Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі шәКӘрім атындағы семей мемлекеттік униврситеті

{Дәрісте қозғайтын сұрақтар}

1. 
   Іргетастар және негіздер туралы түсініктер мен анықтамалар
   
2. 
   Жоба туралы ұғым және жобалау ксзендері. Типтік және жеке жобалар
   
3. 
   Үйлердің, ғимараттардың іргетастары мен негіздерін жобалаудың жалпы ережелері
   

Кез келген үйдің немесе ғимараттың бойындағы салмақ пен түрлі жүктер оның іргетасы орнатылған грунтты негіздерге түседі.

Көптеген құрылыс материалдарымен салыстырғанда грунттар өздерінің жоғары кеуектілігімен, су өткізгіштігімен, жоғарғы сығымдылығымен, осалдығымен т.б. ерекшеленеді. Сондықтан грунттарды құрылыс мақсатына пайдаланғанда олардың қасиеттерінің ерекшеліктерін ескерген жөн.

Іргетас (1.1.- сурет) көбінесе жер бетінен 2 төмен орналасады. Іргетастың қабырға немесе тіреу 3 сүйенетін жоғарғы бетін оның жиегі 4 деп атайды. Іргетастың табаны 3 оның грунтты негізді басып тұрған астыңғы беті.

Егер де салынатын үйдің іргетастары тек біp ғана грунт қабатының үстіне орнатылатын болса, онда біртекті негіздер /негіз/ қарастырылады. Қабатты негіздерді /негізді/ 6 әр түрлі қабаттардан тұратын грунттар қүрайды. Мұндай. жағдайда іргетастың табанындағы грунт қабатын - көтергіш қабат 7 деп, ал одан төмен қарай орналасқан қабаттарды - төсеніш кабаттар 8 деп атайды.

Іргетастың биіктігі оның жоғарғы бетімен табанының ара қашықтығына тең. Іргетастың салу тереңдігі d деп жер бетінен оның табанының ара қашыктығын атайды.

Профессор Б.И.Далматов іргетастар мен негіздерді жобалау барысында үш принципті ұстауды усынады:

Сөйтіп, іргетастар мен негіздерді жобалау ғылыми негізде шешуді қажет ететін күрделі инженерлік мәселелер қатарына жатады. Сондықтан мұндай жоба жүргізгенде бірнеше альтернативті варианттар қарастырылып, олардың техника-экономикалық көрсеткіштерін салыстыру арқылы іргетастардың ең тиімді конструкциясы таңдалынып алынады. Содан кейін қаланатын үйдің іргетастары астындағы грунтты негіздерімен коса есептелініп олардың табандарының қажетті өлшемдері анықталынады. Есептеу барысында салынатын үйлердің іргетастарының шөгуі оның мүмкін болатын шекті мәнінен төмен, іргетастардың грунтты негізі орнықты және олардың конструкциясы берік деген тұжырымдардың орындалуын қамтамасыз етеді.

Грунтты негіздердің сығылуына байланысты іргетастардың шөгуі көбінесе үйдің жер бетіндегі бөлігін /қаңқасын/ қисайтуға әкеп соғады. Сондықтан іргетастарды жобалауды олардың грунтты негіздерін екінші шекті күй /деформация/ бойынша есептеу арқылы жүргізеді.

Ерекше жағдайда іргетастардың негіздерін бірінші шекті күй /беріктігі, орнықтылығы/ бойынша есептеу қажет болуы мүмкін.

Өндірістік және азаматтық құрылыста салынатын үйлер мен ғимараттардың іргетастары мен негіздерін жобалауды құрылыс нормаларының /СНиП/ нүсқауларына сай жүргізеді. Бірақ та, сонымен қатар жергілікті табиғи жағдайлардың ерекшеліктерін еекеретін нормативті және техникалың нүсқаулардың да қолданылуы мүмкін.

Іргетастың конструкциясын есептеу оның материалдарының қасиеттерін ескере отырып бірінші шекті күй /беріктік/ бойынша жүргізіледі.

Агрессивті ортада пайдаланатын темірбетоннан жасалған іргетастарды есептеу үшінші шекті күй /жарықшақтануға бекемдік/ бойынша жүргізіледі.

Жалпы іргетастарды жобалау кезінде олардың салу тереңдігін, табанының өлшемдерін , конструкциясының тиімді түрін анықтауға мән беріледі.

Дәріс №2.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Іргетастар және негіздер туралы түсініктер мен анықтамалар

2. Жоба туралы ұғым және жобалау ксзендері.

Типтік және жеке жобалар.

3. Үйлердің, ғимараттардың іргетастары мен негіздерін жобалаудың жалпы ережелері, принциптері

{Дәрісте қозғайтын сұрақтар}

1. 
   Өнеркәсіптік ғимараттардың классификациясы.
   
2. 
   Өнеркәсіп ғимараттарын жарықтандыру мен ауа алмастыру.
   
3. 
   Дірілдету мен шуылға қарсы күрес.
   

1. 
   Аралықтардың саны бойынша – бір аралықты және көп аралықты бір этажды өнеркәсіп ғимараттар.
   
2. 
   Этаждар саны бойынша – бір этажды және көп этажды.
   
3. 
   Көтергіш-транспорттық құрылғылары бар болуына байланысты – крансыз және кранды (көпірлі крандар немесе аспалы көпір).
   
4. 
   Жабын схемасының конструктивтілігі бойынша – жазық қаңқалы (арқалық, фермалық, қаңқалық, арқалық жабындыларымен), кеңістік қаңқалы (жалаң немесе екі жақты қисықты, бүкпе жабындылар қабатымен), әр түрлі типті аспалы, қиысқан, пневматикалық, сонымен қатар ауа тірегіштік және ауа көтергіштік.
   
5. 
   Негізгі көтергіш конструкциялардың материалы бойынша – темір бетон қанқасымен (құрамалы, монолиттік, құрама-монолиттік), болатты қанқамен, металлдық немесе ағаш конструкциясының жабындысымен.
   
6. 
   Жылыту жүйесі бойынша – жылытылмайтын және жылытылатын.
   
7. 
   Желдету жүйесі бойынша – қоршалатын конструкциядағы арнайы ойық арқылы табиғи желдетумсен немесе аэрациямен; желдеткіш көмегімен және ауаағар жүйесі арқылы жасанды кіру-сорып шығару желдеткіші; ауаны кондиционерлеумен, яғни берілген ауалық ортаның (температура, ылғалдылық, ауа тазалығының дәрежесі) параметрін тұрақтандыратын жасанды желдеткіш.
   
8. 
   Жарықтандыру жүйесі бойынша – табиғи, жасанды немесе қатар қолданылатын(интегралдық) жарықтандырумен.
   

Өндірістік орындарында ауа қозғалысы бойынша «ауа тазарту» табиғи және жасанды немесе механикалық болып бөлінеді. Өндірістік орындарда ауаның табиғи тазаруы ішкі және сыртқы ауаларының меншіктік салмағынан және жел әсерінен ауа алмасуының нәтижесімен жүзеге асады. Ауаның орын ауыстыруы үшін жасанды тазарту кезінде электр энергиясын пайдаланады.

Бөлмедегі ауаны табиғи тазарту келесі факторлардың нәтижесінде жүзеге асады:

а) инфильтрация, яғни саңылау арқылы, қоршау конструкциясының тығыз еместігенен және сол қоршауды дайындауда қолданылған материалдардағы кеуектері арқылы өтуі;

ә) желкөз, фрамуг, терезе, есік және қақпа арқылы басқарылуы ұйымдаспаған ауа алмасу;

б) аэрация немесе басқарылуы ұйымдаспаған табиғи ауа алмасу.

Егер ғимараттар капиталды қабырғамен немесе тұйық бөлулермен жабындыға дейін жететін немесе сыртқы қабырға бойынша тұрмыстық немесе әкімшілік бөлмелер қосқан кезде жеке бөлмелерге бөлінсе, аэрация жұмысы қиындайды. Бұл жағдайда жасанды ауа тазартуды пайдалану тиімді.

Шуды техникалық нормалау – санитарлы-гигиеналық нормалауды орындайтын машина, қондырғылардың, құрылыс және басқа объектілердің сипаттамаларының шектеулерінің жүйесі. Санитарлық нормаларға қарағанда машиналардың барлық түрлеріне бірыңғай техникалық нормалауды енгізу мүмкін емес, себебі бұл нормалауды нақты техникалық сипатын ескере отырып бекітеді. Өнеркәсіптік ғимараттарының көлемді-жобалау және конструктивті шешімдеріне өндеріс технологиясы мен өндірістіке орта маңызды әсер етеді.

Осы өндірістік орта тек физика-техникалық аспекті, яғни кеңістік деп қана емес, сонымен қатар оны толтырып тұрған ауалық орта, жарық және дыбыс режимі деп те түсінеміз.Өндірістік орта көлемді-жобалау мен конструктивті шешімдер арқылы ғимарат пен өнеркәсіп орнының сыртқы келбетіне түгелдей әсер етеді. Көп өнеркәсіпті кәсіорындарының сыртқы келбетіне қарап оның қай мақсатта қолданылуын, және де конструкция материалдары мен конструктивті жүйесін ескере отырып, конструкцияны қайда қолдану керектігін оңай анықтауға болады. Басқа сөзбен айтсақ, өнеркәсіп ғимараттарының сәулетінде сәулеттің функционалды (технологиялық), техникалық және шығырмашылық салалары арасында өзіндік қатынас заңдылығы байқалады.

Өнеркәсіп ғимараттарының жобалау шешімі бөлмелерінің метеорологиялық режимі және ауалық ортаның зияндылық деңгейіндегі сипатына байланысты.

Меторологиялық тәртібі және бөлменің ауалық ортасының сипаттамасына байланысты өндірістік ғимараттарды жеке топтарға немесе аумақтарға (егер технологиялық үрдісте рұқсат етілсе) біріктіреді.

Сондай-ақ конструкциялық шешімнің қысқаруын қол жетеді. Бұндай аумақтандыру дыбыстық тәртіпте жүзеге асады.

Дәріс №3.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Өнеркәсіптік ғимараттардың классификациясы.
   
2. 
   Өнеркәсіп ғимараттарын жарықтандыру мен ауа алмастыру.
   
3. 
   Дірілдету мен шуылға қарсы күрес.
   

{Дәрісте қозғайтын сұрақтар}

1. 
   Қоршау конструкцияларының жылутехникалық есебі.
   
2. 
   Жылутехникалық есептің мақсаты
   
3. 
   Ғимараттардың архитектуралық композицияларының принциптері мен қызметтері.
   

Ғимараттардың архитектуралық композицияларының принциптері мен қызметтері.

Функционалды шарттар архитектуралық сипаттамаларға, соның ішінде бөлек өнеркәсіптік ғимараттар мен өндірістердің кейпіне өте қатты әсер етеді.

Өнеркәсіптік ғимараттар өзіне сәйкес әртүрлі факторлардың әсерінен қалыптасатын бейнеге ие. Ең алдымен бейне берілген өндірістік үрдіске қатысты берілген үрдістің технологиялық белгілеріне сәйкес анықталады, өндірістік ғимарат және үймерет топтары немесе өнеркәсіптік ғимараттың көлемді-аумақтық композициясында өз сипатын табады.

Фасадтың ритмикалық членениясы қабырғаның шыныланған және дыбыссыз бөліктерінің, бірдей ғимарат көлемінің қайталануының көтеруші конструкция жабынының кезектесуінде пайда болуы мүмкін.

Қазіргі өнеркәсіптік ғимараттардың архитектуралық композициясының тектоникасы конструктивті шешімімен анықталады- ғимараттың толық конструктивті схемасымен және бөлек элементтердің конструктивті шешімдерімен, мысалы қабырға, терезе толтырғыштары, көтеруші конструкция жабындысы. Тектоника деп архитектуралық үймереттің конструктивті құрылысын көркемдеу мақсатында қолдану және шығаруды айтады. Бөлек элементтердің арасында пропорционалдық қатынасты сақтау ғимараттың архитектуралық әсемділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Қазіргі кездегі бірқабатты және көпқабатты ғимараттарда көлденең бөліктелінуі жиі қолданылады және сыртқы қабырғалары 6 м ірі қабырғалы панельдерді пайдаланады, сонымен бірге ғимараттардың төбелеріне қосымша ленталы жарық түсіргіш әйнектелген күннен қорғайтын жарық түсіргіш терезелер қойылады.

Өнеркәсіптік ғимараттың қасбеті архитектуралық жабынның пішініне тәуелді болады. Әр түрлі беттік (тіксызықты, қисықсызықты, аратәріздес және т.б.) кескіні бар жабынды қолдану қасбеттің түрлі үйлесімді шешімдерін табуға мүмкіндік береді.

Өнеркәсіптік ғимараттың ішіндегі технологиялық қондырғы мен конструктивті элементтердің ырғақ, қалпы, пропорциясы, масштабы, фактурасы, түсі мен жарықтануы- интерьердің архитектуралық бейнесіне әсер етеді.Интерьердің әсемділігі оның қалпының көлемі мен рельефін күшейтіп немесе әлсірететін кәдімгі және жасанды жарықтанумен көрсетеді.

Мөлдірлеткіш арматура – интерьер композициясының маңызды элементі. Өнеркәсіптік ғимараттардың жасанды жарығының шырақ қалыпы жалпы композициялық шешіммен әрекеттеспеуі керек.

Дәріс №4.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

2.Жылутехникалық есептің мақсаты

3.Ғимараттардың архитектуралық композицияларының принциптері мен қызметтері

Дәріс №5. Дәрістің атауы. Ғимараттың іргетастары, қабырғалары, колонналары
Ғимараттың іргетастары

Бетон көлемі өндірістік ғимараттың колонналардың фундаменті шығындалатын бетонның 20-35%, ал оның құрылуы ғимараттың құнының 5—20% құрайды.

Бұдан біз іргетастың дұрыс таңдалғаны ғимараттың құнына және шығынының ықпалына тығыз байланысты.

Іргетастарды салу тереңдігінің шамасына байланысты екі топ­ка бөліп карастырады;

1. Алдын-ала қазылған шұңқырларға /котлован,траншея/ орнатылатын салу тереңдігі шамалы іргетастар. Әдетте мұндай іргетастардың табандары 1....5м тереңдіктен жоғары орналасады.

2. Салу тереңдігі үлкен іргетастар. Олар көбінесе грунт қабаттарын бойлай табандарын немесе тіректерінің төменгі ұштарын тереңге жеткізе орнатылады. Мысалы, қадалы іргетастар, іргетас- құдықтар,кессондар т.б..

Іргетастардың негізгі түрлері /3.1.-сурет/:

а/жеке іргетастар әдетте бағандарды /колонналарды/ қондыруға арналған. Кейде олар іргетастар арқалығын қолдану арқылы қаланатын қабырға орнатуға пайдаланылуы мүмкін / 3.1,а,ә-сурет және 3.2-3.5 суреттер.

ә) лента пішінді іргетастар көбінесе үйлер мен ғимараттардың қабырғаларын орнатуға арналған /3.1,г,д-сурет/. Кей жағдайларда /әртекті қатты сығылғыш негіздер т.б./ мұндай іргетастар бағандар коюға да қодданылуы мүмкін /3.1, б,в-сурет/,

б) тұтас іргетастар – темірбетон тақталар /плиталар/ турінде жасалынады /3.1.е- сурет/.

в) шомбал іргетастар - үлкен қатқыл /иілмейтін/ дене түрінде бүтіндей үйдің немесе ғимараттың астында біртұтас болып орналасады /3.1,ж-сурет/.

Іргетасты жасап шиғару тәсілдеріне байланысты құйма және құрама ірге тастар дел ажыратады.

Құйма іргетастарды орнатылатын жерінде құрастырылған қалыптарға бетон қоспасын құйып қатыру аркылы жасайды /3.1,ә,б,в,е,ж-сурет/.

Құрама іргетастар дайын күйдегі /заводтан жасалынып шыққан/бөлшеқтерден жинап құрастырылады /3.І,а,г,д-сурет/

Іргетастардың қатқылдығы бойынша иілгіш және қатқыл

іргетастар деп атайды.

Иілгіш іргетастар грунтты негізінің шөгуіне қарай иіліп отырады.

Жабын мен беттік қабырға ғимараттың ішкі қабатын түрлі әсерлерден қорғайды.

Көтергіш қабырғалар жабынның өз салмағын қабылдайды және кейбір жағдайда көтергіш көлік құралдарының салмағын қабылдайды. Өндірістік құрылыста несущие қабырғаны өте сирек пайдаланады, құрылғысы үшін кірпіш, ірі және ұсақ блоктарды пайдаланады.

Аспалы қабырғалар көп қабатты ғимараттың бір қабатында желдің әсері байқалады. Бұл қабырғалар негізінен қоршауыш конструкциялардың ролін атқарады, себебі өз массасын тірек болат үстелдері және байлам балкалары арқылы каркасқа жіберіледі.

Каркасты ғимараттың аспалы қабырғасы кірпіштен және жасанды тастан құралған жағдайда оларды колонна алдына орналастырып фундаментті байламды балкаға бекітеді, себебі олар колоннадан шығыңқы болады. (Сурет 5). Сыртқы қабырғаның мұндай орналасуы каркас элементтерін атмосфералық әсерден және сыртқы ортаның температурасының өзгерісінен қорғайды.

3.1 - сурет. Іргетастардың түрлері; а- темірбетоннан жасалған стакан типті құрама жеке іргетас; ә- баған орнатуға арналған темірбетонан жасалған құйма жеке іргетас; б,в- бағандар орнатуға арналған темірбетоннан жасалған қүйма лента пішінді іргетастар; г,д-лента пішінді құрама іргетастар; е- бағандар тобын орнатуға арналған тұтас іргетастар; І-бойлық қабырғалар; 2-көлденең қабырғалар; 3-төсеніш такта /плита/; 4-бағандар; ж-жомбал іргетас; 1-іргетас: 2-дайындық қабат.

1.1- сурет. Ғимараттың іргетасы мен негізі

Жалпы құрылыс үшін іргетастар мен негіздерді дұрыс жобалап орнатудың маңызы өте зор. Өйткені салынған үйлердің пайдалану мерзімі көбінесе олардың іргетастары мен негіздерінің сапасына байланысты болады,

Іргетастар мен негіздерді жобалау деп салынатын үйлердің берік тұғыры /негізі/ болатын грунттардың құрылыска қажетті қасиеттерін ескере отырып орнататын іргетастардың түрін, табандарының өлшемдерін, конструкциясын анықтауды атайды.

Іргетас үйдін ең жауапты бөліктерінің бірі болып табылады. Өйткені ол бүтіндей қатқыл материалдардан /кірпіш, бетон, темірбетон, темір т.б./ құрылған үйді жүмсақ күйдегі ортамен - грунтты негіздермен жалғастырып жоғарыдан түсетін жүктерді таратады. Сондьқтан іргетастың катқылдығы бірдей емес екі ортаның бір жүйенің құрамында үйлесімді және берік жұмыс атқаруын, яғни уйлердің ұзақ мерзімде қауіпсіз пайдаланылуын камтамасыз етуде атқаратын ролі үлкен.

Дәріс №5.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

2.Қабырғалар және қабырғаларға қойылатын талаптар.

3.Темірбетон колонналары және металл колонналар
Дәріс №6. Дәрістің атауы. Жабындылар түрі және оларға қойылатын талаптар

Сұрақ атауы 1 Жабындылар түрі және оларға қойылатын талаптар.

Күшті және әлсіз әсерлер жабынға тұрақты, уақытша әсер етуі мүмкін.

Қыздырылмайтын ғимараттарда жабынды жылытқышсыз суық етіп жасайды. Кішкене жылу бөлінетін ғимаратта жабын болат шатыр болған жағдайда суық етіп, ал орамды шатырда температураны азайту мақсатында және гидрооңашалағыш жабынды орналастырады.

Жабынның аралықсыз схемасында негізгі көтергіш конструкцияға ірі өлшемді тақтайша төсейді- настилдер жабын бөліктерінің элементтері қызметін атқарады.

Соңғы кезде болат настилден, алюминийден, пластикалық массадан, асбестцементтен және тағы да басқа құрылыс материалдарынан жасалған жабын тақтайшалары көп қолданыс тапты.

Қыздырылатын ғимараттардың астынан әсіресе ішкі ауаның ылғалы көп болған жағдайда бір немесе екі қабатты орамнан буоңашалағыш орнатады немесе тақтайшаның бетін битуммен жағады.

Аралық биіктігінің өзгеретін жерінде температуралық шов орнатады, бұл жағдайда орамды гидрооңашалағыш кілемшені 250 мм биіктікте орнатады.

Темірбетон аралықтары Т- немесе П- тәрізді қиылыста аралық 6 м жабынмен жабады (сурет 7, а, б,). Темірбетон құрамалы тақтайшаны қырлы және қырсыз етіп дайындайды (сурет 7, в, г). Тақтайшаның ұзындығы қабылданған аралық осьтерінің арасына сәйкес болуы керек. Үлкен аумақты қамтамасыз ету үшін тақтайшаның тірек ұшын трапециялы ойып кесумен және аралас қатарда орнатады (сурет 7, д).

Өндірістік ғимараттарда еденді жабынға байланысты үш негізгі топқа бөледі.

Өндірістік ғимараттарда азаматтық құрылысқа қарағанда, жабындар әр түрлі әсер етеді

Күшті және әлсіз әсерлер жабынға тұрақты, уақытша әсер етуі мүмкін.

Қыздырылмайтын ғимараттарда жабынды жылытқышсыз суық етіп жасайды. Кішкене жылу бөлінетін ғимаратта жабын болат шатыр болған жағдайда суық етіп, ал орамды шатырда температураны азайту мақсатында және гидрооңашалағыш жабынды орналастырады.

Жабынның аралықсыз схемасында негізгі көтергіш конструкцияға ірі өлшемді тақтайша төсейді- настилдер жабын бөліктерінің элементтері қызметін атқарады.

Соңғы кезде болат настилден, алюминийден, пластикалық массадан, асбестцементтен және тағы да басқа құрылыс материалдарынан жасалған жабын тақтайшалары көп қолданыс тапты.

Қыздырылатын ғимараттардың астынан әсіресе ішкі ауаның ылғалы көп болған жағдайда бір немесе екі қабатты орамнан буоңашалағыш орнатады немесе тақтайшаның бетін битуммен жағады.

Аралық биіктігінің өзгеретін жерінде температуралық шов орнатады, бұл жағдайда орамды гидрооңашалағыш кілемшені 250 мм биіктікте орнатады.

Темірбетон аралықтары Т- немесе П- тәрізді қиылыста аралық 6 м жабынмен жабады (сурет 7, а, б,). Темірбетон құрамалы тақтайшаны қырлы және қырсыз етіп дайындайды (сурет 7, в, г). Тақтайшаның ұзындығы қабылданған аралық осьтерінің арасына сәйкес болуы керек. Үлкен аумақты қамтамасыз ету үшін тақтайшаның тірек ұшын трапециялы ойып кесумен және аралас қатарда орнатады (сурет 7, д).

Дәріс №6.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

2.Едендер және еденге қойылатын талаптар.

3.Қоршаушы конструкциялар

Дәріс №7. Дәрістің атауы. Баспалдақтар, арақабырғалар, дарбазалар және т.б. ғимараттардың элементтері.
Баспалдақтар, арақабырғалар, дарбазалар және т.б. ғимараттардың элементтері.
Өндірістік ғимараттың сатысын негізгі, қызметтік, өрт сөндіруге және апатты жағдайларға арналған деп бөледі (сурет 5).

Негізгі саты қабат аралық жүріп тұруға, сондай-ақ өрт немесе апаты жағдайда адамдарды эвакуациялауға арналған.

Қызметтік сатылар қондырғы орнатылған жұмыс аумақтарымен байланысты қамтамасыз етді, кейде қабат арсында қосымша байланыс ретінде қолданылады. Сонымен қатар қызметтік сатылар тұратын және жөнделетің аумақтарының көпірлі крандарын атқарады.

Өртке қарсы сатылары өрт болған жағдайда үстіңгі қабаттар мен ғимарат жамылғысына жету үшін арналған. Апат сатылары өрт пен апат кезінде ғимараттан адамдарды эвакуациялау үшін қолданылады.

1. Саты

Өндірістік ғимараттың сатысын негізгі, қызметтік, өрт сөндіруге және апатты жағдайларға арналған деп бөледі (сурет 5).

Негізгі саты қабат аралық жүріп тұруға, сондай-ақ өрт немесе апаты жағдайда адамдарды эвакуациялауға арналған.

Қызметтік сатылар қондырғы орнатылған жұмыс аумақтарымен байланысты қамтамасыз етді, кейде қабат арсында қосымша байланыс ретінде қолданылады. Сонымен қатар қызметтік сатылар тұратын және жөнделетің аумақтарының көпірлі крандарын атқарады.

Көп жағдайда өндірістік ғимараттардың терезелерінің түптемелерін біртекті етіп орнатады.

Өндірістік ғимараттардың терезелерінің ойықтары ағашты, болатты және темірбетон түптемелерінен, шыныблоктардан, шыныпакеттерден немесе полимер негізінде жасалған жарық өткізгіштерден жасалады.

Терезе блокын орнатып болғаннан соң беттік қабырғаның ойықтарына цинкті болаттан жасалған тұмшалағыш, ал ішкі бетіне ағаштан немесе бетоннан жасалған терезе асты тақтасын орнатады.

Ыстық цехтарда (құймалы және т.б), ауа ылғалы жоғары цехтарда болат терезе түптемелері орнатылады. Олар ағаш түптемелеріне қарағанда ұзаққа шыдайды және пайдалануда жеңіл. Терезе ойықтарын жеке түптемелермен толтыруға болады.

Қарапайым болат түптемелерге қарағанда қазіргі таңда болат терезе панельдері кең қолданыс тапты. Олар әдетте қарапайым, қатты және биіктігі 20 м дейінгі терезе ойықтарын бекітуге мүмкіндік береді. Терезе панельдерін труба тәрізді немесе иілген профильден жасайды. Олардың өлшемдері қабырға панельдерінің биіктіктерінің 1200 және 1800 мм, биіктігі 6 м өлшемдеріне сай болуы керек. Олар саңылаусыз және ашылатын жармалармен, біртекті және екі қабатты швынылаумен болуы мүмкін. Панель жалпы рамадан және шыныланған элементтерден (рамадан) тұрады, оларды ілгекке немесе дәнекердің көмегімен бекітеді. Ойықтарының биіктігіне байланысты панельді бір-біріне орнатады, олардың өздік массасы төмендегі қабырға панеліне жіберіледі. Әр панельді каркас колоннасына төрт жерден болтпен бекітеді.

Егер технологиялық үрдіс мүмкіндік берсе, от қатынасындағы қауіпті өндірісті жайларды бір қабатты ғимараттарда сыртқы қабырғаның бойында, ал көпқабатты ғимараттарда – жоғарғы қабаттарда орналастырылады. Өрттің пайда болуы жағдайында ғимараттан адамдардың қауіпсіз – эвакуациясы мүмкіндігін қарастырады. Ол үшін эвакуациялық жолдар мен шығуды жобалайды.

1.Өнеркәсіп ғимараттарының және үймереттерінің көлемді-планды шешімі.

2.Жобалау түрлері және цехтарды шектеу.

3.Бағам адымының пролет биіктігін және енін, қабаттылығын таңдау

2.Ғимараттың терезесі және терезе жақтаулары мен панелдері.

3.Ғимараттардың көлемдік-жобалық шешімі.
Дәріс №8. Дәрістің атауы. Бірқалыпты қималы конструкцияларды есептеу.
1 Ортасынан созылуға есептеу.

Ортасынан созылуға жұмыс істейтін элементтер ең әлсіз қима бойынша есептеледі:

Элементтің бұзылуы зигзаг тәрізді болады (сурет 14,1).

Беріктікке есептеу келесі формуламен жүргізіледі:

Сурет 14,2. Қысылуға есептеу үшін.

Сурет 14,3. Иілуге есептеу үшін.

Қисық иілу, жүктеу әсер ету өсі қиманың симметрия өсімен әсер етпегенде пайда болады, мысалы прогондарда(сурет 14,3).

q_x= q sinα;              q_y= q cosα;

M_x=q_xl²/8;               M_y=q_yl²/8;

W_x =bh²/6;              W_y=hb²/6

Қысылып иілген сырықтар деп бір мезетте иілу моментін және бойлық күшін қабылдайтын сырықтарды айтады (сурет 14,4).

Сурет 14,4. Қысылып иілген элементтердің иілістері.

Беріктікке тексеру:

σ= N/F +  M / Wξ ≤Ru

(4.5)

ξ<1- сырықтың деформациясынан болатын, бойлық күштің әсерінен иілу моментінің көбеюін ескеретін коэффициент.

ξ=1-N / φRcFбр	(4.6)
Созылып-иілетін элементтерде иілу моментінен басқа сырықты созатын күштер әсер етеді. Кері әсерлі қосымша моменті негізгі моментті азайтады. Оларды есептерде ескермейді, ағаштың ақаулықтары есебінен.

&&&

$$$002-008-100$Дәріс №8.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер

{Өзін-өзі тексеру сұрақтар тізімі немесе тестер}

1. 
   Ортасынан созылуға есептеу жолдарын қарастыру
   
2. 
   Ортасынан қысылуға есептеу жолдарын қарастыру
   

3. 
   Иілетін элементтер. Бойлық күштің әсерінен иілу моментінің көбеюін ескеретін коэффициентін табу.
   

• 
  Тасты және теміртасты
  
• 
  Бетонды және темірбетонды
  
• 
  Металды (болатты және алюминийлі)
  
• 
  Ағаш және пластмасса
  

• 
  Монолитті, құрылыс алаңында жасалады
  
• 
  Құрылымды, зауыттарда жасалынып құрылыс алаңына әкелінеді
  
• 
  Құрылымды-монолитті, құрылымды элементтерден тұрады және арасы бетонмен құйылады
  

• 
  Ұзақтылық
  
• 
  Сенімділік
  
• 
  Отқа төзімділік
  
• 
  Үнемділік
  
• 
  Индустриалдылық
  
• 
  Унификация
  
• 
  Эстетикалық
  

• 
  Атом реакторларында, қуатты пресс қондырғыларда, теңіз құрылымдарында, көпірлерде, әуе алаңында, жолдарда, зауыттарда және қоғамдық ғимараттарда қолданады;
  
• 
  Жұқа қабырғалы көлемді конструкцияларда, силос,бункер және қоймаларда;
  
• 
  Көптеген массивті құрылғыларда;
  
• 
  Санитарлы-техникалық және жер асты құрылымдарда;
  
• 
  Жылу және гидростанцияларда, таукен өндірісінде.
  

да, астыңғы жағында созылу пайда болады. Құр бетонды арқалыққа (сурет 2,1 а)жүк түскен кезде арқалық морт сынады. Сондықтан арматурасыз бетон қолданысы көп таралмаған.

Сурет 2,1. Арқалықтың бұзылу сұлбасы

Аса мықты арматура мен жұмсақ арматура (сурет 2,1 б)жұмыстары бірдей болып келеді, бірақ мықты арматураның көтергіш қабілеті жоғары болып келеді. Аса мықты арматураның қолдануы шектелген, өйткені сызаттардың тым ашылып кету салдарынан конструкция эксплуатацияға жарамсыз болып қалады.

Зерттеулер көрсеткендей аса мықты арматураны алдын-ала кернелген конструкцияларда қолдануға болады. Ол үшін арматураны алдын-ала тартып сосын формаға бекіткеннен кейін бетон құйылады, бетон қатқаннан кейін арматураны босатады, кернелген болат қайтадан орнына келу үшін батонды қысады. Бұндай конструкцияда (сурет 2,1 в)сызат пайда болу үшін созу кернеуіне арматураның қысу кернеуі төтеп береді.

Құрылыс конструкцияларына қойылатын талаптар

Жүктеулердің ұзақтығы бойынша СНиП 2.01.07-85* бойынша келесі түрлерге бөлінеді үнемі және уақытша (ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді және ерекше)

6. 
   ҚК есептеу кезінде тіркестердің ең қолайсыз әсері ескеріледі. Екі түрлі тіркес бар:негізгі және ерекше.
   
7. 
   Ғимарат пен құрылымдардың жауапкершілік дәрежесі ол ғимараттың уақытынан бұрын бұзылуы кезінде материалды және экономикалық шығын мөлшерімен анықталады. Ғимарат жауапкершілігін анықтау үшін үш дәреже қабылданған
   

ІІ- қалыпты

ІІІ- төмен

Коэффициент γ_n: I дәреже үшін - 0,95 тен аса, бірақ 1,2 ден аспау керек; II дәреже үшін - 0,95; III дәреже үшін - 0,95-тен төмен, бірақ 0,8-ден төмен болмау керек.

8Шектік жағдайлармен есептеген кезде материалдың басты беріктік көрсеткіші ретінде оның кедергісі алынады, нормативті және есептік

R^н – нормативті кедергі (СНиП бойынша);

R–есептік кедергі, келесі формуламен анықталады:

R=Rн/γm

(5)

Мұнда,

γ_m – материал бойынша сенімділік коэффициенті, γ_m>1.

Есептік кедергіні есептеген кезде жұмыс шарты коэффициентін ескере отырып алу керекγ_c,

Нормативті және есептік мәндер жүктеулерге де бар, өйткені олар өзгеріп отырады және анықтау мүмкіншілігі жоқ болғандықтан.

N^н – нормативті кедергі (СНиП бойынша);

N – есептік кедергі, келесі формуламен анықталады:

N=Nнγf

(6)

Мұнда, γ_f–жүктеу бойынша коэффициент(γ_f>1).

Есептеу кезінде материалдардың нормативті және есептік кедергісін дұрыс таңдай білу керек.

Дәріс №9.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   ТБ даму перспективалары
   
2. 
   Жүктемелер түрлеріне не жатады, әрқайсысын талдаңыз
   
3. 
   Жүктемелер тіркестерін келтіріңіз
   

• 
  Структурасы- үлкен тығыздықты бетонның толтырғышының аралары байланыстырғышпен толтырылған; үлкен кеуекті, кіші- және құмсыз; кеуектелген, яғни толтырғышы бар және байланыстырғышы қатқан күйінде кеуектер түзген; ұяшықты, яғни ұяшықтары жасанды түрде жасалған.
  
• 
  Тығыздығы бойынша- 2500кг/м³(аса ауыр); 2200- 2500кг/м³(ауыр); 1800-2200кг/м³(ұсақ түйіршікті);500- 2000кг/м³(жеңіл);
  
• 
  Толтырғыш түрі – қатты толтырғышы бар, кеуекті; арнайы.
  
• 
  Түйіршік құрамы, ірі түйіршікті және ұсақ түйіршікті;
  
• 
  Қатаю түрі- табиғи, жылумен өнделген атмосфералық қысымда; автоклавты өңдеу, жоғары қысыммен.
  

• 
  Ауыр 2200- 2500кг/м³(қатты тығыздықты толтырғышы бар);
  
• 
  Ұсақ түйіршікті 1800кг/м³-тан аса (ұсақ толтырғышы бар);
  
• 
  Жеңіл (кеуекті толтырғышы бар);
  
• 
  Ұяшықты, автоклавты және автоклавты емес;
  
• 
  Арнайы.
  

Отыру қатаюдың бастапқы кезінде қарқынды болады.

Сурет 3.1. Бетон отыруы

а- отыру сызаттарының түзілуі, б,в- симметриялы және симметриялы емес армирленген бетонның деформациялары;

Арматура үлесі және орналасуы отыруға әсер етеді(Сурет 3.1, б,в).

• 
  В- қысуға беріктік, текшелі беріктік, жобада көрсетіледі.
  
• 
  В_t – остік созуға беріктік, керек кезде тағайындалады
  

• 
  F – аязға төзімділік (F50-F500);
  

  W – су өткізбеугіштік, арнайы конструкцияларда талап етіледі, мысалы резервуарлар(W2-12 кгс/см2);; D – тығыздығы бойынша, жылуөткізгіштік бойынша талаптар қойылғанда (D 500-2000 кг/м3);

• 
  S – өздігінен кернеуленуі, өздігінен кернеуленген цементті қолданғанда талап қойылады(S0,6-4).
  

Бетон түріне және жұмысына байланысты бетон класстары келесідей болады:

• 
  Цементтен жасалған ауыр бетондар үшін:В7,5; В10; В12,5; В15; В20; В30…В60;
  
• 
  Кернеуленетін бетондар үшін В20…В60;
  
• 
  Жеңіл бетондар үшін, егер орташа тығыздығы D600…D900 – B1…B7 және т.б. (СНиП 2.03.01-84*)
  

Арматура деп ТБ құрамындағы болаттан жасалған, созу күштерін қабылдайтын және конструктивті, есептік және өндірістік қажеттіліктерден қабылданған сырықтарды айтады (3,2сурет).

Сурет 3,2. ТБ конструкцияларын армирлеу

а- тақталар, б- арқалықтар, в- бағандар.

Беті бойынша арматуралар жазық және ауыспалы қималы болады (сурет 3,3). Қолдану бойынша арматуралар кернеуленетін және кернеуленбейтін болып бөлінеді.

Сурет 3,3. Ауыспалы қималы арматура түрлері;

• 
  Ағу аймағы анық болаттар (жұмсақ болаттар);
  
• 
  Қатты болаттар, ағу аймағы анық емес (аз легірленген, термо қатайтылған болаттар);
  
• 
  Сызықтық байланысты болаттар,ағу аймағы жоқ (аса берік сымдар);
  

Сурет 3,4. Арматуралы болаттың деформацияға ұшырауы диаграммасы

Беріктіктің негізгі сипаттамалары:

• 
  Жұмсақ болаттар үшін физикалық ағу шегі σ_у;
  
• 
  Қатты және аз легірленген болаттар үшін σ_0,2;
  
• 
  Аса берік сымдар үшін σ_u.
  

• 
  Пісірімділік – болаттың электр пісіруге қолайлылығы, бұл кезде пісіру аймағында сызаттар пайда болмау керек; жақсы пісірімді болаттар олар аз көміртекті және аз легірленген болаттар. Термо қатайтылған және созумен қатайтылған болаттарды пісіруге болмайды.
  
• 
  Реологиялық сипаттары- ағуы және релаксация;
  
• 
  Шаршаудан тозу, көп қайталанатын жүктемелерден пайда болады, және салдарынан морт сынады;
  
• 
  Динамикалық беріктену, кенет динамикалық жүктемеден пайда болады, мысалы жарылу немесе сейсмикалық әсерден.
  

• 
  Арматураның кедір-бұдыр беті бетонмен жақсы тіркеседі (3,8 сурет )
  
• 
  Бетонның отыру кезінде арматура беті мен бетон беті арасында үйкелістің күшеюі арқасында;
  
• 
  Арматура беті мен бетон бетінің желімденуі арқасында, цемент коллойдты массаның тұтқырлығы салдарынан.
  

1. 
   Бетонның деформациясының түрлері
   
2. 
   Серпімділік және серпімді-пластикалық модульдері
   
3. 
   Темірбетонның физикалық-механикалық қасиеттері және артықшылықтары мен кемшіліктері
   
4. 
   Арматура қасиеттері және түрлері
   

Алдын ала кернеу келесі сұлба бойынша жүргізіледі

Сурет 4,3. Алдын ала кернеу жасау сұлбасы

а- арматура дайындау; б- созу; в- тарту құрылғыларын алу; г- бетонның серпімді қысылуы;

Алдын ала кернелген элементтер өндірісінде алдын ала кернеуді екі түрмен жасайды: арматураны тірекке бекіту немесе бетонға бекіту.

Сурет 4,4. Арматураны тірекке тарту

Сурет 4,5. Арматураны бетонға тарту

Арматураны созу механикалық, электротермиялық және электротермомеханикалық тәсілдердің көмегімен жүргізеді.

3 Алдын ала кернеудің маңызы конструкцияның кейін жұмысына зор әсерін тигізеді. Неғұрлым көп болса, соғұрлым әсері жақсы болады. Бірақ тым көп тартылған арматураның үзіліп кету қаупі үлкен. Ал егер арматура аз тартылса, уақыт өткеннен кейін әсері мүлдем жоғалады. Алдын ала кернеудің мәнін келесі шектерде қабылдау қажет

σ_sp+p≤R_sn;   σ_sp-p≥0,3R_sn

Мұнда,

Р- алдын ала кернеудің мүмкін ақаулығы, механикалық тәсілде 0,05σ_sp;электротермиялық әдісте30+360/L, МПа (L – сырық ұзындығы, м).

Бастапқы кернеу мәні арматурада тұрақты қалып қалмайды, уақыт өткен сайын материалдардың ерекшеліктеріне және дайындау технологиясына байланысты азайып отырады. Кернеу жоғалтудың екі түрі бар: бірінші, бұйымды дайындаған кезде; екінші, бетонның қысылуынан кейін.

1. 
   Тірекке бекіткен кезде кернеудің релаксациясынан; арматура түрінен және созу әдісіне байланысты болады, механикалық әдіс кезінде σ₁=0,1σ_sp-20,электротермиялық және электротермомеханикалық әдісте - σ₁=0,3σ_sp.
   
2. 
   Температураның өзгеруінен, яғни арматураның және созатын құрылғылардың температураларының айырмашылығы, В40 бетоннан төмен бетондар үшін σ₂=1,25Δt, В45 және одан жоғарғы бетондар үшін σ₂=1Δt; мұндағы Δt арматура мен тіректің температура айырмашылықтары.
   
3. 
   Анкерлердің деформациясынан болатын жоғалту σ₃=(λ/l)Е_s, мұндағыλ=2мм – шайбалардың қысылуы, λ=1,25+0,15d инвентарлы қысқыштардағы сырықтардың орын ауыстыруы, d- сырық диаметрі, l- сырық ұзындығы; электротермиялық созу кезінде σ₃=0; бетонға тіреген кезінде σ₃={(λ₁+λ₂)/l}Е_s.
   
4. 
   Арматураның үйкелісінен болатын жоғалту σ₄
   

• 
  канал немесе бетонға тіреген кезінде конструкциямен болатын үйкелістен;
  
• 
  тірекке тіреген кезде майысатын жердегі болатын үйкеліс.
  

5. 
   Болатты форманың деформациясынан болатын жоғалту, конструкцияның түріне, ұзындығына және формасына байланысты болады, белгісіз болса σ₅=25 МПа деп қабылдайды;
   
6. 
   Бетонның ағуынан болады, қатаю түріне, кернеу мәніне және бетон классына байланысты, бетонды қысу кезінде және кейін 2-3 сағат аралығында болады. Табиғи қатаю кезінде σ₆=40σ_bp/R_bp, егер кернеу σ_bp/R_bp ≤α болса, мұндағы α =0,25+0,025 R_bp ≤0,8 σ_bp- бетонды қысатын кернеу.
   

7. 
   Армматураның кернеуінің релаксациясынан болатын σ₁=σ₇.
   
8. 
   Бетон отыруынан болады σ₈, бетон түріне, созу түріне және қату түріне байланысты.
   
9. 
   Бетон ағуынан болады, алдын ала қысу күшінің ұзақ әсерінен болады, бетон түріне, созу түріне және бетондағы кернеуге байланысты,
   

Егерσ_bp/R_bp>0,75, болса бетон сызықты емес түрде ағады. Онда σ₉=300α(σ_bp/R_bp-0,5)

10. 
    Арматура кедір-бұдырлығынан болатын бетондағы жаншылу, бетонға орау тәсілімен созылса (диаметрі 3м болатын құбырларда және резервуарларда)σ₁₀=70-22d.
    
11. 
    Құрылымды конструкцияның блоктарын қосқан кезде арасында болатын қысу деформацияның салдарынан σ₁₁=(nλ/l)E_s, мұндағыλ=0,3…0,5 – қосылыс қысылуы,n – тігіс саны.
    

Кесте 1. Алғашқы кернеу жоғалтуларының топтары

Дәріс №11.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Темірбетон кедергісі теориясының мақсаты қандай? және

2.ТБ элементтерінің кернеліп-деформацияланған күйінің үш кезеңін атаңыз.

3.Бетондағы алдын-ала қысу күші қандай күштердің мәндеріне тең?

Дәріс №12. Дәрістің атауы. Иілген ТБ элементтерін нормальді және көлбеу қимасы бойынша есептеу. Тасты және теміртасты конструкциялар олардың түрлері, қасиеттері.
Кез келген симметриялы формалы элементті беріктікке нормальді қима бойынша есептегенде, элементтің шектік жағдайда тепе-теңдікте тұрғанын қабылдайдыΣМ=0жәнеΣХ=0.

Кернелмейтін бір арматурамен армирлеген кезде ΣХ=0 теңдігін келесі түрде жазуға болады:

Сурет 7,1. Иілген элементті есептеуде

а- кернеу мен күштің сұлбасы; б- бұзылу сұлбасы.

А_b= bx;  z_b= h_o- 0,5x;  S_b= А_b z_b = bx(h_o- 0,5x)

R_bbx = R_sA_s;   x = R_sA_s/(R_bb)(1.17)

ξ = x/h_o= R_sA_s /(R_bbh_o);      M ≤ R_bbx(h_o- 0,5x)(1.18)

Мұндағы,

ξ – қысылатын аймақтың салыстырмалы биіктігі.

Сонымен қатар, қысылатын аймақтың ауырлық центрімен өтетін өс арқылы момент көмегімен өрнектеуге болады:

M ≤ R_sA_s(h_o- 0,5x)(1.19)

(1.17),(1.18),(1.19) формулаларын бірге қолданады. Олар келеді егер x<ξ_Rh_o, мұндағы ξ_R- қысылатын аймақтың шектік салыстырмалы биіктігі, бұл кезде арматурадағы созу кернеуі шектік мәнге ие болады σ_s→R_s.

Элементтің көтеру күші бірдей болған жағдайда, арматура қимасы соғұрлым кіші болады, егер h_o жұмысшы қиманың биіктігі ұлғайса. Яғни арматурасы көп және аз қималарды алуға болады.

Және армирлеу үлесі μ100, келесі қатынастарды ескергенде bxR_b= R_sA_s жәнеξ=x/h_oкелесі түрде көрсетілуі мүмкін:

Осы жерде төртбұрышты қимадағы арматура үлесінің максималды мәнін табуға боладыξ_R.

Сурет 7,2. Таврлы қима.

Төртбұрышты элементке қарағанда таврлы элемент тиімді болып саналады, өйткені көтеру қабілеті бірдей болғанымен бетон шығыны аз болады. Полкалардың ені үлкен болған жағдайда қабырғадан ең үлкен аралықта жатқан свесте кернеу аз болады. Сондықтан, есептерде полкалар свесінің эквивалентті енін b'_f кіргізеді, нормалар қажет еткенде мәнін шектеп отырады.

Егер қысылған аймақтың астыңғы шегі полка аралығында жатса (сурет 7,2 б), онда таврлы қиманы тік төртбұрышты сияқты есептейді, өлшемдері b'_f және h₀, өйткені созылған аймақтың бетоны көтеру қабілетіне әсер етпейді.

Қысылған аймақтың астыңғы шегі келесі теңдеумен анықталады

{Дәріс конспектері}

Тасты қалау деп ерітінді арқылы тұтас материалға айналған жасанды немесе табиғи тастардан құралған қалауды айтамыз. Тасты конструкциялар мыңдаған жылдар бойы қолданысқа ие болған, қазіргі кезде де сыртқы және ішкі қабырғаларда, іргетас бағандарында көп қолданады.

Артықшылықтары – ол отқа төзімділік, жақсы жылу және дыбыс өткізгіштігі, ұзақ уақытқа жарамдылық, аз эксплуатациялық шығындары. Көп жағдайда тас материалдары жергілікті болып келеді.

Кемшіліктері – үлкен өзіндік массасы және қол еңбегін көп қажет етеді.

Қазіргі кезде арасына жылу изоляциялық материалдар салынған көп қабатты кірпішті сыртқы қабырғаларды кеңінен қолданады. Көтеру қабілеттігін жоғарлату үшін болатты арматураларды қолданады; бұндай қалауды теміртасты қалау д.а.

Ерітінді ретінде бейорганикалық байланыстырғыштан (цемент, ізбес, саз), ұсақ толтырғыштан (құм), судан және арнайы қосымшалардан құралған ерітіндіні қолданады. Байланыстырғыш түріне қарай ерітінділерді цементті, ізбесті және араласқан (цемент-ізбесті, цемент-сазды) деп бөледі. Құрылыс ерітінділері жаңа дайындалған күйінде қозғалғыштық және су ұстамдылық қасиеттеріне ие болуы керек, ал қатқан күйінде беріктігі жоғары болуы керек.

Тасты материалдарды келесідей бөледі:

• 
  Табиғи, тас карьерларында алынады (бут, қиыршық тас);
  
• 
  Жасанды тастар, күйдіру тәсілімен алынған (керамикалық), және күйдірусіз тәсілімен алынған тастар (силикатты, шлакты, бетонды тастар);
  

• 
  Тұтас кірпіш және тұтас тастар;
  
• 
  Бос денелі кірпіш және әртүрлі қуыстары бар тас;
  

Сурет 8,1. Кірпіш және керамикалық тастар.

Сурет 8,2. Қабырға қалауларын байлау түрлері.

Сурет 8,3. Тас қалауларының түрлері.

а- жылу изоляциялық тақталардың қабырға бетіне жақын арада орналасуымен; б- жылу изоляциялық тақталардың қабырға ішінде орналасуымен; в,г- вертикалды көлденең қабырғашықтары бар; д- кірпіш-бетонды қалау; е- жылу изоляциялық қалың тігісті қалау.

Тасты материалдардың беріктігін эталон үлгілерін қысуға сынау арқылы анықтайды. Кірпіштерді сонымен қатар, иілуге сынайды. Тас пен бетон мортты материалдар болып табылады, қысуға беріктіктері созуға беріктікке қарағанда 10-15 есе үлкен болып табылады. Сондықтан, тас маркаларын өстік қысуға сынайды:

Дәріс №12.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Тасты және теміртасты конструкциялар олардың түрлерін, қасиеттерін атаңыз.

2. Қысу,созу және иілу кезінде беріктікке әсер ететін негізгі факторлар

3. Иілетін элементтердің көлбеу қимасы бойынша көлденең күшке есептеу және көлденең сырықтарды есептеу жолдары.

Ортасынан қысылған армирленбеген элементтерді көтеру қабілеттігіне есептегенде (тең аралықты ішкі бағандар) қамтамасыз етілген деп есептелінеді егер келесі шарт орындалса:

m_g – ұзақ жүктемені ескеретін коэффициент;

φ – бойлық иілудің коэффициенті;

R– қалаудың қысуға есептік кедергісі;

А- элементтің қимасының ауданы;

η– иілгіштікті ескеретін коэффициент (СНиП бойынша);

ηжәнеφ коэффициенттері қалау материалынан және қысылған элементтердің иілгіштігіне байланысты болады. Кез келген формалы элементтің иілгіштігі есептік ұзындықтың қиманың радиус инерциясына қатынасын айтамыз.

Сурет 9,1. Ортасынан қысылған элементтерді есептеу үшін.

Қысылған қабырғалар мен бағандардың есептік биіктігі олардың көлденең тіректерге (ара жабын) тірелу түріне байланысты. Қозғалмайтын тіректерде (биік ғимараттардың қабырғалары мен бағандары)l_o=Н(сурет 9,1 а). Үстіңгі серпімді тірек және астыңғы тірек қатаң қысылғанда (бір қабатты өндірістік ғимараттардың қабырғалары мен бағандары)l_o=1,5Н бір аралық үшін, және l_o=1,25Н көп аралықты ғимарат үшін (сурет 9,1 б). Еркін тұрған конструкция үшін l_o=2Н (сурет 9,1 в).

Қысылған элементтердің кималарын біртіндеп таңдайды. Тас пен ерітінді түрін және маркасын қабылдап, қалаудың норма бойынша қысуға есептік кедергісін табады.

Сурет 9,2. Ара қабырғаларын есептеуде.

Эксцентриситет ұлғаюымен күштен алыс жерде қысу кернеулері азаяды, содан кейін таңбасын өзгертеді, яғни созылу пайда болады (сурет 9,2 б).

Тас конструкцияларының ортадан тыс қысылу кезінде көтергіш қабілеті қамтамасыз етілген деп есептелінеді, егер келесі шарт орындалса:

Ерікті формалы қималар үшін және ірі блокты ұяшықты бетонды тастар үшін ω=1, қалған тастар және тік төртбұрышты қималар үшін

е_о=М/N – қиманың ауырлық центріне байланысты Nесептік күш эксцентриситеті;

h– иілу моменті жазықтығы бойымен әсер ететін қима аймағының биіктігі.

m_gкоэффициентінің физикалық мағынасы ортасынан қысылған элементтерде есептегендей болады

Ортасынан тыс қысылған элементтердің бойлық иілу коэффициенті φ₁бүкіл қима биіктігі үшін h бойынша бойлық иілу коэффициенті φ және элементтің қысылған аймағының коэффициенті екеуінің орташа арифметикалық мәні арқылы табылады, тік төртбұрышты қима үшін h_c=h-2e_o.

Қалыңдығы 25 см көтергіш және өз салмағын ғана көтеретін қабырғаларда кездейсоқ эксцентриситет еске алынады, ол өз кезегінде бойлық күші эксцентриситетімен қосылады. Кездейсоқ эксцентриситет мәні көтеретін қабырғалар үшін 2 см, өз салмағын ғана көтеретін қабырғалар үшін – 1см.

Шектік эксцентриситеттер үшін нормалар қабылданған. Эксцентриситеттің ең үлкен мәні жүктеменің негізгі үйлесімі үшін 0,9у аспау керек, ерекше үйлесім үшін 0,95у, 25см-лі және одан да аз қабырғалар үшін 0,8у және 0,85у. Бойлық күштің нүктесінен ең қатты қысылған аймаққа дейін арасы көтеретін қабырғалар мен бағандар үшін 2см-ден аспау керек.

Егер ортасынан тыс қысылған элементтерде есептік бойлық күш е_о>0,7у эксцентриситетімен әсер етсе, қиманың созылған аймағында қалау тігістері ашылады. Бұл жағдайларда сызат мөлшерін тексеру қажет.

Сызат ашылуына есептеген кезде байланбаған тігіс бойынша шектік кернеулерін анықтайды және қалаудың серпімді жұмыс істеуі қабылданады. Олар байланбаған қима бойынша R_tb есептік кедергісінен аспау керек, сонымен қатар γ_rкоэффициентіне көбейтілген.

γ_r коэффициенті конструкцияның жұмыс істеу мерзіміне байланысты, және қалаудың жұмыс істеу шарты және сипаттамасына да байланысты.

I – қима инерция моменті;

(h-y) – қиманың ауырлық центрінен созылған шетінің ең алыс аймағына дейін қашықтығы

Дәріс №13.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

2.Теміртасты конструкциялар элементтері

1. 
   Металл конструкциялар материалдары туралы негізгі мағлұмат, қолдану аймағы.
   
2. 
   Конструкциялардың басқа түрлері.Құрылыс болаттары.
   
3. 
   Алюминийдің болаттан айырмашылық қасиеттері
   

1. 
   өнеркэсіптік гимаратгар;
   
2. 
   көпқабатты және биік ғимараттардың қаңқасы;
   
3. 
   ғимараттардың үлкенаралықты жабыны;
   
4. 
   көпірлер, эстакадалар;
   
5. 
   мұнаралар мен мачталар;
   
6. 
   табактық конструкциялар;
   

... Конструкциялардың басқа түрлері. Оларға көпірлік, мұнаралық крандардың, тиеуіш-крандардың, ірі экскаваторлардың, құрылыстықпен жолдық машиналардың, гадротехникалық ғимараттардың, радиотелескоптардың, космостық байланыс антеналардың және басқаларының болат конструкциялары жатады.

Болат вариантты жобалау және техникалық-экономикалық талдау негізінде тандап алынады.

Құрылыс конструкциялары үшін болатты таңдау келесі параметрлерге:

ә) әр алуан жүктеу кезіндегі материал жүмысының ерекшелігін ескеретін, жүктеу түріне (статикалық, динамикалық, вибрациялық және т.б);

б) кернеулену жағдайы түріне (сығу, созу, жазық немесе көлемді кернеулену жағдайы);

в) меншікті кернеу деңгейін, кернеулер шоғырлану дәрежесін және қосылған жеріндегі материалдың қасиетін анықтайтын, элементтердің қосылу тәсіліне;

Бірінші топқа ерекше ауыр жағдайларда жүмыс жасайтын немесе тікелей динамикалық, вибрациялық немесе жылжымалы жүктемелер әсеріне ұшырайтын, дәнекерленген конструкциялар мен олардың элементтері жатқызылған (кранасты арқалықтар; жұмыс алаңшаларының арқалықтары; ферма фасонкалары; көліктік галереялардың аралық конструкциялары; биіктігі 60 метрден жоғары электртарату жолдарының тіректері және т.б.)

Бірінші топтағы конструкциялар өте күрделі жағдайларда жұмыс жасайды. Сондықтан бұл конструкцияларға арналған болаттар үшін өте жоғары талаптар қойылады.

Екінші топка статикалық жүктеме кезінде созуға жұмыс жасайтын (фермалар; рамалар ригельдері; қабатаралық жабын және төбе жабын арқалықтары; саты косоурлары; көліктік галереялардың тіректері және т.б.) дәнекерленген конструкциялар немесе олардың элементтері, және де дәнекерленген қосылыстары жоқ кезіндегі бірінші топтағы конструкциялар кіргізілген.

Үшінші топқа статикалық жүктеме кезінде көбінесе сығу кернеу әсеріне жұмыс жасайтын дөнекерленген конструкциялар (мәселен, ұстындар, (бақандар, жабдық астындағы тіректер және баска сығылған, сығыла-майысқан элсменттер) және де дөнекерленген қосылыстары жоқ кезіндегі екінші топтағы конструкциялар жатқызылған.

Төртінші топқа қосалқы конструкциялар (байланыстырғыштар; фахверк элементтері; сатылар; қоршаулар және т.б.) және де дәнекерленген қосылыстары жоқ кезіндегі үшінші топтағы конструкциялар кіргізілген.

Егер үшінші мен төртінші топтағы конструкциялар үшін статикалық жүктемелер кезіндегі беріктік талабымен шектелу жеткілікті болса, бірінші мен екінші топтар үшін болаттың динамикалық әсерлерге және морт қирауга кедергісін бағалау маңыздысы болып табылады.

Болат ферриттен және перлиттен құралады.Перлиттің түйірлері фериттен едәуір беріктеу келеді. Осы екі құраушылар көміртекті болаттың жүктеме әсерінен жүмысын анықтайды.

Бірінші кезеңде пропорционал шегіне σ_р дейін әсер ететін кернеулерге пропорционалды серпімді деформациялар пайда болады. Мұны серпімді жүмыс кезеңі деп атайды. Материалдың осылай жұмыс жасау кезеңінде ұзару деформациялары атом торының серпімді-қайтқыш бүлінуі арқасында пайда болады. Сондыктан үлгіден жүктемені түсіргеннен кейін, ол алғашқы өлшемдеріне қайта келеді.

Жүктемені одан әрі өсіру феррит түйірлерінде жеке ысырулар пайда болуына келтіреді. Ксрнеулср мсм деформациялар арасындағы пропорционалдылығы бұзылады, яғии деформациялар кернеулерден тезірек өсе бастайды (σ_ужәне σ_р арасындағы бөлік). Кейінгі кернеулер өсуі феррит түйірлеріндегі жеке ысыру санын көбсйтіп, оны ысыру сызық-жолына дамытады. Бұл жағдай тұрақты кернеулер кезіндеүлкен деформациялар пайдаболуына келтіреді, яғни аққыштық, алаңшасы құралады. Бұл пластикалы акқыштық кезеңінс аққыштық шек кернеуі σ_у сәйкес келеді.

Азкөміртекті болаттардың және кейбір төменлегирленген болаттардың акқыштық, алаңшасының үзындығы 1,5-2% шамасында болады. Деформациялардың дамуы феррит түйірлерінде аздаған серпімді деформациялар мен үлкен кайтымсыз ысырулар нетижесінде пайда болады. Сондықтан жүктемені алғаннан соң деформациялардың бір бөлігі қайтады, ал кайтымсызы қалдық деформацияларға келтіреді.

Деформациялардың одан әрі дамуына беріктеу және қатандау перлит түйірлері кедергі жасайды. Сондықтан үлгіде жалпы ысыру жазықтығы пайда болуы үшін ферриттің жеке түйірлеріндегі ысырулар перлит түйірлерін орағытуы керек немесе осалдау жерлерін жарып өтуі керек. Бүл үшін кернеулерінің жоғарлауы кажет. Аққыштық алаңшасынан уақытша кедергісіне дейінгі, сыртқы әсерлерге кедергісі көтерілетін, осы кезең өздігінен беріктену қезеңі деп аталады. Осы кезенде материалдың жүмысысерпімді-пластикалы ретінде өтеді.

Созған кезде ұзарту бойлық деформациясьша тарылу көлденең деформациясы ілесе жүреді. Уақытша кедергісіне таялған кезде ұзару мен тарылу деформациялары осалдау жеріне шоғырлануы арқасында "мойынша (шейка)" қүралады. Мойынша орынында үлгі қимасы тез кішірейеді. Осы себептен, үлгідегі жүктеменің төмендеуіне қарамастан, мойынша қимасындағы кернеу көтеріле береді. Осыньң нөтижесінде мойыншаның құрылған орынында үлгі үзіледі.

Ұзын аққыштық алаңшасы пайда болу тек қүрамына 0,1-0,3% шамасында кеміртек кіретін болаттарға тән. Көміртек кемдеу кезінде феррит түйірлеріндегі ысыруды тыю үшін перлит түйірлері жетіспейді, ал артық кезінде перлит түйірлері көп болып феррит деформациясын үнемі тыйыптұрады. Сондықтан оларда аққыштық алаңшасы пайда болмайды. Мұндайболаттар үшін шартты аққыштықшегі σ_0,2 0,2%-ға тең қалдық деформациясы бойынша апықталады.

Болатгың созу кезіндегі жұмысының негізгі көрсеткіштері болып улкен деформациялардың дамуыалдынсипаттайтынσ_уаққыштық шегі элементтің қабылдай алатын шекті жүктемесіне сәйкес келетін σ_ууақытша кедергісі және материалдыңпластикалық касиеттсрін сипаттайтынсалыстырмалы ұзаруы болыптабылады. Олүш көрсеткіштері болат Мемлекеітік стандартында келтірілген.

Азкөміртекті болаттыңаққыштықшегіненуақытша кедергісіне дейінгі аралықтағы материалдың жұмыс жасай алатын коры едәуір көп σ_у/σ_u~0,6 Осы жағдай болаттың пластикалық қасиеттерін кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді. Беріктігі жоғары болаттыңаққыштық шегі уақытша кедергісіне жақын таялады (σ_у/σ_u≥0,8), сондықтан мұндай материалдың серпімді-пластикалық кезеңіндегі жұмысын пайдалануға шек қойылған.

Серпімді жұмысы кезеңіндебарлық прокатталған болаттар үшін серпімділік модулі Е=2.06∙10⁵ МПа=2,06∙10⁴ кн/см². Пропорционал σ_р шегінен аққыштық σ_ушегіне дейінгіаралықтағы кернеулер кезінде серпімділік модулі кемиді.

Пластикалық деформациядан кейін өздігінен беріктену кезеңіне ауысуы, сонан соң болаттыңүзілуі жалғыз өсті біркелкі таралған кернеу кезінде ысыру арқылы өтеді. Максималды жанама кернеулер әсер ететін бағыты бойынша металдың қарқынды ағу жазықтығыпайда болады.

Екі өстер бойынша жүктелген кездеметалдың пластикалық күйіне ауысуы, өсер ететін кернеулердің таңбасына және мөлшерлерінің ара қатынасына байланысты. Мысалы,екі өстері бойынша таңбалары бірдей жүктемелер катарынанөсіп, кернеулері қимасындабіркелкі таралған кезде, пластикалық ағу көлбеген (наклонный) жазықтықтар бойынша ысыру арқылы өтеді. Мұндағы кернеулер жалғыз өстіжүктелген кездегісімен бірдей болады.

Егер жүктемелердің таңбалары әр түрлі болып,болат бір бағытында созылып екінші бағытында сығылса, онда пластикалық ағуы жалғызөсті жүктелген кезіне қарағанда аздау кернеумен өтеді.

Кернеулері қимасында біркелкі емес таралғанкезде, болаттың бір бөлігінің екінші бөлігі бойынша ысыруына серпімді аймақтары кедергі туғызады. Сондықтан қимасының аққыштыққа шалдыққан бөлігінде пластикалық ағу қысылған жағдайдаөтеді. Осы себепаққыштық кернеуінің σ_у көтерілуіне келтіріледі.

Таза алюминий оңай коррозияланады, бірақ тез арада бетінде жұқа тотығу үлпегі пайда болып, коррозияның одан әрі дамуынан қорғайды.

Осы қорытпаларды алдын ала созумен-нагартовкалаумен шартты аққыштық шегінің кернеуін σ_0,2 1,5...2 есе көтеруге болады.

Көп компонентті алюминий қорытпалары термиялық өңдегеннен кейін тозу үрдісінде беріктігі көтеріледі. Мүндай корытпалар термиялық беріктендірілетіндері деп аталады. Олардың уақытша кедергісі σ_u=400МПа-дан асуы мүмкін, бірақ пластикалылығы кеміп салыстырмалы ұзаруы 5...10%-дан аспайды.

Қос композициялы қорытпаларды (А1-Мg, АІ-Мn) термиялық өңдеу беріктенуіне келтірмейді. Бұл қорытпалар термиялық беріктендірілмейтіндері деп аталынады. Осы себептерден алюминий қорытпаларының маркалары көп болады.

Алюминий қорытпалары әр түрлі термиялық өңделген және нагартовкаланған күйінде жеткізіледі. Бұл жағдайлар былай белгіленеді:

М-күйдірілген (отожженный, мягкий);

Н-нагартовкаланған;

1/2Н -жартылай нагартовкаланған;

Т-шыңдалған (закаленный) және 3...6 тәулік арасында үйтемпературасы кезінде табиғи тоздырылған;

Т1 –шьңдалған және бірнеше сағат арасында жоғарланған температура кезінде жасанды түрде тоздырылған;

Т5-толық шындалмаған және жасандытүрдетоздырылған.

1. 
   магналиялар депаталатын алюминиймен магнийдің қорытпасы. Ол маркасында АМг әріптерімен және магнийдің пайыздағы шамасын көрсететін санмен белгіленеді. МысалыАМг6;
   
2. 
   дюралюминдер деп аталатын мыс, магний жәнеаздау мөлшердегі
   

Сурет 4. Болат жұмысының унификацияланған диаграммасы.

Мұндай ұқсату конструкциялар есептеуін едәуір жеңілдетеді және болат жұмысының талдау шегін кеңейтеді.

Дәріс №14.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Алюминийдің болаттан айырмашылық қасиеттері қандай..

2. Металл конструкциялар және конструкциялардың басқа түрлері.

3. Құрылыс болаттары.

1.Кернеу түрлері және есептеу кезінде олардың ескерілуі. Конструкция элементтерін есептеу

2. Ортадан созылған элементтің жүктемеге жұмысы

3. Металл коррозиясы және онымен күресу жолдары

Шекті хсағдайлардьщ бірінші тобы көтергіштік кабілеті, яғни бірінші нышаны бойынша, ғимараттарды пайдалану мүмкіншілігін камту үшін, конструкцияға әсер етуші жүктемелер пайдалануға шек қоятын мәнінен аспауы керек. Бүл шарт жалпы түрде былай жазылады

Бірнеше уақытша жүктемелер бір мезгілде әсер еткен кезде конструкциялар есебінде жүктемелердің немесе күштеулердің ең қолайсызүйлесімі ескеріледі. Үйлесім жуктемелерді немесе күштеулерді Ψ-үйлесімкоэффициентіне көбейту арқылы есепке алынады. Сонымен, N_тaxкүштеуін мына түрге келтіруге болады

мүңцағы N, - F = 1 кезіндегі күштеу, яғни жүктемеден күштеуге ауысуын белгілейді.

уақытша кедергісі бойынша есептегенде

мүндағы δ₁ - бірлік жүктеме әсерінен пайда болатын орын ауысу; δ₁-шекті қалдықты немесе толық орын ауысу.Шекті жағдайлардың екінші тобыүшін шекті шартты мына түрде жазуға болады

ТМД елдері бойынша коррозиядан жыл сайын 30 млн. тоннаға жуық металл шығындалады. Коррозияланған металдың 90%-ы кайта балқытуға жіберіледі, ал қалған 10%-ы (яғни шамамен 3 млн тоннасы) қайтарылмас шығын болыл табылады (тот, темір қагы жөне т.б.).

Соңғы жылдары металл корының, яғни металл конструкциялар, машиналар, құбырлардың және т.б. жалпы массасының көбеюінен, ауаның жердің, табиғат суы ластануының ұлғаюынан коррозия шығыны көбейіп кетті. Мәселен, кей кезде жылу электростанциялар тас көмір жағып ауаға орасан зор көлемде күкіртті газ шығарғандықтан күкірт қышқыдан жаңбыр жауады.

Коррозия дегеніміз металдың агрессивті ортамен әрекеттесуі аркасында химиялық немесе электрохимиялық қирау үрдісі. Химиялық коррозия бір мезгілде өтетін тотығу және тотықсыздану үрдісі нәтижесінде пайда болады. Мұндай коррозия қай арада болса да қисыны бар, бірақ көбінесе жоғары температура кезіндегі ауада, сұйық электролит еместерде(мұнай, бензин, керосин, қорытылған күкірт) байқалады. Жоғары температура болған уақытта газ түрінде ортадағы химиялық коррозия сонымен қатар газкоррозиясы деп аталады.

Металл коррозиясының кең таралған түріне электрохимиялықкоррозия жатады. Ол металдардың сұйық электролиттерімен (тұздардың қышқылдардың, сілтілердің су ертіндісі) әрекеттесуі кезінде пайда болады. Кай су болса да (өзендік, жер астылық, жауын-шашындық) барлығы әрдайым электролит ертіндісіне жатады.

Коррозиялар келесі түрлерге белінеді: атмосфералық, жерастылық, контактілік, адасқан ток коррозиясы, микроорганизмдердің тіршілік әрекеті нәтижесіндегі биокоррозия, химиялық. Құрылыс металл конструкциялары көбінде атмосфералық коррозияға ұшырайды. Сұйық агрессивті ортаның және жерастылық коррозиялар әсеріне тазарту ғимараттарының конструкциялары, резервуарлар, газгольдерлер үшырайды.

Атмосфералық коррозия барлық пайдаланылып жүрген металдардың 80% шамасындағысын зақымдайды. Оның шығыны барлық коррозия шығынының 50%-ын құрайды. Атмосфералық коррозия жаңбырдан немесе конденсация нәтижесіңде ауадан металл бетіне түскен ылғал әсерінен пайда болады.

Атмосфераның коррозиялық агрессивтігі оның ылғалдығы мен ластығына байланысты. Агрессивтік дәрежесі бойынша агрессивсіз, әлсін агрессивті, орта агрессивті және күшті агрсссивті орталарға бөлінеді. Металды коррозиядан қорғау үшін оны легирлендіреді немесе қорғау үлпегімен жабады. Легирлендіруші элементтер негізі металмен коррозияға тұрақтылығын көтеретін қорытпалар құрайды. Шамалы мөлшердегі (1%-ға жетпес) мыс пен хром болаттың коррозияға қарсы кедергілігін едәуір жоғарылатады. Ал, қоспаларды 20%-ға дейін жеткізіп тот баспайтын болаттарды алуға болады.

Осымен қатар металды коррозиядан қорғау үшін оның бетіне үлпек жасалады. Үлпектер металдан, лакбояулардан, оксидтерден болуы мүмкін.

Дәріс №015.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Металл коррозиясы және онымен күресу жолдары
   
2. 
   Майысатын элементтерді серпімділік аралығында есептеу жолдары
   
3. 
   Ортадан созылған элементтің жүктемеге жұмысы
   

1. 
   Бас жоспар туралы жалпы түсінік
   
2. 
   Тапсырма: Өз бетімен жеке участокты жобалау
   

Жеке тұрған ғимараттар кезінде шаруашылық ауланың ең аз өлшемі автомашиналардың бұрылу шарттарымен анықталады.

Шаруашылық аулалар ғимараттан алшақ қашықтыққа ылди болу қажет, бұл сел суларының көшеге ағуын қамтамасыз етеді.

Жерді жасыл массивке жақын, көлік магистралінан алыс етіп таңдайды.

Қорғалатын алаң (жасыл) тұрғын жер айналасынан 1,5-3,0 м, бұл бір қатар ағаш және бұта отырғызуға мүмкіндік береді. Магистраль жағынан жасыл аймақты 6 м ге дейін кеңейтеді.

Тұрғын үй айналасындағы жол ені 3,5 м кем болмау қажет, ал ішкі жолдар ені 1-2 м болу қажет.

Жатын бөлмені нысаналау оларды оңтүстікке, оңтүстік-шығысқа және шығысқа, батыс, оңтүстік-батысқа қаратуды қарастырады.

Демалу орнынын көлік аймағы шекарасынан тұрғын үйден биік болмайтындай етіп орналастырады. Спорт алаңдарын жасыл жолақпен биік өсетін ағаштар мен бұталардан бөлек орналастыру қажет.

Спорт алаңын тұрғын ғимараттың артына немесе жанына 10 м жақын емес етіп орналастырған дұрыс. Ұзындығын бағдарлау спорт орталық өсінен солтүстіктен оңтүстікке бағытталған болуы қажет.

Қозғалмалы ойын және демалуға арналған алаңдар тұрғын ғимараттың шығу жолына тікелей жақын орналасу қажет.

Кішкентай балаларға арналған алаң құммен, сырғанақ, өрмелейтін декоративті мүсіндермен жабдықталу қажет.

Шаруашылық алаңды көлік шешілетін жерге тікелей жақын жерде орналастырады. Бұл алаң үшін өз бетімен көшеден немесе тұрғын шағын ауданның ішкі жолдан шығу, кіру қарастырылады.

1. 
   Бас жоспар дегенді қалай түсінесіз?
   
2. 
   Қаланың бас жоспары мен жеке участок бас жоспарының айырмашылығы неде?
   
3. 
   Жел бағытын тұрғызып, бас жоспар жобалай аласызба, түсіндіріңіз?
   

Ғимарат пен имараттың негізгі конструктивті элементтері және бөліктерімен танысып, олардың түрлерін сызып, ғимарат пен имаратты жобалағандағы маңыздылығын оқып үйрену.

1. 
   Ғимарат пен имараттың негізгі конструктивті бөліктері және элементтері
   
2. 
   Ғимараттың конструктивті элементтерін және бөліктерін жеке оқып, оларды сызу
   

1. 
   Ғимарат пен имараттың негізгі конструктивті бөліктері және элементтері
   

Жер асты бөлігі:

• 
  іргетастар,
  
• 
  жертөлелер,
  
• 
  техникалық жертөле,
  
• 
  шұңқырлар.
  

• 
  Цоколь;
  

• 
  Қабырғалар;
  

• 
  Тіректер (ұстындар);
  
• 
  Жабын және жамылға;
  
• 
  Шатыр және жабын материалдары;
  
• 
  Терезе және есіктер;
  
• 
  Едендер;
  
• 
  Баспалдақтар;
  
• 
  Қоршаулар және т.б.
  

№2 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары

1. 
   Ғимарат пен имараттың негізгі конструктивті элементтерін атаңыз?
   
2. 
   Әр конструктивті элементтің атқаратын рөлі қандай?
   
3. 
   Конструктивті элементтерге қойылатын талаптар қандай?
   

Тұрғын ғимараттардың көлемдік –жоспарлық шешімдерін

техника-экономикалық бағалауды есептеп үйрену.

Сабақ жоспары:

1. 
   Көлемдік жоспарлық шешім
   
2. 
   Тұрғын пәтерлерін жоспарлау
   

1 Көлемдi-жоспарлық шешiм.

Көлемдi-жоспарлық шешiм деп ғимаратқа қойылатын функционалдық тағайындаулар және талаптарды қанағаттандыруға келісетін бiр кешендегi (орналастырылу) өлшемдері және формалары берілген бөлменiң құрастырылымын айтады. Көлемдi-жоспарлық шешiм жоспарда ғимараттың кескiнi және өлшемдермен, биiктiгi және қабаттардың санымен, пәтерлердiң құрамымен және орналастыруы, сонымен бiрге функционалдық аймақтарды орналастыруымен бейнеленедi. Көлемдi-жоспарлық шешiм отқа төзiмдiлiк дәрежесi және ғимарат класы сипаттамаларымен толықтырады.
№3 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары

1. 
   Көлемдік жоспарлық шешім дегеніміз не?
   
2. 
   Тұрғын пәтерлерді жоспарлауды қалай жүргіземіз?
   
3. 
   Тұрғын ғимараттардың көлемдік-жоспарлық шешімдерін техника-экономикалық бағалауды көрсетіңіз
   

Сабақтың мақсаты: Негіз және іргетастар туралы түсіну, іргетас

түрлерімен танысып, оған қойылатын талаптарды білу, топырақты

беріктендіру әдістерін білу және төсеу тереңдігін анықтауды үйрену.

1. 
   Негіз және іргетас. Негізгі түрлері және қойылатын талаптар
   
2. 
   Топырақты беріктендіру әдістері
   
3. 
   Төсеу тереңдігін анықтау
   
4. 
   Іргетас жоспары
   

Ғимараттың жер үсті бөлігі жататын іргетастың жоғарғы кеңістігін іргетастың жоғарғы беті немесе қима, ал төменгі негіздікпен түйісетін оны – іргетас тігісі деп атайды.

Жоспарланған топырақ бетінен тігіс деңгейіне дейінгі негіз қабаты жататын тереңдігіне сәйкес болатын арақашықтықты айтады. Сонымен қатар топырақтың қату тереңдігін ескеру қажет. Егер негіз ұсақтүйіршікті топырақтан (ұсақ және шаңды құм, суглина немесе саз) тұрса, онда іргетастың тігісін топырақтың қату деңгейінен жоғары болмайтындай етіп орналастыру қажет. От жағатын ғимараттардағы ішкі қабырға астындағы іргетастың бату тереңдігі топырақтың қату тереңдігіне байланысты емес; оны жер деңгейінен немесе жертөле еденінен 0,5 м төмен тағайындайды.

Iргетас жоспары деп iргетастың кеспелтегi деңгейінде көлденең жазықтықта ғимараттың қимасы деп аталады. Iргетас жоспары жүк көтергiш қабырғаның астындағы iргетас кескiнiн көрсетедi.

Iргетасты жоспарда іргатас тігіс конфигурациясын, бетонның астыңғы қабатын, бір төсеу тереңдіктен екінші тереңдікке өтетін кертпештер, құрама элементтердiң маркасы (iргетас, жастық, өлшемдерi бар блоктер), монолитті бөлімшелерді көрсетедi.

Iргетастың конструкциясын толық анықтау үшiн көлденең қималарды бередi. Қимада iргетас, қабырғаның төменгi жағы немесе цокольнiң нобайларын, бөлменiң еденi, жердiң бедерi, судан қорғауларды суреттейдi. Қимада керпештер, iргетастың жеке элементтерiнің, табан және iргетас тігісінің енi, сонымен бiрге екi өстерге олардың байланысуы бар қабырғалардың қалыңдығының өлшемдерін қояды. Қимада келесi белгiлердi қояды: 1 қабат еденінің деңгейі; қима; тігіс; жер беті деңгейi.

1. 
   Іргетас пен негіз дегеніміз не?
   
2. 
   Іргетастың қандай түрлері бар, түрлеріне байланысты қолдану аймағы?
   
3. 
   Іргетастарға қойылатын талаптар қандай және оларды берктендіру әдістерін атаңыз?
   
4. 
   Төсеу тереңдігін қалай анықтаймыз?
   

1. 
   Қабырғалар. Қабырға типтері және оларға қойылатын талаптар
   
2. 
   Қоршау конструкцияларын жылутехникалық есептеу
   
3. 
   Қоршау конструкцияларының ылғалдық кезеңін есептеуді үйрену