Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі шәКӘрім атындағы семей мемлекеттік

Семей, 2014

ж.

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің журналистика және практикалық қазақ тілі кафедрасының аға оқытушысы, филол.ғ.к. Баймұханбетова М.Б

2 КЕЛІСІЛДІ

2.1 журналистика және практикалық қазақ тілі кафедрасының отырысында қаралып, талқыланды.

Хаттама № 1___ «_19__» ___09________20_13_ ж.
Кафедра меңгерушісі _______________ Каримова Б.Ж

2.2 Гуманитарлық факультеттің оқу-әдістемелік бюросында талқыланып, бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________20__ ж.
Төрайымы ________________ ф.ғ.к Кеңесбаева Ш.С

3 БЕКІТІЛДІ

Университеттің оқу-әдістемелік бюросында бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________20__ж.

Проректор, профессор _________________ Искакова Г.К

№ 1 БАСЫЛЫМЫ

2.Практикалық сабақтар..........................................................................................4-

3.Студенттердің өздік жұмысы...............................................................................

4.Пайдаланған әдебиеттер тізімі............................................................................

1. 
   Дауысты, дауыссыз дыбыстардың классификациясы-классификация гласных, согласных
   
2. 
   Үндестік заңы-закон сингорманизма
   
3. 
   Буын үндестігі-созвучие слогов
   
4. 
   Дыбыс үндестігі-созвучие звуков
   
5. 
   Лексика. Сөз мағынасы-лексика. Значение слов
   
6. 
   Мақал-мәтелдер – пословицы, поговорки
   
7. 
   Тұрақты сөз тіркестері-фразеологизмы
   
8. 
   Сөз құрамы-состав слова
   
9. 
   Жұрнақтар-суффиксы
   
10. 
    Зат есім -имя существительное
    
11. 
    Жіктік жалғаулар-личные окончания
    
12. 
    Көптік жалғаулар-окончания множественного числа
    
13. 
    Тәуелдік жалғаулар-притяжательные окончания
    
14. 
    Септік жалғаулар-падежные окончания
    
15. 
    Сын есім-имя прилагательное
    
16. 
    Сын есімнің шырайлары –степени сравнения прилагательных
    
17. 
    Сан есім –имя числительное
    
18. 
    Есімдік-местоимение
    
19. 
    Есімше-причастие
    
20. 
    Көсемше-деепричастие
    
21. 
    Үстеу-наречие
    
22. 
    Етістік-глагол
    
23. 
    Етістіктің шақтары-времена глагола
    
24. 
    Шылаулар-союзы
    
25. 
    Сөйлем мүшелері-члены предложения
    
26. 
    Құрмалас сөйлемдер-сложные предложения
    

№1.Тақырыбы:Қазақ тілі туралы түсінік.

Мақсаты: Қазақ тілі туралы мағлұмат беру.

Қазақ тілі-қазақ халқының ана тілі. Ол түркі тілдерінің тобынан шыққан қазақ, қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт тілдері бір-біріне өте жақын. Өйткені бұлар жалпы түркі тілдерінің бір тармағы –қыпшақ- ноғай тобынан өрбіген тілдер.

Қазақ тілі – «Ер Төстік», «Аяз би» сияқты ертегілермен, «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Алпамыс» сияқты батырлар жырымен, «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш –Баян сұлу» секілді ғашықтық жырларымен, мақал-мәтелдермен, жаңылпаштармен бай тіл.

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. Қазақ тілі түркі тілдерінің ішінде қай топқа жатады?

2. Қазақ тілінің ерекшеліктері

3. «Тілдер заңы» қай жылы қабылданды?

4. Тіл туралы мақал-мәтелдер жазу, жаттау.

Әдістемелік нұсқау:

Қазақ тілі туралы, қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері туралы мағлұмат алу. «Тілдер заңындағы» баптармен танысу. Берілген сұрақтарға жауап беріп, тапсырмаларды орындау: Тіл туралы мақал-мәтелдерді жаттау. (орысша варианттарын білу)

Әдебиеттер:

Ш.К.Бектұров, А.Ш.Бектұрова, Қазақ тілі . А.-2002.

З.С.Күзекова. Қазақ тілі. А.-2002

Г.Қ.Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш. А.-2000

Тіл туралы Заң

 1 тарау. Жалпы ережелер

      1-бап. Негiзгi ұғымдар

      Осы Заңда мынадай ұғымдар пайдаланылады:

      Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi - қазақ тiлi. 

Сөздік

Мемлекеттік- тіл государственный язык

Зерттеу-исследовать

Парыз- долг

Іс қағаздары-делопроизводство

Меңгеру-

      қазақ диаспорасына ана тiлiн сақтауы және дамытуы үшiн көмек көрсетуге мiндеттi. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi - қазақ тiлi. ономастика - тiл бiлiмiнiң жалқы есiмдердi, олардың пайда болуы мен өзгеруiнiң тарихын зерттейтiн бөлiмi; Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының парызы. Мемлекеттiк тiл - мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi. 

Сөйлесу

-Мына сөз қалай жазылады?

Бұл сөз былай жазылады.

Это слово пишется так.

Мына сөз қалай дыбысталады?

Как произносится это слово?

Бұл сөз былай дыбысталады.

Это слово произносится так

Тағы да дыбысты қайтала

Еще раз повтори произношение

Қате, тағы да қайтала

Ошибка, еще раз повтори

Қайтадан жаз

Еще раз перепиши.

Еще раз напиши

Дұрыс емес, міне қате

Неправильно, вот ошибка

Жаттығу жұмысы

Мен дұрыс тыңдаймын (отырамын, сөйлеймін, айтамын, білемін, ашамын, жабамын, жазамын, қайталаймын)

Cен дұрыс тыңдайсың (отырасың, сөйлейсің, айтасың, білесің, ашасың, жабасың, тыңдайсың, жазасың, қайталайсың)

Сіз дұрыс тыңдайсыз (отырасыз, сөйлейсіз, айтасыз, білесіз, ашасыз, жабасыз, тыңдайсыз, жазасыз, қайталайсыз)

Ол дұрыс тыңдайды (отырады, сөйлейді, айтады, біледі, ашады, жабады, тыңдайды, жазады, қайталайды)

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. Топонимика дегеніміз не?

2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі деп нешінші бапта жазылған?

3. Диаспора дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқау:

«Тілдер заңындағы» баптармен танысу. Берілген сұрақтарға жауап беріп, тапсырмаларды орындау

Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабай. Практикалық қазақ тілі. – Алматы, 1993.

Ақтанова А.С., Рахымбаева Р.Е. Қазақ тілі – Семей, 2007

№2.Тақырыбы: Қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері.

Қазақ тілінің қазіргі әліпбиі. Қазақ жазуы туралы

Мақсаты: қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері туралы: род категриясының жоқтығы, екпіннің соңғы буынға түсуі, т.б. ерекшеліктері туралы мәлімет беру

ә,ө,ү,ұ,і,қ,ғ,һ,ң-дыбыстары тек қазақ тіліне ғана тән дыбыстар.

Қазақ тілінде екпін соңғы буынға ғана түседі.

Қазақ тілінде заттың меншіктілігін білдіру үшін тек есімдіктер ғана емес, олармен бірге тәуелдік жалғаулар да қолданылады: менің үй-ім, сенің

ана-ң.

Қазақ тілінде предлогтар жоқ.

1. 
   Қазақ тіліне тән дыбыстар.
   
2. 
   Қазақ тіліндегі жалғау түрлері, олардың жалғануы
   
3. 
   Қазақ тілінде род категориясы, предлогтар бар ма?
   
4. 
   Қазақ тілінде баяндауыш сөйлемнің басында кездесе ме?
   
5. 
   Қазіргі қазақ әліпбиі неше әріптен тұрады?
   
6. 
   Орыс тіліндегі предлогтар қазақ тілінде қалай беріледі?
   
7. 
   Мысалдар келтіріңіз?
   

Қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері туралы оқу, олармен танысу. Қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс айта білу керек, оларға мысалдар келтіру.

Орыс тіліндегі предлогтар қазақ тілінде қалай берілетіні туралы мәліметпен танысып, мысалдар келтіру.

Әдебиеттер:

Г.Қарақұсова., З.Күзекова .Қазақ тілі.А.-1997

А.Аяпова. Қазақ тілі 1-2 кітап. А.-1997

Қазақ тілі. А.С.Сейдімбекова . А-1999

К.Сариева Қазақ тілі және елтану. Алматы, 2000

Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабай Практикалық қазақ тілі

Н.Беріков Қазақ тілі сабақтары. А., 1994

А.Ш.Бектұров, Ш.К.Бектұров Казахский язык для всех. А, 2002

Мәтін: Қазақстан Республикасы – тәуелсіз мемлекет

«Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң 1991 жылғы желтоқсан айының 16-сы күні Жоғары Кеңестің VII сессиясында қабылданды. Бұл күн – Республиканың Тәуелсіздік күні деп жыл сайын тойланады. Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланды. Қазақ ұлтының және Қазақстанда тұратын басқа ұлттардың өкілдерінің мәдениетін, салт-дәстүрін, тілін қайта түлетіп, дамыту, ұлттық қадір-қасиетін нығайту мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының өз мемлекеттік рәміздері – Елтаңбасы, Туы, Әнұраны бар. Еліміз Туымен тұғырлы, Елтаңбасымен еңселі, Әнұранымен айбатты.

Республика өкіметі адам құқыларының жалпыға бірдей Декларациясында халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқылары мен бостандықтарының үстемдіктерін мойындайды. Қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқын растайды. Ол бейбітшілік саясатын ұстанады, ядролық қаруды таратпауға, қарусыздануға шақырады. Өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес белгілеп, жүйелі жүргізеді.

Тапсырмалар, сұрақтар:

1.Мәтінді оқыңыз.

2. Мәтінге сұрақтар қою арқылы сұхбаттасыңыз.

3. Мәтінді мазмұндаңыз.

Мазмұн жоқта мазмұнсыздық шыға келер ортаға.

Әр адамға өз анасынан басқа да ,

Ғұмырына етер мәңгі астана,

Жебеп тұрар,

Демеп тұрар арқада

Болу керек қасиетті төрт ана:

Туған жері –түпқазығы, айбыны,

Туған тілі – мәңгі өнеге айдыны.

Жан байлығы, салт-дәстүрі – тірегі,

Қадамына шуақ шашар үнемі және

Туған тарихы.

Төрт анасын сыйламаған халықтың

Ешқашан да бақ жұлдызы жанбаған.

Қасиетті бұл төрт ана-

Тағдырыңның тынысы.

Төрт ана үшін болған күрес –

Күрестердің ұлысы.

Қазақстан Республикасы: егеменді тәуелсіз мемлекет

1991 жылы 1 желтоқсанда

сайланған.

Бірінші конституциясы 1993

жылы 28 қаңтарда, екінші Конституциясы: конституциясы 1995 жылы
Ұлттық ақша: теңғе 30 тамызда қабылданды

№3.Тақырыбы: Дауысты, дауыссыз дыбыстар, олардың жіктелуі

1. 
   Тілдің жақтың (иектің), еріннің қатысына қарай дауыстыларды мына таблица арқылы көрсетуге болады:
   

2. 
   И, у дыбыстары буын ыңғайына қарай, сөздің жуан, жіңішкелігіне қарай бірде жуан, бірде жіңішке болып айтылады.
   
3. 
   Дауыссыз дыбыстар: ұяң, үнді, қатаң болып бөлінеді.
   

1. 
   Қазақ тіліне тән дыбыстар.
   
2. 
   Қазақ тіліндегі жалғау түрлері, олардың жалғануы
   
3. 
   Қазақ тілінде род категориясы, предлогтар бар ма?
   
4. 
   Қазақ тілінде баяндауыш сөйлемнің басында кездесе ме?
   
5. 
   Қазіргі қазақ әліпбиі неше әріптен тұрады?
   
6. 
   Орыс тіліндегі предлогтар қазақ тілінде қалай беріледі?
   
7. 
   Мысалдар келтіріңіз?
   

Дауысты, дауыссыз дыбыстарға мысалдар келтіру, олардың жіктелуі туралы малұмат алып, кесте жасау.Қазақ тіліне тән дыбыстардың нешеуі дауысты, нешеуі дауыссыз? Т.б. сұрақтарға жауап беру.

малар:

Әдебиеттер:

Орысша-қазақша сөздіктер.

М.Бисенбаев. Абайдың республикалық мәдени-мемориалдық музейі. А.-1984

С.Мәмекбаев.,Қ.Алиева. Қазақстан Республикасы.А.1993

1991 жылғы 1- желтоқсан қазақ халқының тарихында айтулы күн болып жазылатыны хақ. Тұңғыш рет бүкл халықтық сайлау өтіп, өз Президентімізді таңдадық. Бұқаралық ақпарат құралдарында хабарланғанындай,Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың мерейі үстем болды. Ол дүниежүзінің президенттері қызығарлықтай дауыс алды. Бұл үлкен жеңіс -халық сенімі.

Сұрақтарға жауап беріңіз

1. 
   Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті кім?
   
2. 
   Ата заңның қай бабында Президент жайлы айтылған?
   
3. 
   Президент қай жылы сайланды?
   
4. 
   Президенттің халыққа жолдауы туралы не білесіз?
   

1. 
   Түбір мен қосымшаның және сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне ықпал жасап, өзара үйлесіп айтылуын үндестік заңы дейміз.
   
2. 
   Үндестік заңы екі түрлі болады-буын үндестігі және дыбыс үндестігі.
   
3. 
   Соңы ог, уг, рк, нк, нг, ке, кт, ек, лк, нкт, кль, брь, бль сиқты дыбыстар тіркесіне біткен кірме сөздерге жалғанатын қосымша әр уақытта жіңішке болады: педагог-ті, парктен, банк-ке, пунк-тен т.б.
   

Үндестік заңы дегеніміз не?

Дыбыстардың үндесуі дегеніміз не?

Үндестік заңы қалай бөлінеді?

Жуан, жіңішке сөздерге мысалдар келтіріңіз, оларға қосымшалар жалғаңыз да, олар қалай жалғанып тұрғанын түсіндіріңіз.

: Әдістемелік нұсқау:

Үндестік заңымен танысу. Дыбыстардың үндесуі туралы малұмат алу. Тақырып бойынша берілген сұрақтарға жауап беріп, тапсрымаларды орындау. Мысалы, адам+дар, кілем+дер, табиғат+ты, көктем+де т.б.

Әдебиеттер:

Н.Төреқұлов. Қанатты сөздер. Алматы, 1977

С.Қалиев, М.Оразалиев.Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Рауан.- 1994

Қазақ Совет энциклопедиясы. А.-1972

Мәтін: Қазақстан Республикасының Конституциясы

Мақсаты: Еліміздің егемендігінен мағлұмат беру, тәуелсіздіктің ұлттық қасиеттеріне тәрбиелеу.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

КОНСТИТУЦИЯСЫ

Конституция - еліміздің Негізгі Заңы. Ол күллі қазақстандықтарға қызмет етеді. Конституцияда Республикамыздың ішкі, сыртқы саясатының негізгі бағыттары белгіленген. Бейбітшілікке құштарлығымыз, барлық, мемлекеттермен тату көршілік пейліміз жазылған. Ұлтына, дініне, нәсіліне қарамай, адамның, азаматгың құқығы ардақ тұтылатыны айтылған. Біздің Конституция мемлекетіміздің құқықтық негіздерін, оның саяси жүйесін айқындайды. Азаматтардың құқығын мен бостандығын қамтамасыз етеді.

40-бап

1. 
   Қазақстан Республикасының Президенті — мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға.
   
2. 
   Республиканың Президенті — халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әpi кепілі.
   
3. 
   Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс icтeyiн және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
   

7-бап

9-бап

(Сонда, 7-бет)

Тапсырмалар, сұрақтар:

1.Мәтінді оқы.

2. Мәтінге сұрақтар қою арқылы сұхбаттас.

3. Мәтінді мазмұнда.

Ш.К.Бектұров, А.Ш.Бектұрова. Қазақ тілі. –Алматы, 2002.

Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабай. Практикалық қазақ тілі. – Алматы, 1993.

Ақтанова А.С., Рахымбаева Р.Е. Қазақ тілі – Семей, 2007

№5.Тақырыбы: Буын үндестігі. Дыбыс үндестігі. Буын үндестігіне бағынбай жалғанатын қосымшалар.

Мақсаты: Буын үндестігі туралы мәлімет беру. Буын үндестігіне бағынбай жалғанатын қосымшалар туралы мағлұмат беру.

Дауысты дыбыстармен байланысты үндестік заңын ғылым тілімен сингорманизм деп, кейде буын

үндестігі деп те, атайды немесе дауысты дыбыстың бір-біріне ықпалын сингорманизм заңы дейміз.

Дауыссыз дыбыстармен байланысты үндестік заңын ассимляция немесе дыбыс үндестіктері дейміз. Сингорманизм-гректің Sun-«бірге және harmoni»- байланыстыру», «үндесу» деген мағынаны білдіреді.

1. 
   Төмендегі қосымшалар өздерінен бұрынғы буынның жуан-жіңішкелігіне қарамай осы күйінде жалғанады.
   

паз: әсем-паз, өнер-паз

қор; пәле-қор

қой: сән-қой

дік (нікі, тікі): колхоз-дікі

кер: жұмыс-кер;

кеш; арба-кеш

хана: шебер-хана, дәріс-хана

1. 
   Буын үндестігі дегеніміз не?
   
2. 
   Сингорманизм дегеніміз не?
   
3. 
   Бірнеше сөз жазып, оларға қосымша жалғаңыз, жазылған сөздерді буынға бөліңіз.
   

а) ілгерінді ықпал (Прогрессивті ассимляция)

ә) кейінді ықпал (Регрессивная ассимляция)

Егер сөздің соңғы дыбысы қатаң к, қ, п дыбыстарының біріне аяқталып, оларға жалғанатын қосымша дауысты дыбыстардың бірінен басталса, онда қ-ғ-ға, к-г-ге, п-б-ға айналады:

Тарақ-ы- тарағы

Жүрек-ім- жүрегім

Мектеп –ің- мектебің

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   Дыбыс үндестігі дегеніміз не?
   
2. 
   Ассимляция дегеніміз не?
   
3. 
   Ассимляция қандай екі түрге бөлінеді?
   
4. 
   Күрек, есік, аяқ, сап, орындық, кітап, сынып сөздеріне тәуелдік жалғауларын жалғаңыз.
   

Дыбыс үндестігі, дыбыс үндестігімен буын үндестігінің айырмашылығы туралы мәлімет алу. Ілгерінді, кейінді ықпалдарға мысалдар келтіру. Мысалы, жүрек-жүрегі, кітап-кітабы, етік-етігі т.б.

Әдебиеттер:

Ш.К.Бектұров, А.Ш.Бектұрова, Қазақ тілі . А.-2002.

З.С.Күзекова. Қазақ тілі. А.-2002

Г.Қ.Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш. А.-2000

***

"Қазақетан Республикасының Мемлекеттік Туы — ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап ұшқан қыран бейнеленген тік бұрышты, көгілдір түcтi мата. Туды сабының тұсында ұлттық өрнек нақышталған тік жолақ көктеп етеді. Күн, шуғыла, қыран және өрнек бейнесі алтын түстее. Тудың eнi мен ұзындығының қатынасы — 1:2"-деп, Жарлықтың 4-бабында сипатталған. Жарлықтың 5,6-баптарында тудың қолданылу тәртібі толық айтылған. Міндет — сол қолданылу тәpтiбiн бұлжытпай сақтауда болу керек.

2. 
   Мемлекетіміздің иышандары туралы қысқаша әңгімелеп беріндер.
   
3. 
   А.Бөкен, Ғ.Қайырбековтің шумақтарын жаттап алындар.
   
4. 
   Ту туралы мәтінге сұрақ жазындар. Жауабын да мәтіннен тауып жазындар.
   

2. 
   Қайда Тудың қолданылу тәpтiбi толық айтылған?
   
3. 
   Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туының авторы кім?
   
4. 
   Ту нені танытады...?
   

Сонымен бipre, осы Жарлықтың 8-бабында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасының қандай қолданыста болатыны нақты көрсетілген.

1. 
   Метінді оқып, сөздік пен жұмыс істендер.
   
2. 
   Қысқаша Елтаңба туралы түсінгендерінді қазақ тілінде айтып беріндер.
   

1. 
   Бірінші рет көрген, білмейтін сөздерінді сөздіктеріне жазып жаттандар.
   

4. 
   Мәтінге сұрақ қойып, сол сұрақтар арқылы әңгімелеп беріндер.
   

4. 
   Қазақстан Республикасының Мемлекеттік нышандары туралы шығарма жазындар.
   

1. 
   Пырақ деп нені айтамыз?
   
2. 
   Қазақта жол жүрер алдында қандай бата берілген?
   

3. 
   Қазақтар қай халықтың тармағының бipi?
   
4. 
   Біздің тарихымыз қайда жазылған?
   
5. 
   Біздің мекеніміз қайда орналасқан?
   
6. 
   Қазақтың "Пырақ" арманының icкe асуына нелер тосқауыл болды?
   

1. 
   Мәтіндерді оқып, мазмұнын айтындар.
   
2. 
   Жаңа сөздермен "Сайлау"тақырыбына әңгіме жазындар.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті қай жылы сайланды?
   
4. 
   Ең алғашқы Қазакстан Республикасы Мемлекеттік Әнұраны қай жылы бекітілді?
   
5. 
   Ең алғашқы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Әнұранының авторлары кімдер?
   
6. 
   Олар туралы не білесіндер?
   

Әдебиеттер:

Ш.К.Бектұров, А.Ш.Бектұрова. Қазақ тілі. –Алматы, 2002.

Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабай. Практикалық қазақ тілі. – Алматы, 1993.

Ақтанова А.С., Рахымбаева Р.Е. Қазақ тілі – Семей, 2007

№ 6.Тақырыбы : Лексика

1. 
   есім және шылау сөздер; 2) абстракт сөздер; 3) синонимдер; 4) антонимдер болып бөлінеді.
   
2. 
   Сипаты мен көрінісі жағынан лексика былайша сараланады: 1)омонимдер; 2) омографтар; 3) омофондар; 4) омоформдар. Л. атауы тілдің сөз байлығы деген ұғыммен қатар қаламгер тілі,көркем шығарма тілі деген ұғымды дабілдіреді.Мыс.,Абайтілінің т.б Лексикасы, Сұлтанмахмұт тілінің Лексикасы, батырлар жырының Лексикасы,
   

1. 
   Ат — жұмыс көлігі;
   
2. 
   Ат — есім, атау;
   
3. 
   Ат — етістік (бұйрық рай).
   

1. 
   қас — адамның қабағындағы қас;
   
2. 
   қас — дұшпан, жау;
   
3. 
   қас — бірдеменің жаны, маңы (үйдің қасы);
   
4. 
   қас — ердің қасы
   

Омонимдердің бірнеше жасалу жолы бар:

• 
  1) көп мағыналы сөздердің семантикалық жақтан дамуы негізінде; Мысалы, жал а) жануарлардың желкесіндегі қыл; ә) ұзыннан созылып жатқан белес, қырқа;
  
• 
  2) сөздердің дыбыстық өзгерістерге ұшырауы арқылы; Мысалы, ер сөзінің бастапқы дыбысталуы егер болса, тілдің дамуы барысында ерге айналған.
  
• 
  3) сөзге омонимдес қосымшалар (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) мен -ыс, -іс, -с; -ық, -ік, -к жұрнақтары) жалғануы арқылы туынды Омоним пайда болған. Мысалы, баспа а) газет, журнал, кітап басып шығаратын мекеме; ә) тамақ ауруы; қорық а) мал жайылатын жер; ә) үрейлену, зәресі ұшу;
  
• 
  4) басқа тілден енген сөздердің төл сөздермен бірдей дыбысталуы негізінде жасалады. Мысалы, Қыдыр (хызыр) – араб сөзі, қазақ тіліндегі ел қыдыру мағынасындағы етістікпен сәйкес. Омонимдер мағынасы мен жасалу жолдарына қарай лексикалық, лексика-грамматикалық және аралас болып үшке бөлінеді.^[
  

1. 
   мағыналық реңк (бала — перзент, ұстаз — мұғалім);
   
2. 
   стильдік реңк (еліру — желпілдеу, ақсақал — қария);
   
3. 
   сөз қолданысындағы реңктер (өмір — ғұмыр, биік тау — бойшаң адам).
   

• 
  Синонимдер мынадай жағдайларда қолданылады:
  

1. 
   мәтінде бір рет пайдаланылған сөзді қайталамау үшін;
   
2. 
   бір ұғымды түрлі белгілермен жан-жақты сипаттау мақсатында;
   
3. 
   мағыналас екі сөз қатар келсе, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейтеді. Мұндай сөз қолданысын плеоназм дейді. Мысалы, заңғар биік тау, құр бекер жүру;
   
4. 
   Синонимдер фразеологизмдерде кездеседі. Мысалы, Бармақ шайнап, сан соғып, құсамен өткен өмір ғой — бұл да бір.
   
5. 
   Сөздің орнына оның жеке түсінігін перифраза тәсілімен сипаттау арқылы; Мысалы, Астана деудің орнына Қазақстанның астанасы;
   
6. 
   Мағынасы жағымсыз сөздерді эвфемистік тәсілмен жұмсартып, жеңілдетіп айту. Мысалы, өлді — о дүниелік болды, қартаю — жасы ұлғаю, т.б.
   

Үлгі: Жаппай - дүйім, барша.

Үлгі: бас – з.е., дене мүшесі.

бас - етістік.

3-тапсырма: "Нәумез болып қалу", "түп төркіні осындай", "тағзым ету", "сыйласымдылықка баулу" тіркестерін қалай түсінесіз, оларды қолдана отырып, сөйлемдер құрастырыңыздар.

4-тапсырма: Мәтіннен дыбыс үндестігіне байланысты сөздерді тауып жазыңыздар.

Үлгі: көкірегіне

5-тапсырма: Сіз көптен көрмеген досыңызды кездестірдіңіз. Екеу ара әңгімелеріңізді, жоғарыдағы мәтіндерді пайдалана отырып, диалог құрап жазыңыздар.

1. Мәтінмен танысып, мәнерлеп оқып шығыңыздар.

2. 
   Мәтіннің студенттерге берер тәлімі қандай? Түсіндіріңіздер.
   
3. 
   "Ұлдың ұяты әкеге, қыздың ұяты шешеге" - деп қараған
   халқымыздың өсиетіне өз көзқарасыңыз қандай?
   

4. 
   Ұлттық отбасына қатысты бірнеше мақал-мәтелдер айтыңыздар.
   

Тілімізде ойды бейнелеп, әсерлеп айту үшін қолданылатын арнайы сөз тіркестері бар. Ондай тіркестердің құрамындағы сөздердің орын тәртібі берік, тұрақты болады. Сондықтан оларды тұрақты тіркестер немесе фразеологизмдер деп атайды. Осындай тұрақтылық қасиет, астарлы мағына мақал мен мәтелдерге аяқталған сөйлем болып қолданылады: қолы қимылдағанның аузы қимылдайды т.б.

Қазақтың ескіден келе жатқан ауыз әдебиетін алсақ, үлкен бір саласы болып саналатын түр ақыл, нақыл сөздер деуге болады. Күні бүгінге шейін бұл екеуі қосылып, бірнеше рет қазақ тілінде кітап етіліп шығарылды. Бірақ олардың ешқайсысында айтуға тұрарлықтай бұл мәселелерге талдаулар берілген емес. Халық әдебиетіндегі аз сөзбен көп мағына беретін қысқа-қысқа терең мағыналы сөздерді нақыл сөз, не мақал-мәтел деп атап, жинап бастырумен ғана қанағаттанып келінді.

Мұның екеуі де негізінде, аты белгісіз халық даналарының өмірді бақылай келіп айтқан үлкен ой, терең пікірлерінің жиынтығы. Тәжірибе жемісі. Нақыл сөздерді де түгелдей халық туғызды десек, қате болар еді. Өйткені халық дегенде, біз еңбекші халықты ұғамыз. Әрине, нақыл сөздерге үстем таптық идеясын үндейтіндері де толып жатыр. Сондықтан да біз «негізінде» деп, әдейі ескертіп отырмыз.

Бізше, күні бүгінге дейін «мақал-мәтел», «нақыл сөз» делініп келген, не олай деп айтылынбаса да, сол тектес сөздерді мағынасына, құрылысына қарап ақыл сөздер (дидактикалық сөздер), нақыл сөздер (афоризм) деп екіге бөлу керек тәрізді. Мақал-мәтелдер өздерінің мазмұнына қарай, кейбіреулері ақыл сөздер тобына, кейбіреулері нақыл сөздер тобына жатуға тиісті.  Бұл екеуінің айырмасы қайсы? Бізше, бірі өмірді танытады. Екіншісі, өмірге жетектейді.

Ақыл сөздер - халықтың кейінгілерге қалдырған өсиет-ақылы, өмір-тіршіліктеріне жетекші басшылық. Сондықтан оның мағынасы ашық, ұғуға жеңіл, көпшіліктің бәріне түсінікті, аз сөзге көп мағына сыйғызып, көркемдеп айтылған үгіт-насихат.

Нақыл сөздер дегеніміз - үлкен ой, терең пікірге құрылған өмір туралы айтылған ел санасының қорытындысы. Ащы мен тұщы, алыс пен жуық, жақсы мен жаман - осылар сықылды өмірдің әртүрлі жақтарын ой елегінен өткізіп, олар жөніндегі халықтың шығарған үзілді-кесілді өкімі, өмірдегі әр алуан құбылыс, іс-әрекеттерді өзінше әбден бақылап, сынай келе, «қатесіз», өмірде тап солай болатындығына көздері жетіп, өмір шындығына айтқандары дәл келетін етіп кейінгі ұрпаққа қалдырған халық даналығының сәулесі, ой түйіні.

Нақыл сөз мағына жағынан алғанда, ақыл сөз тәрізді, мынаны істе, жақсы, ананы істеме, жаман демейді, өмірдегі өзінің көргенін, сезгенін, бақылағанын қорытып айтады да қояды.

  «Жаманға жүзің салма,

Малды екен деп.

Жақсыдан қолыңды үзбе,

Жарлы екен деп».

(ақыл сөз)

  «Өнерлі жігіт өрде озар,

Өнерсіз жігіт жер соғар».

(нақыл сөз)

    Алдыңғысында адамның кімнен қашып, кімнен қол үзбеу керектігін айтса, соңында ол жоқ. Өнерлі жігіт пен өнерсіз жігіт туралы өзінің бақылай келе қорытқан пікірін айтады. «Мынаны ал, ананы алма» демейді. Оқушы, тыңдау- шы өзінше ойлап, өзінше түюлері керек.

тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   Мақал мен мәтелдердің ерекшеліктері
   
2. 
   Тұрақты сөз тіркестері дегеніміз не?
   
3. 
   Мақал-мәтелдер тақырыбы
   
4. 
   Отан, білім, достық туралы мақал-мәтелдерді жаттау.
   
5. 
   Фразелологиялық сөздікпен жұмыс жүргізу.
   

1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасының қос палаталы Парламенті заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Қазақстан Республикасы Парламентінің ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының құқықтық жағдайы Конституциямен, «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық заңмен және басқа да заңнамалық актілермен айқындалады. Парламенттің өкілеттігі бірінші сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңа сайланған Парламенттің бірінші сессиясы жұмысқа кіріскен кезден аяқталады. Парламенттің өкілеттік мерзімі кезекті сайланымдағы Мәжіліс депуттарының өкілеттік мерзімімен айқындалады. Парламенттің өкілеттігі Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген жағдайларда және тәртіппен ғана мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.

Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.

Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстық, республикалық маңызы бар қаланың және республика астанасының барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, оның он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды. Сайланған Сенат депутаттарының жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып отырады. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі – алты жыл.

Палатаны мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының арасынан жасырын дауыс беру арқылы Палата депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен сайланған Төраға басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады.

Мәжіліс жүз жеті депутаттан тұрады. Мәжілістің тоқсан сегіз депутаты саяси партиялардан партиялық тізімдер бойынша жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі. Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі – бес жыл.

Палатаны мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының арасынан Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру арқылы Мәжіліс сайлаған Төраға басқарады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатураларды Палатаның депутаттары ұсынады.

Тапсырмалар, сұрақтар:

1.Мәтінді оқы.

2. Мәтінге сұрақтар қою арқылы сұхбаттас.

3. Мәтінді мазмұнда.

Ш.К.Бектұров, А.Ш.Бектұрова. Қазақ тілі. –Алматы, 2002.

Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабай. Практикалық қазақ тілі. – Алматы, 1993.

Ақтанова А.С., Рахымбаева Р.Е. Қазақ тілі – Семей, 2007

Қазақ тілінің төл дыбыстарын дұрыс айта, оқи білу керек.

Звук «Ғ» -согласный, глубокозадне язычный, целевой, звонкий сочетается с твердыми гласными.

2. Төл дыбыстарды дұрыс айтпаса, сөз өз мағынасын жоғалтады. Оң (правый) –он (десять), мең (родинка), мен (я), сең (лед на реке)-сен (ты)

1. 
   Дауысты дыбыстар қалай бөлінеді?
   
2. 
   Дауыссыз дыбыстар қалай бөлінеді?
   
3. 
   Төл дыбыстарға бірнеше мысалдар келтіру
   

Фонетика тақырыбына байланысты өтілген тақырыптарды қайталау, жаттығулар тапсырмаларды орындап, карточкалармен жұмыстар жүргізу. Жіңішке дауыстылармен, жуан дауыстылармен мысалдар келтіру: аурухана, емші, ғалым, ғарыш, жұлдыз кеме т.б.

Әдебиеттер:

Ш.К.Бектұров, А.Ш.Бектұрова, Қазақ тілі . А.-2002.

З.С.Күзекова. Қазақ тілі. А.-2002

Г.Қ.Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш. А.-2000

№8.Тақырыбы: Морфология. Сөз таптары. Сөз құрамы. Қосымша: жұрнақ, жалғау.

Морфология (биология) - ағзаның пішіні мен құрылымы туралы ғылым. Морфология (гр. morf — түр, тұлға, logos — сөз, ілім) — дербес сөздердің грамматикалық мағыналарын тексеретін, грамматикалық сөз тұлғалардың қызметі мен қалыптасу, даму заңдылықтарын зерттейтін тіл ғылымының бір сапасы. Морфологияның негізгі материалы — морфема. Морфология сөздің грамматикалық тұлғаларын жеке бір тілдегі сөздердің диахрондық (тарихи даму), синхрондық (қазіргі кездегі) көрінісімен де зерттейді. Морфология сөз тұлғаларының түрленуін, бөлшектенуін, әр түрлі өзгеріске түсуін анықтау мақсатында салыстыра зерттеу жүйесімен де айналысады. Сөздің тұлғасы, мағынасы және атқаратын қызметі сөйлем құрамында ғана анықталатын болғандықтан, сөзді синтаксиспен байланысты қарастырады. Демек сөзді лексика-грамматикалық сипаты тұрғысынан айқындайды.

• 
  а) Белгілі топка жататын сөздердің семантикалық жағынан бірыңғайластығы (мысалы, зат есімге заттық атаулар, етістік/етістікке қимылдық атаулар жатады);
  
• 
  ә) Сөз түрлендіруші грамматикалық категорияларының ортақтығы;
  
• 
  б) Синтаксистік қызметінің ұқсастығы. Бірақ бұл үш белгі сөз таптарының бәрінен бірдей табыла бермейді. Мысалы, зат есім, етістіктен үш белгінің үшеуі де табылады, ал одағайға екінші (морфологиялық) белгі тән емес.
  

1. 
   Зат есім
   
2. 
   Сын есім
   
3. 
   Сан есім
   
4. 
   Есімдік
   
5. 
   Етістік
   
6. 
   Үстеу
   
7. 
   Еліктеу сөздер
   
8. 
   Шылау
   
9. 
   Одағай
   

1. 
   сөз тудыратын жұрнақтар өзі жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады. Мысалы, “жылқы-шы”, “біл-ім”, “жасы-қ”, “таға-ла”;
   
2. 
   сөз түрлендіретін жұрнақтар өзі жалғанған сөзіне үстеме мағына қосып, сөздің тұлғасын өзгертеді. Мысалы, “көк-шіл”, “көк(г)-ірек”, “сары-лау”, “сары-рақ”, “жаз-ып”, “жаз-ғалы”. Жұрнақтар сөзге белгілі бір жүйеде рет-ретімен жалғанады.