциттердің көбеюі. Бірақ, -ōs- жұрнағы көп жағдайда сөз байланыстыру мақсатында қолданылады: metamorphōsis, is f метаморфоз, форманың өзгеруі; synarthrōsis, is f синартроз, буындардың дəнекер ұлпа, шеміршек немесе сүйек арқылы жалғануы. Зат есімнің негізгі суффикстері Суффикстер мағынасы мысалдар -in-a 1) ғылымдар атауы; 2) омыртқасыздар отрядының атаулары Doctrina-ғылымтану; medicina - дəрігерлік ету; рolymastigina – көпқылшықтылар -in-i Braconini – шабандоздар -in-um Дəрі атауларында penicillinum - пенициллин -ari-um Қойма, сақтайтын жер vivarium – жануарларды ұстайтын жер -ment-um Іс нəтижесі, зат linimentum – сұйық сүртпе май; instrumentum – құрал-сайман -ul-; -cul-; -ol- Көлемін азайтып, кішірейтіп көрсету, дəрі атаулары tuberculum –төмпешік; pilula - пилюля; ValidoIum - Валидол -it-is қабыну (грек сөздерінде) hepatitis - гепатит, бауыр қабынуы -oma ісік (грек сөздерінде) osteoma – сүйек ісігі -id-
Оттегісіз қышқылдар тұздарының анионы chloridum - хлорид -as- (-atis) -is (-itis) Құрамында оттегі бар қышқылдар тұздарының анионы nitras, atis - нитрат nitris. itis - нитрит -ur- Іс-əрекет немесе нəтиже fractura- сынық; scriptura - жазу -or Физикалық күй odor - вкус; sapor - запах; color - цвет; stupor – есеңгіреу, қалшылдау -tor əрекет етуші адам, зат doctor - оқытушы; scriptor - жазушы ti-o, -io- Іс-əрекет немесе нəтиже incisio - кесу: lectio - оқу -tudo –tas күй libertas - бостандық
Суффикстер мағынасы Мысалдар -асе- (us, a, um) -е- (us, a, um) -асе- (-ае) -е- (-ае) 1) құрамы, тегі бойынша заттың сыны 2) заттың түсін айғақтайды 3) ботаникада тұқымдас атауын білдіреді chartaceus, a,😭😭 um -қағаздан; amylaceus, a, um - крахмалды; osseus, a, um - сүйекті; membranaceus, а, um - жарғақты; argillaceus, a, um – саз-сары; argenteus, a, um – ақ күмістей; Violaceae – көкгүлділер; -os- (us, a, um) 1) өсімдік атауларының сыртқы түрін не орнын білдіреді 2) мөлшерінің көп болуы Betula verrucosa – Сүйелді аққайың; vitaminosus – дəруменге бай -(on) –eae ботаникада класстар атаулары Monocotyledoneae –бірбөліктілер Dicotyledoneae – екібөліктілер -ide-, -oide- (от греч. eidos - видный) (-ae) 1) зоологияда тұқымдастар атауларында 3) ұқсағыштығын білдіреді Alaudidae – бозторғай тұқымдастар; rhomboideus – ромб тəрізділер -i-(us, a, um) -ic-(us, a, um) -in-(us, a, um) Заттың сапасын, тəуелділігін көрсетеді patrius - əкелік; cephalicus – басқа тəуелді; caninus - иттік -at- (us, a, um) -it- (us, a, um) -ut-(us, a, um) Көрінісін айқындайды barbatus - сақалды; auritus - құлақты; nasutus - мұрынды -iv-(us, a, um) Қасиетін анықтайды corrosivum – үгітіп, күйдіріп, жеп жіберуші -alis (-ales) -aris (- ares) 1) орын жəне уақытты 2) ботаникада өсімдіктер ретін анықтайды vernalis – көктемгі; polaris - полярлы; orientalis - шығыстық; frontalis - маңдайлы; Polygonales – қарақұмық гүлділер -bilis (-His) Қабілетін айқындайды vegetabilis, е - өсімдік тектес; fragilis, е - сынғыш -ensis (-iensis) Географиялық орнына тəуелділігін білдіреді canadensis, е – канадалық -esc (-ens) –ntis Ұқсастығын_______, сапасын білдіреді Sorbus lutescens – сарғыш шетен; Латын афоризмдері: 1. De gustibus non est disputandum – Талғам туралы айтысуға болмайды. 2. Dum spiro, spero – жаным барда, үмітімді үзбеймін (үмітсіз шайтан). 3. Docendo discimus – Оқытып жүріп оқимыз. Бақылау сұрақтары: 1. Сөз құрау дегенді қалай түсінесіз? Мысалдар. 2. Аффиксация деген не? Мысалдар. 3. Сын есімдердің негізгі суффикстерін атаңыз. 4. Зат есімнің негізгі суффикстері.
1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988 4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008. 5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013.
1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. – 1992 5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №5 Дәріс
1. Зат есімнің сөздік формасы. 2. Зат есімдердің тегін (родын) анықтау.
Зат есімнің сөздік формасы үш бөлімнен тұрады: Бірінші бөлім - атау септігінің жекеше түрі Екінші бөлім - үтірден кейін жазылатын ілік септігінің аяқталуы Үшінші бөлім - зат есімнің тектік түрінің қысқартылған түрі (m, f, n) Мысалы: cornu, us n - мүйіз; Formīca, ae f - құмырсқа; nucleus, i m –ядро; canis, is m - ит Зат есімнің түбірі ілік септігінің аяқталуын алып тастаумен анықталады: Жіктелудің түрі сөз түбірінің қай дыбысқа аяқталуына байланысты: Жіктелу Түбірдің соңғы дыбысы 1 -ā
2 -ŏ/-ĕ 3 дауыссыз/-ĭ 4 -ŭ 5 -ē
Септеу gen. sg.
аяқталуы Nom. sg. Gen. sg. зат есімнің түбірі I -ae arteria arteriae arteri- II -i muscŭlus muscŭli muscŭl- III -is corpus corpŏris corpŏr- IV -us fructus fructus fruct- V -ei facies faciēi faci58 Латын тілінің грамматикалық родтарын зат есімнің родтарымен анықтауға болмайды. Зат есімнің грамматикалық роды жекеше түрде атау септігінде тұрған зат есімнің аяқталуымен анықталады. N.B.
1. nom.sing. – er-ге аяқталатын зат есімдер (m) жатады; 2. nom.sing. –us-ке аяқталатын зат есімдер (m) жатады; 3. nom.sing. – a-ға аяқталатын зат есімдер (f) жатады; 4. nom.sing. –u-ға аяқталатын зат есімдер (n) жатады; 5. nom.sing. – en-ге аяқталатын зат есімдер (n) жатады 6. nom.sing. –um жəне on-ға аяқталса, (n) жатады. Ескерту: латын тілінде кейбір us-қа аяқталатын зат есімдер (f) жəне (n) кездеседі. Анатомиялық терминологияда (n) родында us-қа аяқталатын зат есімдер бар: corpus, oris, crus, cruris, pectus, oris, tempus, oris, n. Анатомиялық терминде сын есім мен зат есімніңүйлесуі кездесетін болғандықтан, сын есімді оқу болашақ ветеринарлар үшін қажет. Бұл сабақта студенттер сын есімнің категориялармен танысады. Сын есім жəне оның грамматикалық категориялары Сын есімнің (nomen adjectīvum) орыс тіліндегідей род (тектік түр), септеу, түр, жіктеу сияқты грамматикалық категориялары бар. Латын зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеудің түріне жəне септеудің аяқталуына байланысты сын есім 1-2 жəне 3 жіктелінуі болып бөлінеді. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы Жіктелуіне байланысты латын тілінде сын есімнің 1-2 жіктелінуі атау септігіндегі үш тектік түр жалғауымен аяқталады. Род nom. sg. жалғауы мысал masculīnum -us, -er albus - ақ niger - қара feminīnum -a alba - ақ nigra - қара neutrum -um album - ақ nigrum - қара Masculīnum родындағы сын есімдер 2 жіктеудегі зат есімдер сияқты -us, -er жалғауымен жіктеледі, feminīnum родындағы сын есімдер –a жалғауына аяқталатын 1 жіктелу сияқты, neutrum родына аяқталатын сын есімдер –um жалғауына аяқталатын 1 жіктеудің зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеу Nom. sg. Gen. sg. 2 Larus albus ager niger Lari albi agri nigri 1 rosa alba substantia nigra rosae albae substantiae nigrae 2 collum album rostrum nigrum colli albi rostri nigri Сын есімнің 1-2 жіктелуінің зат есімнен айырмашылығы – ол атау септігінде ғана болады. Бұл жағдайда атау септігінің тек қана m формасында жəне үтірден кейін f жəне n родының жалғауы жалғанады: Зат есім сияқты, -er-ге аяқталатын сын есімдердің көбінде -е жалғауы түсіп қалады: m тектік түрінде Gen. sg., f жəне n тектік түрінде барлық септіктерде. Бұл жағдай сөздік формада беріледі: dexter, tra, trum – оң, sinister, tra, trum – сол. Сөз түбірінде –е сақтап қалатын сын есімдер: Liber, libera, liberum – еркін; asper, aspera, asperum – бүдірлі; lacer, lacera, lacerum – жыртық; somnifer, somnifera, somniferum - ұйқы шақыратын. Сын есімдердің түбірін зат есімнің түбірі анықтағандай, gen. sg. жалғауын алып тастаумен анықталады. Түсіп қалатын –е əрпі бар сын есімдер Casus singularis Pluralis m f n m f n Nom Rub -er Rubra Rubrum Rubri Rubr-ae Rubea Gen Rubr -i Rubrae Rubri Rubrorum Rubrarum Rubrorum
Латын афоризмдері: 1. Ignoti nulla, curatio morbi – білмеген (танылмаған) ауруды емдеуге болмайды 2. Terro incognita - Бейнатыс жер (білімнің бейтаныс аумағы) 3. Nulla dies sine linea – Білімсіз өткен бір күн тұл
1. Зат есімнің тегін қандай жалғауларға қарап табуға болады. 2. Зат есімнің сөздік формасы. 3. Зат есімнің түбірін қалай табамыз? 4. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы.
1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988 4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008. 5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013. Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. – 1992 5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №6 Дәріс
Етістіктің грамматикалық категориялары. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуі. Бұйрық рай (Imperativus). Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері. Латын тіліндегі esse (болу) етістігі. Етістіктің (verbum) грамматикалық категориялары: 1. Шақ (tempus): _ Инфект жүйесі (аяқталмаған шақ) · Praesens (осы шақ) · Imperfectum (өткен шақтың аяқталмаған түрі) · futurum primum (келер шақтың бірінші түрі – бірінші келер шақ) _ Перфект жүйесі (аяқталған шақ) · Perfectum (аяқталған өткен шақ) · Plusquaperfectum (өткен шақтағы бір іс-əрекеттен бұрын болып кеткен іс-əрекетті білдіретін өткен шақтың түрі) · futurum secundum (келер шақтың екінші түрі - келер шақта болуға тиісті бір іс-əрекеттен бұрын болатын іс-əрекетті білдіреді) 2. Рай (modus): - ашық рай -- indicatīvus; - шартты рай -- conjunctīvus; - бұйрық рай -- imperatīvus. 3. Етіс (genus): - ырықты -- actīvum; - ырықсыз-- passīvum. 4. Жақ (persōna): - бірінші - prima; - екінші - secunda; - үшінші - tertia. 5. Көптеу (numĕrus): - жекеше -- singulāris; - көпше -- plurālis. 6. Жіктеу (conjugatio): - бірінші - prima; - екінші - secunda; - үшінші - tertia; - төртінші - quarta. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуінің төрт түрі бар. Олар бір-бірінен түбірінің соңғы дыбысы арқылы ажыратылады. I жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –а; II жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –е; III етістіктерінде дауыссыз (leg-) немесе қысқа –u; IV жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –і болып келеді. Жіктеудің түрі I, II, IV етістіктердің түбірінен –re жалғауын, ал III жіктеуден –e ◌ﬞre (етістіктік сөздік формасында re-нің алдында тұрған –e ◌ﬞ қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌ﬞre жалғауы алынады) алып тастаумен анықталады: Signa-re I - белгілеу Misce-re II – араластыру Solv- ◌ﬞere III – еріту Nutri –re IV – азықтандыру; Praesens indicativi activi I жіктеу: signare – белгілеу Жақ singularis Pluralis 1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз 2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер 3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді Ескерту: Латын тілінде етістіктермен есімдіктер қолданылмайды. I жіктеудегі 1-ші жақ жекеше түрдегі етістіктің –о- жалғауы түбірдің соңғы а дауысты дыбысымен бір болып кетеді. II жіктеу: miscere – араластыру Жақ Singularis Pluralis 1 misce-o мен араластыра мын misce -mus біз араластырамыз 2 misce -s сен араластырасың misce -tis сендер араластырасыңдар 3 misce -t ол араластырады misce -nt олар араластырады III жіктеу: dividere – бөлу Жақ Singularis Pluralis 1 divid-o мен бөлемін divid-i-mus біз бөлеміз 2 divid-i-s сен бөлесің divid-i-tis сендер бөлесіңдер 3 divid-i-t ол бөледі divid- u -nt олар бөледі Ескерту: III жіктеу етістіктерінің жекеше түр 2-3 жақ етістіктерінде жəне 1-2 жақ көпше түрлерінде түбір мен жалғаудың ортасына –i, ал 3- жақ көпше түрде –u – дауысты дыбысы қойылады. IV жіктеу: audire – тыңдау Жақ Singularis Pluralis 1 audi-o мен тыңдаймын audi -mus біз тыңдаймыз 2 audi -s сен тыңдайсың audi -tis сендер тыңдайсыңдар 3 audi -t ол тыңдайды audi –u-nt олар тыңдайды Ескерту: көпше түр 3-ші жақтың IV жіктеу етістіктерінде түбір мен жалғау арасына–u – дауысты дыбысы қойылады. Praesens indicativi passivi I жіктеу: signare – белгілеу Жақ singularis Pluralis 1 sign-or мені белгіледі signa -mur бізді белгіледі 2 signa -ris сені белгіледі signa –mini сендерді белгіледі 3 signa –tis оны белгіледі signa -ntur оларды белгіледі II жіктеу: videre – көру Жақ Singularis Pluralis 1 vide-o мені көреді vide -mur бізді көреді 2 vide -ris сені көреді misce -mini сендерді көреді 3 vide –tis оны көреді misce -ntur оларды көреді III жіктеу: dividere – бөлу Жақ singularis Pluralis 1 divid-o мені бөледі divid-i-mus бізді бөледі 2 divid-i-s сені бөледі divid-i-tis сендерді бөледі 3 divid-i-t оны бөледі divid- u -nt оларды бөледі IV жіктеу: audire – тыңдау Жақ Singularis Pluralis 1 audi-o мені тыңдайды audi -mur бізді тыңдайды 2 audi -ris сені тыңдайды audi -mini сендерді тыңдайды Praesens indicativi active et passivi- тің жалғаулары Жақ Activum Passivum singularis 1-o (-m) -or (-r) 2-s -ris 3-t -tur
Pluralis 1 2 3 -mus
-tis -nt
-mur -mini
-ntur Бұйрық рай (Imperativus) Латын тілінде бұйрық рай 2-ші жақтың жекеше түрінде ғана қолданылады. I, II и IV жіктеуге қатысты етістіктердің жекеше түріндегі бұйрық райлы тұлғалары олардың (етістіктердің) түбірлерімен сəйкес келеді, ал көпше түрінде түбіріне–te жалғауы жалғанады. Жіктеу Инфинитив бұйрық рай singularis Pluralis I Filtrare сүзу Filtra сүз Filtra - te сүзіңдер II Miscere Misce Misce – te IV Audire audi audi – te III жіктеу етістіктерінде жекеше түрдегі бұйрық рай сөздің түбіріне –е жалғауы жалғануы арқылы, ал көпше түріндегі етістіктердің түбіріне –te қосымшасы байланыстырушы (дəнекер) -і дауысты арқылы жалғанады. Жіктеу Инфинитив Бұйрық рай Singularis Pluralis III Solvere еріту Solv -e – еріт Solv - i -te – ерітіңдер III Docere оқыту Doc - e - оқыт Doc-i-te - оқытыңдар Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері: 1. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы (praesens indicative activi). Бұл тұлға инфект (аяқталған іс-əрекетті білдіруші) түбіріне –о жалғауының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: lauda+o→ laudo мен мақтаймын, doceo – мен оқытамын, mittо мен жіберемін, capio- мен аламын, audio- мен тыңдаймын. 2. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы (perfectum indicativi activi). Бұл тұлға барлық уақытта –і-ге аяқталады. Мысалы: laudavi мен мақтадым, docui – мен оқыттым, misi мен жібердім, cepi - мен алдым, audivi- мен тыңдадым. Осы тұлғадан –і жалғауын алып тастасақ, перфект түбірі (негізі) шығады (laudav-,docu –, mis-, cep -, audiv-). Перфект жүйесіндегі барлық шақтық тұлғалар осы түбірден жасалады. 3. Супин (supinum) – қимылдың, іс-əрекеттің мақсатын білдіруші етістіктен жасалған есім тұлға. Мысалы_______: venio auditum мен тыңдау үшін келемін деген сөйлемде venio – келемін – қимыл етістік, ал сол қимылдың мақсаты auditum – тыңдау үшін деген супинум тұлғасы арқылы беріліп отыр. 4. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы (infinitivus praesentis activi). Бұл тұлға инфект түбіріне –re жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: laudare, docere, mittere, cepere , audiere. praesens indicativi activi perfectum indicativi activi supinum Infinitivus Ausculto мен тыңдаймын Auscultavi мен тыңдадым Auscultatum тыңдау үшін Auscultare тыңдау Misceo мен араластырамын Miscui мен араластырдым Mixtum араластыру үшін Miscere араластыру Iungo мен қосамын Iunxi мен қостым Iunctum қосу үшін Iungere қосу Diluo мен толықтырамын Dilui мен толықтырдым Dilutum толықтыру үшін Diluereя толықтыру Recipio мен беремін Recipi мен алдым Receptum алу үшін Recipere алу Audio мен тыңдаймын Audivi мен тыңдадым, есіттім Auditum тыңдау үшін Audire тыңдау, есту Етістіктердің инфинитиві барлық жіктеуде –re-ге аяқталады. I, II, IV жіктеулерде бұл жалғау түбірге жалғанады, ал III жіктеуде түбірге –е – қосымшасы арқылы жалғанады. Сөздікте етістіктердің негізгі формасы қысқартылып жазылады жəне оң жағында рим цифрімен етістіктің жіктеуі жазылады. Ausculto, avi, atum, ere I diluo, lui, lutum, ere III Misceo, scui, xtum, ere II recipio, cepi, ceptum, ere III Iungo, nxi, nctum, ere III audio, ivi, itum, ire IV Латын тіліндегі esse болу етістігінің дербестігінен гөрі көмекшілік қызметі басым. Негізінен күрделі баяндауыштың етістік бөлшегі ретінде қолданылады. Esse етістігінің осы шақтағы жіктік тұлғасы бірде es, бірде s болып ауыстып отыратын түбірге жіктік жалғауларының жалғануы арқылы жасалады. Es түбіріне жіктік жалғауы тікелей жалғанса, s түбіріне жіктік жалғаулары байланыстырушы u дауысты арқылы жалғанады. Латын тіліндегі Esse болу етістігінің осы шақта жіктелуін неміс тіліндегі sein болу, ағылшын тіліндегі to be болу, француз тіліндегі etre болу етістіктерінің жіктелуімен салыстыруға болады. Жақ Латынша Немісше Ағылшынша Французша Sing. 1.
3. sum
es est
ich bin du bist
er ist am are he is je suis
tu es il est
Plur. 1. 2. 3. sumus
estis sunt
wir sind ihr seid
sie sind we are
you are they are
nous sommes vous etes ils sont Бақылау сұрақтары: Етістік категориялары. Етістіктердің жіктелуі. Бұйрық рай (Imperativus). Негізгі әдебиеттер 1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988 4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008. 5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013. Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. – 1992 5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №7 Дәріс
1. Сын есімнің шырайлары. 2. Етістіктің грамматикалық категориялары. Салыстырмалы шырай. 3. Күшейтпелі шырай. 4. Зат, сан есім жəне қосымша. 5. Латын жəне грек сан есімдері. СЫН ЕСІМ (NOMEN ADJECTĪVUM) СЫН ЕСІМНІҢ ШЫРАЙЛАРЫ. АНАТОМИЯЛЫҚТЕРМИНОЛОГИЯДАҒЫ СЫН ЕСІМНІҢ СУФФИКСТЕРІ ЕТІСТІК (VERBUM) САН ЕСІМ (NUMERALIA) 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үштопқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер; 2) екі жалғаулы сын есімдер; 3) бір жалғаулы сын есімдер. Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады: 3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі Casus singularis Pluralis m f n m f n Nom acer acris acre acres acres acria Gen acris acris acris acrium acrium acrium Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар. campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre 3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады. Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады: Род Жалғауы nom. sg. мысал masculīnum feminīnum -is perennis - көп жылдық vulgāris - кəдімгі neutrum -e perenne - көп жылдық vulgāre - кəдімгі Род Аяқталуы nom. sg. Мысал
masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам Nom. sg. Gen.sg. Түбірі campester campestris campestre campestris campestrceler celĕris celĕre
celĕris celer66 Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды. perennis, e vulgāris, e Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді. Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x:: Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады: sapiens, entis par, paris teres, ĕtis simplex, ĭcis Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды. Сын есім мен зат есімді үйлестіру Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта, түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде (longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау септігенде (brevis, m,f; breve, n). Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді сақтаған жөн: 1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау; 2) зат есімнің сөздік формасын көрсету; Nom. sg. Gen. sg. Основа perennis perenne
perennis perennvulgāris vulgāre
vulgāris vulgārsapiens - саналы
teres - дөңгелек par - бірдей (жұп) simplex -қарапайым 3) зат есімнің родын анықтау; 4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер (f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n) родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн. 5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек. Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі: 1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау септік, жекеше түрі - Nom. sing. - 2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n; 3) зат есімнің родын анықтаймыз - n; 4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um 5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз; 6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас құйымшақ тесігі. Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет: foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl). Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге –ior суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі жалғануы арқылы пайда болады. жай шырай түбір салыстырмалы шырай albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius - celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius - niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius - sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius – Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius. Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде –ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді. Nom. sg. Gen. sg. Түбір albior, albius albiōris albiōrcelerior, celerius celeriōris celeriōrnigrior, nigrius nigriōris nigriōrsapientior, sapientius sapientiōris sapientiōr- Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады: Қазақ тіліндегі терминдер Əр сөздің сөздік формасы Латын тіліндегі термин Қызыл ольха (ағаш) ольха - Alnus, i f қызыл - ruber, bra, brum Alnus rubra Қара жеміс жеміс - fructus, us m қара - niger, gra, grum fructus niger Үнді пілі піл - Elĕphas, antis m үнді - indĭcus, a, um Elĕphas indĭcus Кəдімгі ара ара - Vespa, ae f Кəдімгі - vulgāris, e Vespa vulgāris Дөңгелек бұлшық ет Бұлшық ет - muscŭlus, i m Дөңгелек - teres, ĕtis muscŭlus teres Жабайы настурция настурция - Nasturcium i n жабайы - silvester, tris, tre Nasturtium silvestre Дала қырықбуыны қырықбуын - Equisētum, i n даланың - arvensis, e Equisētum arvense Сын есім. 1-2 жіктеудегі сын есімдер. Лексикалық минимум: albus,a,um – ақ flavus,a,um – сары cinereus,a,um – сұр coeruleus,a,um – көк, көгілдір ruber,bra,brum – қызыл niger,gra,grum – қара aquōsus,a,um – сулы (экстракттар мен тұрбалардың атауында) aethereus,a,um – эфирлі оleōsus,a,um – майлы spirituōsus,a,um - спиртті amylaceus,a,um – крахмалды gelatinōsus,a,um – желім тəрізді ақ зат ophthalmĭcus,a,um – көздің lamellae ophthalmĭcae –көздің қабығы Methylēnum coeruleum,i n – метил көгі Күшейтпелі шырай сөздің түбіріне-issĭm суффиксі жəне -us, -a, -um тектік түр жалғаулары жалғануы арқылы пайда болады. жай шырай түбір күшейтпелі шырай albus, a, um –ақ albalbissĭmus - тым аппақ albissĭma -albissĭmum - brevis, e – қысқа brevbrevissĭmus - ең қысқа brevissĭma - brevissĭmum - sapiens, entis – ақылды sapientsapientissĭmus - ең ақылды sapientissĭma - sapientissĭmum – m тектік түріндегі –er-ге аяқталатын сын есімдердің күшейтпелі шырайы -rĭm- суффиксі жəне -us, -a, -um тектік түр жалғаулары жалғануы арқылы болады. жай шырай күшейтпелі шырай acer, cris, cre - өткір acerrĭmus - ең өткір acerrĭma - acerrĭmum - celer, ĕris, ĕre - жылдам celerrĭmus - тым жылдам celerrĭma - celerrĭmum - niger, gra, grum - қара nigerrĭmus - тым қара nigerrĭma - nigerrĭmum – Күшейтпелі сын есімдердің сөздік формасы 1-2 жіктеудегі сын есімдер сияқты: acerrĭmus, a, um; brevissĭmus, a, um; celerrĭmus, a, um; sapientissĭmus, a, um. Осы үлгі бойынша күшейтпелі сын есімдердің түбірін табады жəне жіктейді. Күшейтпелі сын есімдерді қазақ тіліне аударғанда «ең», «өте», «тым» деген көмекші сөздер қолданылады. Кейбір сын есімдердің шырайлары əр түрді түбірден құрады. жай шырай салыстырмалы шырай күшейтпелі шырай magnus, a, um - үлкен major - үлкенірек majus - maxĭmus - ең үлкен maxĭma -
maxĭmum - parvus, a, um - кіші minor - кішірек minus -
minĭmus - ең кіші minĭma -
minĭmum - bonus, a, um - жақсы melior - жақсырақ melius -
optĭmus - ең жақсы optĭma -
optĭmum - malus, a, um - жаман pejor - жамандау, нашарлау pejus - pessĭmus - ең жаман pessĭma - pessĭmum – Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ. Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай мағынасына ие. anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі exterior, ius - сыртқы interior, ius – ішкі Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды. Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуы. Салыстырмалы шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары биологиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major – үлкен торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен. Сүт қоректілердің анатомо-гистологиялық терминологиясында «үлкен» жəне «кіші» салыстырмалы сын есімдері бір-біріне жақын орналасқан аттас структуралардың көлемін салыстырғанда жай шырай ретінде қолданылады: үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік – tubercŭlum majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші жамбас - pelvis minor. Күшейтпелі шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары жай шырай ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex maxĭmus - үлкен ұлу. Латын түр атауларының күшейтпелі шырайларын қазақ тіліне аударғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін: Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna viridissĭma - кəдімгі шегіртке.
1. Шақ (tempus): _ Инфект жүйесі (аяқталмаған шақ) · Praesens (осы шақ) · Imperfectum (өткен шақтың аяқталмаған түрі) · futurum primum (келер шақтың бірінші түрі – бірінші келер шақ) _ Перфект жүйесі (аяқталған шақ) · Perfectum (аяқталған өткен шақ) · Plusquaperfectum (өткен шақтағы бір іс-əрекеттен бұрын болып кеткен іс-əрекетті білдіретін өткен шақтың түрі) · futurum secundum (келер шақтың екінші түрі - келер шақта болуға тиісті бір іс-əрекеттен бұрын болатын іс-əрекетті білдіреді) 2. Рай (modus): - ашық рай -- indicatīvus; - шартты рай -- conjunctīvus; - бұйрық рай -- imperatīvus. 3. Етіс (genus): - ырықты -- actīvum; - ырықсыз-- passīvum. 4. Жақ (persōna): - бірінші - prima; - екінші - secunda; - үшінші - tertia. 5. Көптеу (numĕrus): - жекеше -- singulāris; - көпше -- plurālis. 6. Жіктеу (conjugatio): - бірінші - prima; - екінші - secunda; - үшінші - tertia; - төртінші - quarta.
Олар бір-бірінен түбірінің соңғы дыбысы арқылы ажыратылады. I жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –а; II жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –е; III етістіктерінде дауыссыз (leg-) немесе қысқа –u; IV жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –і болып келеді. Жіктеудің түрі I, II, IV етістіктердің түбірінен –re жалғауын, ал III жіктеуден –e ◌ﬞre (етістіктік сөздік формасында re-нің алдында тұрған –e ◌ﬞ қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌ﬞre жалғауы алынады) алып тастаумен анықталады: Signa-re I - белгілеу Misce-re II – араластыру Solv- ◌ﬞere III – еріту Nutri –re IV – азықтандыру; Praesens indicativi activi I жіктеу: signare – белгілеу Жақ singularis Pluralis 1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз 2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер 3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌ﬞre жалғауы алынады) алып тастаумен анықталады: Signa-re I - белгілеу Misce-re II – араластыру Solv- ◌ﬞere III – еріту Nutri –re IV – азықтандыру; Praesens indicativi activi I жіктеу: signare – белгілеу Жақ singularis Pluralis 1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз 2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер 3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді
жіктеудегі 1-ші жақ жекеше түрдегі етістіктің –о- жалғауы түбірдің соңғы а дауысты дыбысымен бір болып кетеді. II жіктеу: miscere – араластыру Жақ Singularis Pluralis 1 misce-o мен араластыра мын misce -mus біз араластырамыз 2 misce -s сен араластырасың misce -tis сендер араластырасыңдар 3 misce -t ол араластырады misce -nt олар араластырады III жіктеу: dividere – бөлу Жақ Singularis Pluralis 1 divid-o мен бөлемін divid-i-mus біз бөлеміз 2 divid-i-s сен бөлесің divid-i-tis сендер бөлесіңдер 3 divid-i-t ол бөледі divid- u -nt олар бөледі Ескерту: III жіктеу етістіктерінің жекеше түр 2-3 жақ етістіктерінде жəне 1-2 жақ көпше түрлерінде түбір мен жалғаудың ортасына –i, ал 3- жақ көпше түрде –u – дауысты дыбысы қойылады. IV жіктеу: audire – тыңдау Жақ Singularis Pluralis 1 audi-o мен тыңдаймын audi -mus біз тыңдаймыз 2 audi -s сен тыңдайсың audi -tis сендер тыңдайсыңдар 3 audi -t ол тыңдайды audi –u-nt олар тыңдайды Ескерту: көпше түр 3-ші жақтың IV жіктеу етістіктерінде түбір мен жалғау арасына–u – дауысты дыбысы қойылады. Praesens indicativi passivi I жіктеу: signare – белгілеу Жақ singularis Pluralis 1 sign-or мені белгіледі signa -mur бізді белгіледі 2 signa -ris сені белгіледі signa –mini сендерді белгіледі 3 signa –tis оны белгіледі signa -ntur оларды белгіледі II жіктеу: videre – көру Жақ Singularis Pluralis 1 vide-o мені көреді vide -mur бізді көреді 2 vide -ris сені көреді misce -mini сендерді көреді 3 vide –tis оны көреді misce -ntur оларды көреді III жіктеу: dividere – бөлу Жақ singularis Pluralis 1 divid-o мені бөледі divid-i-mus бізді бөледі 2 divid-i-s сені бөледі divid-i-tis сендерді бөледі 3 divid-i-t оны бөледі divid- u -nt оларды бөледі IV жіктеу: audire – тыңдау Жақ Singularis Pluralis 1 audi-o мені тыңдайды audi -mur бізді тыңдайды 2 audi -ris сені тыңдайды audi -mini сендерді тыңдайды Praesens indicativi active et passivi- тің жалғаулары Жақ Activum Passivum singularis 123-o (-m) -s -t
-ris -tur
Pluralis 1 2 3 -mus -tis
-nt -mur
-mini -ntur
Бұйрық рай (Imperativus) Латын тілінде бұйрық рай 2-ші жақтың жекеше түрінде ғана қолданылады. I, II и IV жіктеуге қатысты етістіктердің жекеше түріндегі бұйрық райлы тұлғалары олардың (етістіктердің) түбірлерімен сəйкес келеді, ал көпше түрінде түбіріне–te жалғауы жалғанады. жіктеу Инфинитив бұйрық рай singularis Pluralis I Filtrare сүзу Filtra сүз Filtra - te сүзіңдер II Miscere Misce Misce – te IV Audire audi audi – te III жіктеу етістіктерінде жекеше түрдегі бұйрық рай сөздің түбіріне –е жалғауы жалғануы арқылы, ал көпше түріндегі етістіктердің түбіріне –te қосымшасы байланыстырушы (дəнекер) -і дауысты арқылы жалғанады. Жіктеу Инфинитив Бұйрық рай Singularis Pluralis III Solvere еріту Solv -e – еріт Solv - i -te – ерітіңдер III Docere оқыту Doc - e - оқыт Doc-i-te - оқытыңдар Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері: 1. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы (praesens indicativiactivi). Бұл тұлға инфект (аяқталған іс-əрекетті білдіруші) түбіріне –о жалғауының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: lauda+o→ laudo мен мақтаймын, doceo – мен оқытамын, mittо мен жіберемін, capio- мен аламын, audio- мен тыңдаймын. 2. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы (perfectum indicativi activi). Бұл тұлға барлық уақытта –і-ге аяқталады. Мысалы: laudavi мен мақтадым, docui – мен оқыттым, misi мен жібердім, cepi - мен алдым, audivi- мен тыңдадым. Осы тұлғадан –і жалғауын алып тастасақ, перфект түбірі (негізі) шығады (laudav-,docu –, mis-, cep -, audiv-). Перфект жүйесіндегі барлық шақтық тұлғалар осы түбірден жасалады. 3. Супин (supinum) – қимылдың, іс-əрекеттің мақсатын білдіруші етістіктен жасалған есім тұлға. Мысалы_______: venio auditum мен тыңдау үшін келемін деген сөйлемде venio – келемін – қимыл етістік, ал сол қимылдың мақсаты auditum – тыңдау үшін деген супинум тұлғасы арқылы беріліп отыр. 4. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы (infinitivus praesentis activi). Бұл тұлға инфект түбіріне –re жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: laudare, docere, mittere, cepere , audiere. praesens indicativi activi
perfectum indicativi activi
supinum Infinitivus Ausculto мен тыңдаймын Auscultavi мен тыңдадым Auscultatum тыңдау үшін Auscultare тыңдау Misceo мен араластырамын Miscui мен араластырдым Mixtum араластыру үшін Miscere араластыру Iungo мен қосамын Iunxi мен қостым Iunctum қосу үшін Iungere қосу Diluo мен толықтырамын Dilui мен толықтырдым Dilutum толықтыру үшін Diluereя толықтыру Recipio мен беремін Recipi мен алдым Receptum алу үшін Recipere алу Audio мен тыңдаймын Audivi мен тыңдадым, есіттім Auditum тыңдау үшін Audire тыңдау, есту Етістіктердің инфинитиві барлық жіктеуде –re-ге аяқталады. I, II, IV жіктеулерде бұл жалғау түбірге жалғанады, ал III жіктеуде түбірге –е – қосымшасы арқылы жалғанады. Сөздікте етістіктердің негізгі формасы қысқартылып жазылады жəне оң жағында рим цифрімен етістіктің жіктеуі жазылады. Ausculto, avi, atum, ere I diluo, lui, lutum, ere III Misceo, scui, xtum, ere II recipio, cepi, ceptum, ere III Iungo, nxi, nctum, ere III audio, ivi, itum, ire IV Латын тіліндегі esse болу етістігінің дербестігінен гөрі көмекшілік қызметі басым. Негізінен күрделі баяндауыштың етістік бөлшегі ретінде қолданылады. Esse етістігінің осы шақтағы жіктік тұлғасы бірде es, бірде s болып ауыстып отыратын түбірге жіктік жалғауларының жалғануы арқылы жасалады. Es түбіріне жіктік жалғауы тікелей жалғанса, s түбіріне жіктік жалғаулары байланыстырушы u дауысты арқылы жалғанады. Латын тіліндегі Esse болу етістігінің осы шақта жіктелуін неміс тіліндегі sein болу, ағылшын тіліндегі to be болу, француз тіліндегі etre болу етістіктерінің жіктелуімен салыстыруға болады. Жақ Латынша Немісше Ағылшынша Французша Sing. 1.
2. 3. sum es est
ich bin du bist
er ist am are he is je suis
tu es il est
Plur. 1. 2. 3. sumus
estis sunt
wir sind ihr seid
sie sind we are
you are they are
nous sommes vous etes ils sont
cardinalia – есептік (қанша?) ordinalia – реттік сандар (нешінші?) distributiva – бөлшектік сандар (қаншадан?) adverbia - үстеу сандар (қанша рет?) 11 жəне 17 аралығындығы сандар төмендегі тəртіп бойынша орын- далады: 11 – undecim 15 - quindecim 12- duodecim 16 - sedecim 13 – tredecim 17 - septemdecim 14 - Quattuordecim 8 жəне 9 сандарына аяқталатын сандар (18, 19, 28 ,29...) келесі ондықтан 1 немесе 2 санын алып тастаумен пайда болады. Мысалы.: 18- duodeveginti. Бұл жерде duo – екі, de – , veginti – жиырма. 18- duodeveginti (екісі кем жиырма) 19 – undeveginti (бірі кем жиырма) 20 – veginti (жиырма). Ондықтардан, жүздіктен жəне 1 мен 7 аралығындағы бірліктерден тұратын сандар (мыс: 21, 22...37) екі түрлі жолмен жасалады: 1) ондық бірліктің алдында тұрады, veginti unus, veginti duo.... 2) бірлік ондықтан бұрын айтылып, ондықпен et (жəне) деген шылау арқылы байланысады: unus et veginti, duo et veginti.... Латын тілінде сын есімдер зат есіммен родта, түрде, септеуде (сын есім сияқты) үйлеседі: unus musculus – бір бұлшық ет, una costa – бір қабырға. Реттік сан есімдер сын есімнің I и II жіктеуі сияқты жіктеледі Рим цифрлары Араб цифрлары cardinalia ordinalia I 1 Unus (m), una (f), unum (n) Primus, a, um II 2 Duo (m), duae (f), duo (n) Secundus, a, um III 3 Tres (m,f), tria (n) Tertius, a, um IV 4 Quattuor Quartus, a, um V 5 Quinque Quintus, a, um VI 6 Sex Sextus, a, um VII 7 Septem Septimus, a, um VIII 8 Octo Octavus, a, um IX 9 Novem Nonus, a, um X 10 Decem Decimus, a, um XX 20 viginti vicesimus XXX 30 triginta tricesimus XL 40 quadraginta quadragesimus L 50 quinquaginta quinquagesimus LX 60 sexaginta sexagesimus LXX 70 septuaginta septuagesimus LXXX 80 octoginta octogesimus XC 90 nonaginta nonagesimus C 100 Centum Centesimus CC 200 ducenti, ae,a ducentesimus CCC 300 trecenti, ae, a trecentesimus CD 400 quadrigenti, ae, a quadrigentesimus D 500 quingenti, ae, a quingentesimus DC 600 sescenti, ae, a sescentesimus DCC 700 septigenti, ae, a septingentesimus DCCC 800 octingenti, ae, a octingentesimus DCCCC 900 nongenti, ae, a nongentesimus M 1000 Mille Millisimus MM 2000 duo milia bis millisemis Қосымшалар міндетін атқаратын латын жəне грек сан есімдері. Латын Сан есімдері Грек Сан есімдері Мағынасы Мысалдар uni- mono- бір unisexuālis, e - біржынысты monocephălus, a, um - бір басты bi- di- Екі bialātus, a, um - екі қанатты dipetălus, a, um - екікүлтелі tri- tri- үш triaxonālis, e - үшаксонный quadri- tetra- Төрт- quadrifoliātus, a, um төртжапырақты tetracoccus, i m - тетракокк quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um бес гүлді pentaradiālis, e - беснұрлы sex- hexa- алты- sexangulāris, e - алтықырлы hexaspŏrus, a, um - алтыспорлы septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұпты heptapetălus, a, um - жетікүлтелі oct-,
octooct-, octo-
сегіз octopetălus, a, um - сегіз күлтелі Octodontīdae, ārum f - сегіз тісті novem-, novenennea- тоғыз- novendiālis, e - тоғыз күндік enneapetălus, a, um тоғыз күлтелі decem-, decendec-, deca- он decemflōrus, a, um - он гүлді Decapŏda, ōrum n - он аяқты semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыканалды hemisphaerium, i n - жарты шарлы
1. Ubi concordio, ibi victoria – бірлік бар жерде тірлік бар. 2. Diagnōsis certa – нақты диагноз. 3. Diagnōsis dubia - күдікті диагноз. Бақылау сұрақтары: 1. Латын тілінде сан есімдердің қандай түрлері бар? 2. Есептік сан есімдер қалай жасалады? 3. 1-ден 10-ға дейінгі бірлік сандардың жасалуы. 4. 11-17 аралығындағы сандардың жасалуы. 5. Ондыққа дейінгі 1 не 2 жетпейтін сандардың жасалуы. 6. 30-90 аралығындағы ондық сандардың жасалуы. 7. 1-7 аралығындағы бірлік сандардың ондық, жүздік сандарға қосылып айтылу жолдары. 8. Реттік сан есімдер қалай жасалды? 9. Қандай есептік сан есімдер септеледі? 10. Қандай есептік сан есімдер септелмейді? 11. 3 сан мен көптік тұлғадағы 1000 саны қалай септеледі?
1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988 4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008. 5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013. Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. – 1992 5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №8 Дәріс
1. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі мен сөздер құрылымы. 2. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірін анықтау. 3. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезіндегі үйлесімдік іс-əрекеттер. Invia est in medicina via sina lingua latina Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ жүктеу/скачать 7,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|