Қазақстан Республикасы білім жəне ғылым министрлігі

Қазақстан Республикасы білім жəне ғылым министрлігі
Əл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Факультеті «География жəне табиғатты пайдалану »
Кафедрасы «___________________________________________»
СӨЖ
Тақырыбы:
Жер бетінің экзогендік жəне эндогендік 
үдерістері жəне олардың өзгерулері
Орындаған:Сланбек Тоғжан
Тексерген:Бекжанова.А
Алматы, 2021ж

Жер бедерінің барлық пішіндерінің қалыптасуына əсер етуші күштер екі топқа – 
ішкі (эндогендік) жəне сыртқы күштерге (экзогендік) жіктеледі. 
Ішкі күштер (оны кейде тектоникалық қозғалыс деп те атайды) Жердің ішкі 
қойнауындағы жылу, химиялық жəне радиоактивтік энергия əсерінен жер 
қыртысында тау түзілуі мен тербелмелі қозғалыстарды туғызады. Тау түзілуі жер 
қыртысындағы қатпарлықтардың түзілуіне, терең тектоникалық жарықтардың 
пай- да болуына жəне осы жарықтар бойымен жекелеген жер қыртысы 
бөліктерінің тік қозғалыстарға ұшырауына, магманың сыртқа құйылуына əсер 
етеді.(1-сурет) 
1 - 
ендік бағытта жақындау, 2 - ендік бағытта қашықтау, 3 - қарма- қарсы 
қашықтау 
1-сурет. Жер қыртысындағы қозғалыстар түрлері 
Тербелмелі қозғалыстар жер қыртысының біртіндеп көтерілуі мен төмен 
түсуіне, соның нəтижесінде мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуіне себепші 
болады. Тербелмелі қозғалыстар қайтымды сипат алады, яғни жоғары 
көтерілген жер қыртысы қайта төмен түсуі немесе майысып, төмен түскен 
жерлер қайта көтерілуі мүмкін. 
Ал тау түзілуі кезінде қатпарлануға ұшыраған жерлер, сондай-ақ жарықтар 
бойымен жылжып кеткен бөліктер енді қайтып қалпына келмейді. Жанартау 
атқылауы мен жер сілкінуі де осы ішкі күштердің нəтижесі болып табылады. 
Демек, литосфералық тақталарды қозғалысқа келтіріп, мате- риктер пішіндері 
мен мұхиттар айдынын өзгертуші басты күш те осы ішкі күш болып табылады. 
Материктердегі ірі жазықтар мен таулар, мұхит табанындағы қазаншұңқырлар 
мен суасты орта жо- талары да ішкі күш əрекеті нəтижесінде түзілген жер 
бедерінің ірі құрылымдары болып саналады. 
Жер қыртысындағы ішкі күштер əсерінен болатын қозғалыстарды жалпы атпен – 
тектоникалық қозғалыстар деп атайды. Тектоникалық қозғалыстар байқалатын 
жер қыртысының 700 километрге дейінгі бөлігі – тектоносфера деп аталады. Бұл 
жер қыртысы мен жоғарғы мантияның жалғасқан бөлігіне сəйкес келеді. 
Магманың қозғалуы мен құйылу ерекшелігіне қарай жəне тау жыныстары 
қабаттарының орналасу жағдайына байланысты тектоникалық құрылымдардың 
негізгі түрлері ажыратылады. 

Тау жыныстарының бастапқы жазық бағыттағы жату жағдайының бұзылуын – 
дислокация (латын тілінде dislokatio – орын ауы- стыру деген мағына береді) 
деп атайды. 
Тектоникалық дислокациялар жалпы екі топқа бөлінеді – қатпарлы немесе 
пликативті дислокация (латынша plicatio – бүктелу деген сөз) жəне үзілмелі 
немесе дезъюнтивті (латын тілінде disjunctio – ажырау деген мағына береді) 
дислокациялар. Қатпарлы дислокация тау жынысы қабаттарының иілуі 
барысында өз тұтастығын сақтап, қатпарлануы нəтижесінде қалыптасады. 
Қатпарлы деформациялардың қарапайым түрлері антиклиналь жəне 
синклиналь құрылымдары деп аталады. Бұлар қабаттардың толқын тəрізді 
иілуінен пайда болады. 
Қатпарлы құрылымдар жату пішініне байланысты сызықты жəне үзілмелі болып 
екі түрге бөлінеді. Созылмалы қатпарлардың ұзындығы көлденеңінен 
əлдеқайда артық, сондықтан олар бір-біріне параллель бағытта ұзаққа созылып, 
геосинклинальдық аймақтарда құрайды. 
Қатпарлы аймақтардың жер бедері тек қана қатпарлардың түрлеріне жəне 
олардың аумағына ғана емес, сонымен қатар тау жыныстардың құрамы мен 
сыртқы күштер əрекетінің қарқындылығына жəне тектоникалық жағдайларға 
байланысты. 
Магматизм жер бедерінің қалыптасуында аса маңызды орын алады. Бұл 
процесс магманың жер қойнауынан көтеріліп шығуы, суынуы мен қатаюы 
жағдайларына қарай интрузиялық магма- тизм жəне эффузиялық магматизм 
деп бөлінеді. Осы процестер нəтижесінде интрузиялық тау жыныстары (латын 
тілінде intrusio – итеру деген мағына береді) түзіледі. 
Интрузия – магманың жер бетіне шығып үлгермеген бөліктерінің жер қыртысы 
қабаттарына еніп, кристалданған магма есебінен қалыптасқан тау жыныстары. 
Жердің ішкі қабатында қатқан магма баяу суынып, оның толық кристалдануына 
жағдай туғызады. Бұлар жер қыртысында əртүрлі пішінді интрузиялық 
құрылымдарды (ба- толиттер, лакколиттер т.б.) қалыптастырады. 
Батолиттер – (грек тілінде, batos – тереңдік, litos – тас деген мағына береді) 
негізінен гранитоидтерден, гранитті диорттерден тұратын, қатпарлы 
құрылымдар жүрген аймақтарда жиі ұшырасатын, ауқымы жүздеген 
километрге жететін ірі интрузиялық құрылымдар. 
Бұлар кейіннен олардың үстін жауып жатқан тау жыныста- ры қабаттарының 
үгіліп-мүжілуі нəтижесінде ашылып, сыртқы күштердің əсеріне төзімділеу 
болғандықтан, жер бетінде қоршаған ортадан анық дараланып көрінетін тау 
жотасы түрінде кездеседі. Батолиттер Кордильера тау жүйесінің Аляска 
жотасында, Үлкен Кавказ жоталарында көптеп кездеседі. 
Лакколиттер – (грек тілінде, lakkos – шұңқыр, үңгу, lithos – тас деген мағына 
береді) саңырауқұлақ пішінді, үсті күмбез тəріздес, асты тегіс интрузифті 
магматизм құрылымдары. Магма өзі жа- рып шыққан қабаттар арасына кірген 
кезде өзінен жоғары тұрған қабаттарды көтереді де, оларда пайда болған 
қуыстарды толтырады. 

Соның нəтижесінде интрузиялық жыныстармен кіріккен тау жыныстарының 
қабаттары пайда болады. Беткі шөгінді тау жыныс- тары экзогендік процестер 
əсерінен шайылып кеткен жағдайда, лак- колиттер жердің бетіне шығып, 
əртүрлі пішіндер құрайды. 
Əдетте лакколиттер жеке дара кездеседі немесе бірнеше құрылымдарың өзара 
қосылуынан күмбез тəрізді қыраттарға айна- лады. 
Солтүстік Кавказда – Машук, Бештау атты таулы аудандарда, Қырымда – Аю-Даг, 
Кастель сияқты таулы аймақтарда кеңінен таралған. 
Лакколиттерден басқа жер қыртысында таспа тəрізді интрузия- лық 
құрылымдар да кездеседі. Олар тау жыныстары арасын түрлі бағыттарда кесіп 
өтіп, жолындағы тау жыныстарымен кірігіп кетеді.Сыртқы күштердің əсерінен 
үгілген магмалық жыныстар жердің бетінде қабырға тəрізді тік жатқан тақта 
пішіндес дайка деп атала- тын геологиялық құрылымдарды құрайды. Бұл жер 
қыртысындағы тік немесе көлбеу бағыттағы тектоникалық жарықтардың 
магмаға толуынан пайда болған интрузиялық құрылымдар. Оның мөлшері 
шағын, бірнеше миллиметрден бірнеше метрге дейін жетеді. 

Қырымдағы лакколиттер ауданы – «Елестер аңғары» 
Эффузиялық магматизм. Интрузиялық магматизмнен басқа эффузиялық 
магматизм немесе жанартау атқылау жер бетінде жиі кездесетін ерекше 
құбылыс болып табылады (53-сурет). 
Эффузиялық тау жыныстары (латын тілінде, effusio – төгілу, жайылу деген 
мағына береді) – жанартау өңешінен немесе жер қыртысындағы тектоникалық 
жарықтарды бойлап, жер бетіне шығып төгілген магманың суынып, қатаюы 
есебінен пайда болған тау жыныстары. 
Эффузифті магматизм – жанартау атқылауы 
Эффузиялық магматизм (вулканизм) – жанартау каналдарының жер бетінде 
шығу ерекшелігіне қарай олар: кеңістікті, жарықшақты жəне орталықты деп үш 
түрге бөлінеді. 

Магманың жер бетіне шығуы жанартау өңештері арқылы жүзеге асады. Атқылап 
шыққан балқыған лавалар жəне олардың қатты бөлшектері жер бетінде конус 
тəрізді жанартау пішінін құрайды. Оның төбесі дөңестеу келеді де, орта тұсында 
тостаған тəрізді ойыс – жанартау кратері пайда болады. 
Кавказ тауындағы Эльбрустың қос кратерлі жотасы 
Кратер түбіндегі көмей магманың сыртқа шығу каналымен ұштасады. 
Қазіргі жанартау жүйелері Тынық мұхит жағалауындағы гео- синклинальды 
белдеулер мен мұхит табандарындағы суасты орта жоталары аймақтарында 
орналасқан. 
Исландиядағы Лаки жанартауы 

Метаморфизм – жер қыртысындағы басты эндогендік əрекеттердің 
бірі болып саналады. Оның нəтижесінде тау жыныс- тары алғашқы 
сипатын жоғалтып, дəлірек айтқанда, жердің терең қойнауындағы 
əртүрлі термодинамикалық жағдайлар əсерінен (жоғары қысым, 
температура, балқыған магма жəне т.б.) минералдық құрамы, 
құрылымы жəне құрылысы өзгерістерге ұшырап қайта кри- 
сталданады. 
Бұл əрекеттердің барысында тау жыныстары қатты күйін сақтайды. 
Ал жер қыртысының терең қабаттарында жүретін мета- морфизм 
əрекеттері олардың толықтай қайта балқуын қамтамасыз етеді. 
Метаморфизмнің жүруіне тікелей ықпал жасайтын факторларға 
температура, жоғары қысым жəне химиялық заттар жатады. Ме- 
таморфизм ықпалымен жер қыртысындағы, тіпті оның терең 
қойнауындағы кез келген тау жыныстары өзгеріске ұшырайды. 
Метаморфтық процестер кезінде температура неғұрлым жоғары 
болса, соғұрлым химиялық реакция шапшаңдығы артады. Темпера- 
тура 100С көтерілсе, химиялық реакция жылдамдығы екі есеге арта- 
ды, ал 1000С жоғарылайтын болса мың есеге артады. 
Температураның жоғарылауына екі жағдай тікелей себепші бо- лады, 
тау жыныстарының тереңге қарай шөгіп, алғашқы орындары- нан 
ауысып орналасуы жағдайында, геотермиялық градиент (33 м сайын 
10С жоғарылайды. Екінші жағдайда жоғары қабаттарға қарай 
көтерілген ыстық магманың қызу əсеріне тікелей байланысты. Со- 
нымен қатар терең қабаттардағы ыстық ерітінділер де өзіндік əсерін 
тигізеді. 
Жер бедерін қалыптастырудағы барлық əрекеттердің қозғаушы күші 
– Күн сəулесінің түсу мөлшері мен соған сəйкес климаттағы 
өзгерістер. Сонымен қатар ішкі тектоникалық қозғалыстарға да 
тəуелді. Климаттық жағдай ылғалды немесе құрғақ сипатқа ауыс- са, 
таулардың биіктеуі бəсеңдейді. Керісінше тез арада материктік 
гипсометриялық деңгей қарқынды түрде биіктесе сыртқы күш 
əрекеттерінің жүру сипаты мен жылдамдығы да өзгереді. 
Демек, қазіргі жер бедерінің қалыптасуы ішкі жəне сыртқы күштердің 
ұзақ геологиялық уақыт аралығындағы өзара əрекетінің нəтижесі 
болып табылады. 

МЕХХАНИКАЛЫҚ ҮГІЛУ
Физикалық үгілу, сондай-ақ механикалық деп аталады. Осы экзогенді 
процестердің нәтижесінде тау жыныстары тастар, құм және Gruss 
айналады, және фрагменттерге сынған. физикалық желдетілу ең 
маңызды фактор - Күн сәулесінің. күн сәулесінің жылу және кейіннен 
салқындату рок көлемінің мерзімді өзгерту орын алатындықтан. Ол 
крекинг және пайдалы қазбалар арасындағы байланыс жоғалуы 
туғызады. кесектерге рок үзілістер - нәтижелер айқын экзогендік 
процестер болып табылады. температура амплитудасы үлкен, тезірек 
Сөйтсек. 
сызаттар түзілу жылдамдығы қасиеттеріне байланысты , жартастың 
оның бені, ламинатталған, бөлшектемей минералдар. Механикалық 
бұзылуы бірнеше нысандарын болуы мүмкін. Бұл процесс, сондай-ақ 
cheshueniem деп аталады, сондықтан таразысын ұқсас құрылымы 
бөліктерін үзіп қатты материалдың, бастап. Гранит қорапты 
қалыптастыру кесек дейін бұзады. 
ХИМИЯЛЫҚ ЖОЮ 
Сонымен қатар, рок еруі су мен ауаның химиялық әсерін ықпал етеді. 
Оттегі және көмірқышқыл газы беттерді тұтастығына қауіп төндіретін, 
ең белсенді агенттері болып табылады. Су тұз шешімдерді жүзеге 
асырады, сондықтан химиялық желдетілу процесінде оның рөлі, 
әсіресе жоғары. сатурации, тотығу және еруі: Мұндай зиян көптеген 
түрлі жолмен көрсетілген болады. Сонымен қатар, химиялық эрозияға 
жаңа минералдар қалыптасуына әкеледі. 
Мыңдаған арқылы су массаларының күн сайын бетіне өшіру және 
өшуге жартастарда құрылған кезден арқылы төгіліп. сұйықтық, 
осылайша пайдалы қазбаларды ыдырауға жетекші элементтердің 
үлкен санын, құрайды. Сондықтан, біз табиғатта мүлдем ерімейтін 
заттар бар деп айтуға болады. Сұрақ ғана олар экзогендік процестердің 
қарамастан олардың құрылымын сақтап қанша болып табылады. 
ТОТЫҒУ 
Тотығу күкірт, темір, марганец, кобальт, никель және басқа да кейбір 
элементтерін қамтиды негізінен минералдар, әсер етеді. Бұл химиялық 
процесс ауа, оттегі және сумен қаныққан ортада, әсіресе белсенді. Осы 
процестердің барлығы тікелей Жердің топографиясын әсер .. 
Сульфаттар, т.б. - Мысалы, ылғал байланыс, рок азот металдар бөлігі 

оксиді, сульфиды болып табылады. Топырақ жинақталған жауын-
шашынның өрескел темір кені (ortzandy) төменгі қабаттары тотығу 
нәтижесінде. жерлерде оның әсер басқа да мысалдар бар. Сондықтан, 
қоңыр қабығының лимон қапталған құрамында темірі Жартастың, 
желдетілу. 
ОРГАНИКАЛЫҚ ҮГІЛУ 
Организмдер, сондай-ақ тау жыныстарының бұзылу қатысады. 
Мысалы, қыналар (қарапайым өсімдіктер) кез келген дерлік бетінде 
шеше алады. Олар органикалық қышқылдар, қоректік заттар пайдалана 
бөлінген алып тастау, өмір қолдайды. жыныстар ағаш өсімдіктердің 
шешеді туралы қарапайым өсімдіктер кейін. Бұл жағдайда, жарықтар 
тамыры үйге айналды. 
экзогенді процестердің сипаттамасы құрттарды, муравьев және 
термитов қозғамай істеу мүмкін емес. Олар ұзақ және көптеген 
тоннельдер істеп, және сол арқылы құрамы жойқын көмірқышқыл газы 
және ылғалды бар топырақ, бойынша ауаның енуіне үлес отыр. 
МҰЗ ӘСЕРІ 
Мұз - маңызды геологиялық фактор. Ол Жердің топографиялық 
қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. өзен бойындағы мұз 
қоныстандыру таулы аудандарында, пішінін және тегіс беті ағысты 
өзгерту. геологтар Мұндай жою строжки (vypahivaniem) деп аталатын. 
қозғалатын мұз басқа функцияны орындайды. Ол рок алыс сынған 
детрит, жүзеге асырады. желдетілу өнімдері жазықтарға баурайында 
бастап құлап және мұз бетіне жиналады. геологиялық материал 
Мұндай апатты зиян морена деп аталады. 
Бірдей маңызды топырақ қалыптасады және жер асты суларының ұзақ 
мерзімді және Мәңгілік мерзлоты аудандарында тесігін толтырса жер-
мұз болып табылады. Мұнда ықпал ететін фактор, сондай-ақ 
климаттың болып табылады. орташа температурасы төмен, қату 
тереңдігі үлкен. жазғы ериді қайда жер бетіндегі аязға су қысымының 
суырып жатыр. Олар ландшафт бұзады және оның пішінін өзгерту. 
жылдан жылға ұқсас процестер Ресей солтүстігінде, мысалы, цикл 
қайталанады. 

ТЕҢІЗ ФАКТОР 
Теңіз шамамен 70 біздің планетамыздың бетінің% және, ешқандай 
күмән, бұл әрқашан маңызды геологиялық болды экзогенді фактор. 
жел әсерінен мұхит су жүріп, тыныс алу және тыныс алу ағымдар. Бұл 
процестің көмегімен жер қыртысының кең жойылуын байланысты. 
қоршаған Rock айырғысыз тоқтау жоқ, жағалауының төмен дөрекі 
теңіздердің тіпті шашыңыз толқындар. Дауыл кезінде, серфинг қуат 
шаршы метріне бірнеше тонна болуы мүмкін. 
процесс дрейф және абразивті деп аталатын жағалау теңіз суының тау 
жыныстарының физикалық жою. Ол біркелкі жалғасуда. жағалауында 
бұлыңғыр Bay, Мыс немесе кейбір тау жыныстары пайда болуы мүмкін. 
Сонымен қатар, Surf толқыны сынған және кемерлер қалыптастырады. 
Таңба жою құрлықтағы тау жыныстарының құрылымы мен құрамына 
байланысты. 
мұхиттар мен теңіздердің түбінде денудациялық үздіксіз үдерісін 
ағады. Бұл қарқынды ағынымен жеңілдетіледі. боран және басқа да 
апаттар кезінде су асты беткейлерде оның жолы сүрінеміз туралы 
болып табылатын, қуатты сейсмикалық толқындар қалыптасады. Кезде 
соқтығысу орын гидравликалық соққы ажыратқыш YL және жарғыш 
рок. 
ЖЕЛ ІС-ҚИМЫЛ 
Жердің бетін өзгерту артық ештеңе ретінде Жел. Ол сынықты материал 
мөлшері аз әкеледі және біркелкі оған жатып таужыныстарын бұзады. 
секундына 3 метр жылдамдықпен, жел 10 метр, жапырақтары оятады - 
қалың филиалдары дірілдейді, ағаштар тартып және үйлерін бұзу, 40 
метр, шаң мен құм көтереді. Әсіресе деструктивті жұмыс шаңды дауыл, 
және Торнадо жасалады. 
рок бөлшектер соққанын процесі жел дефляцияның деп аталады. Шөл 
және жартылай ол бүктелген тұз марштарын бетінде айтарлықтай 
қысқарту қалыптастырады. Жер өсімдіктер қорғалған жоқ болса, іс-
қимыл қарқынын ораңыз. Сондықтан, ол әсіресе күшті тау бассейнін 
бұрмалайды. 

ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛ 
Қалыптастырудағы Жердің топография маңызды рөлі эндогендік және 
экзогендік геологиялық процестердің қарым-қатынас атқарады. 
басқаларға кейбір өсуі етіп Табиғат ұйымдастырылған. Мысалы, сыртқы 
экзогендік процестер, сайып келгенде, жер қыртысында жарықтар 
әкеледі. ғаламшардың магма ағындарының қойнауынан осы тесіктер 
арқылы. Ол парақ түрінде таралады және жаңа сортын 
қалыптастырады. 
Магматизм экзогенді және эндогенді процестердің өзара іс-қимыл 
құрылымын ғана мысал емес. Мұздықтар жерлерде тегістеу ықпал 
етеді. Бұл сыртқы экзогендік процестер болып табылады. Нәтижесінде, 
ол peneplain (шағын төбеден бар қарапайым) қалыптасады. Содан 
кейін, эндогендік процестердің (тектоникалық тақталар қозғалысы) 
нәтижесінде, осы беті көтеріледі. Осылайша, ішкі және сыртқы 
факторлар бір-біріне қайшы келуі мүмкін. эндогендік және экзогендік 
процестердің қарым-қатынасы күрделі және көп қырлы болып 
табылады. Бүгін, бұл геоморфология шеңберінде егжей-тегжейлі 
зерттелген. 
ЭКЗОГЕНДІ МЕДИЦИНА АНЫҚТАУ 
Мұндай медицина сияқты экзогендік факторлардың, сипаттамасында, 
әрқашан осы сыртқы әсері екенін ескеру. Сондықтан, адам 
денсаулығына әсер ғана емес, жұқтыру, жарақат алу қаупін, сондай-ақ, 
әлеуметтік жағдай бар. Өйткені, жақсы тамақтану, салауатты өмір салты 
жеке тұлғаның табыстарынан тікелей тәуелді. Сондықтан, ол сондай-ақ 
дене сыртқы әсер факторларының бірі болып табылады. 
Төмендегідей денсаулығына әсер экзогенді факторлардың вариация, 
болуы мүмкін: 
үйде қоғамдағы адам өмірінің, шарттары; 
профилактикалық іс-шарасы болуы немесе болмауы; 
инфекция, жарақат, дәрі-дәрмекпен. 
Грекше Exo «көрінісін» дегенді білдіреді, және гендер - 
«жинақталатын». Ал ең бастысы, мерзімді аурулар немесе басқа да 
проблемаларды зерттеуде ғылыми жұмыстар қолданылады. 

Осылайша, биология экзогендік тіндердің қабаты сыртқы бетіне 
ретінде түсініледі. 
экзогенді факторлардың көрінісі әр түрлі ауруларды тудыратын, адам 
организміне патогенді іс-қимыл немесе әсері болып. Аурудың 
себептері мұқият зерттелген, және зерттеу нәтижелері қолайсыз 
сыртқы жағдайлар әсерінен науқастың қорғау тетіктерін әзірленді. 
патология зақымданудың алдын алу үшін профилактикалық 
шаралардың арқасында. 
Сыртқы факторлар екі топқа бөлінеді: 
Жанама факторлар - мұнда осы патология қалыптастыру, нәтижесінде 
қабыну Процесіне әкеледі инфекция, вирустар, ауруларды қамтиды. 
Осылайша, мысалы, ол ластанған су онкология пайда әсер болып 
табылады. 
тікелей факторлар - тікелей осы патология тудыруы мән-жайлар. Бұл, 
мысалы, паразиттік инфекция (эхинококка өкпедегі accrescent цистит 
тудыратын) қамтиды.