Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

Янцен И.А. – машина жасау саласындағы көрнекті ғалым. Ол 274 ғылыми еңбектің авторы, оның іщінде 5 монография, 72 авторлық куәлік және 1 АҚШ патенті бар. Оның еңбектері құрылыс және жол машиналарының белсенді гидроимпульсті жүйелерінің теориялық негізін жасауға арналған.

Оның бастауымен 1970 жылы Қазақстанда алғаш рет «Жол-құрылыс машиналары» мамандығы бойынша аспирантура ашылады.Оның тікелей жетекшілігімен 35 кандидаттық диссертация қорғалды. Сонымен қатар ол 3 докторлық диссертацияға ғылыми кеңесші болды.

И.А. Янценға мамандарды дайындаудағы жетістіктері мен ғылымды дамытуға қосқан үлесі үшін ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Ол «Знак почета» орденімен, В.И. Лениннің туғанына 100 жыл толуына орай мерейтойлық медальмен, КСРО, ҚазКСР ВДНХ әр түрлі дәрежелі медальдарымен және дипломдарымен, «Изобретатель СССР», «Почетный дорожник СССР» белгілермен және т.б. марапатталды. Оның аты «Қарағанды, Қарағанды облысы» энциклопедиясына енгізілді, 1986 жылы ол ҚР ЖҒА академигі болып тағайындалады [1, 98-б.].

Инженерлік кадрларды дайындау мақсатында 1968 жылдың шілде айында Қарағанды политехникалық институтында «Көтеру-тасымалдау, құрылыс, жол машиналары және жабдықтар» мамандығы бойынша «Жол-құрылыс машиналары» кафедрасы ашылады.

1968 жылы кафедра құрамы 7 оқытушыдан тұрды: П.А. Лобода, М.С. Овчаров, В.Қ. Пакштас, А.Ф. Шмальц, Е.И. Сафанков, А.А. Москофиди, олардың біреуі ғана техника ғылымдарының кандидаты болды (И.А. Янцен – кафедра меңгерушісі). Кафедра меңгерушісі ретінде Янцен И.А. кафедраның даму перспективаларын жоспарлады, бірақ бұл кадрлық қамтамасыз етуді талап етті. Ғылыми-педагогикалық қызметке жақын түлектер кафедрада жұмыс істеді, түрлі тәжірибеден өтті (Мәскеу, Ленинград – Сафанков Е.И., Пакштас В.Қ.), Мәскеу қаласындағы (Альтер И.М – ұзақ мерзім бойы САПР кафедрасының меңгерушісі болды), Саратов қаласындағы (Молдағалиев З.А. – 1997 мен 2011 жылдар аралығында ЖҚМ кафедрасының меңгерушісі) аспирантурада оқыды.

1970 жылдары кафедраға В.В. Харченко, В.П. Литовка, И.П. Смола, Ж.А. Алиевтер келеді. Әр түрлі жылдары кафедрада жұмыс істегендер: Ю.М. Смирнов, қазір т.ғ.д., профессор, физика кафедрасының меңгерушісі, Ибатов М.Қ., қазір т.ғ.д., проф., Қарағанды мемлекеттік индустриалдық университетінің ректоры, техника ғылымдарының докторы болғандар: В.В. Харченко, Ю.Е. Пономаренко, В.В. Грузин – 2011 жылдан бастап – ЖҚМ кафедрасының меңгерушісі. Техника ғылымдарының кандидаттары: А.П. Кулябин, Б.Қ. Жәкенов, Г.С. Әубәкіров, Қ.М. Рахымбеков, М.А. Беляев, В.Н. Щелконогов, Н.В. Коробейников, И.И. Царев, А.Д. Вернер, А.О. Тәліпбеков, С.Л. Джапаридзе, Е.З. Әбуов, аға оқытушы Е.Х. Елшібеков, оқытушылар: В.Н. Кучеренко, А.А. Кошелев, ғылыми қызметкерлер: П.А. Сарычев, Я.В. Матияшин, С.В. Кравченко, Г.В. Сурудин, С.А. Эм, Ю.О. Таратутенко, А.А. Шредер, А.Н. Ивкин, В.В. Парфенов, Н.Қ. Нұрпйіисов.

1970 жылы Қазақстанда алғаш рет кафедра жанынан «Құрылыс және жол машиналары» мамандығы бойынша аспирантура ашылды. Кафедра түлектерінен шыққан алғашқы аспиранттар: Савчак О.Г.- т.ғ.к., ЖҚМ кафедрасының доценті ретінде 40 жылдан астам уақыт жұмыс істеген, Тұяқбаев Ш.Т. – т.ғ.к., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ «Механика» кафедрасының доценті және Сихимбаев С.Р. – т.ғ.к., ҚарМТУ «Механика» кафедрасының профессоры болып жұмыс істеген. Қарқынды даму кезеңі (1970-1992 жж.) осы уақытта гидравликалық импульсті жүйелерді зерттеу мен жасау бойынша И.А. Янценнің жетекшілігімен қалыптасқан ғылыми мектептің пайда болып, жемісті қызмет етуімен сипатталады, осы сала аясында 40-тан астам ғалым – техника ғылымдарының докторлары мен кандидаттары шықты. Ол ҚР ЖҒА академигі ретінде көп жұмыс атқарды [2, 9-б.].

Ғылыми мектептің дамуы ғылыми зерттеулерге студенттерді тартумен, жетекші жоғарғы оқу орындарымен, зерттеу орталықтарымен және өндірістік бірлестіктермен байланыс орнатумен бірге жүрді: МАДИ, МИСИ, ВНИИСДМ, СибАДИ, ВНИИСДМ Краснояр филиалы, СКБ Главмосстрой, Калинин экскаватор зауыты және т.б. Артемьев К.А., Алексеева Т.В., Недорезов И.А., Зеленин А.Н. және т. б. сияқты ғылым майталмандары кафедраның бұл ғылыми мектебін білген және қолдаған. Бұл мамандық бойынша Қазақстанда кандидаттық диссертацияларды қорғау жөніндегі диссертациялық кеңес болмағандықтан, И.А. Янценнің ғылыми байланыстарының арқасында кандидаттық диссертациялар Мәскеу, Ленинград, Ростов-на-Дону, Омск қалаларында сәтті қорғалды.

Шаруашылық келісімдегі жұмыстардың ғылыми тақырыбы кең болды, Қазақстанда ғана емес, Мәскеу, Новосибирск, Магадан және т. б. қалаларға да тарады. Осы кезеңде бірқатар машиналар зертханалық сынаудан сериялық шығарылымға дейін жеткізілді.

Кафедра қызметкерлері 12 монография жариялады, 150-ден астам КСРО авторлық куәлігін, 5 США, АҚШ, Швеции, ГФР, Финляндия патентін алды. Профессор И.А. Янцен «Изобретатель СССР» белгісімен марапатталды.

Кафедра КСРО және ҚазКСР ВДНХ қатысушысы болды. Кафедрада КСРО мен Қазақстанда ең үздік болып танылған оқу зертханасы құрылды, ол макеттермен, тренажерлармен және стендтермен жабдықталды.

Зертханадағы жабдық жол-құрылыс машиналары мен жабдықтың жұмыс процестерін үйрену мен зерттеуге мүмкіндік береді: кесу, қазу, грунтты бұрғылау мен тығыздау, жол-құрылыс материалдарын өндіру, жүк тасымалдау, сонымен бірге жөндеу мен техникалық қызмет көрсету процестері.

Кафедра болған уақыттан бері «Көтеру-тасымалдау, құрылыс және жол машиналары мен жабдықтары», «Құрылысты механикаландыру мен автоматтандыру», «Транспорт, транспорттық техника мен технологиялар» мамандықтары бойынша шамамен 3000 маман даярланды, олар Қазақстан Республикасында, таяу және қиыр шетелде жұмыс істеп жатыр, олардың 70-тен астамы дипломы с отличием алған.

Кафедра түлектері шетелде тәжірибеден өтіп, оқыды, олар: Қ.М. Рахымбеков, Н.В. Коробейников – Германия.

ҚР Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясының иегерлері Е.З. Әбуов, А.С. Аманжоловтар АҚШ-та оқыды ал Н.Б. Түсіпбаев Германияда оқуын жалғастыруда. Сыздыков Қ. мен Габдуллина А. да АҚШ-қа оқуға кетті. Кафедра түлектері жауапты және жетекші орындарға ие болған және ие болып келеді.

А.Н. Марфенко 30 жыл бойы «Кароблавтодор»-ды басқарды; Е.Х. Сұлтанов – «Қазақстан Темір жолы» АҚ вице-президенті; Исаев Н.И. –ҚазТКА проректоры (Алматы қ.); А.С. Қадыров, И.М. Альтер, В.В. Грузин, Ю.Е. Пономаренко, Ж.Қ. Бөпеева, Б.Н. Глотовтар ғылым докторлары атанды.

1977 жылы кафедра түлектері Қадыров А.С. мен Ли В.Л. Қазақстан Лениндік комсомол сыйлығының Лауреаттары атанды.

И.А. Янценнің жетекшілігімен К-700 тракторының негізінде жолды қар мен шаңнан тазартуға арналған ауа ағынды машина жасалып, сыналды. Автокөлік жолдарының құрылысы мен жөндеу кезінде тығыз және қатты топырақты қабаттап қопсыту үшін, асфальт-бетон және цемент жабындарын ашу үшін 10 класс шынжыр табанды трактор негізінде статикалық-динамикалық қопсытқыш жасалды, ол Қазақ КСР Автожол министрлігінің машина сынау станциясында сынақтан сәтті өтті (1975-1976 жылдар) [3, 8-б.].

Автокөлік жолдары құрылысы, жөндеу мен пайдалану кезінде жаңа машиналар мен өндірістік-техникалық шешімдер ұсынып, сынап, енгізгені үшін И.А. Янценге «Почетный дорожник СССР» атағы берілді. Ол жасаған техника үлгілері қазіргі таңда да қажеттілігін жоғалтқан жоқ.

Жылдан жылға оқу-әдістемелік жұмыс жетіле бастады. Инженер-механиктерді даярлаудың құрылымдық-логикалық сұлбасы жасалды, онда мыналар болды: студенттердің жеке оқу-зерттеу тақырыптары бойынша жұмысын ескерумен мамандарды дайындау кезіндегі оқу жоспарын шығармашылық орындау, арнайы пәндерді кешенді қамтитын зертханалық практикумды қолдану.

Оқу процесіне үдемелі оқыту әдістерін енгізуге көп көңіл бөлінді: қарапайым плакаттардан проекциялық аппаратураға дейін. Аудиовизуалды аппаратурасы бар мамандандырылған аудитория жабдықталды. Кафедра сол уақытта жоғары оқу орнында техникалық оқу құралдарын қолдану бойынша алғашқылардың бірі болды, оқу процесіне ЭЕМ енгізумен әрдайым жұмыс істеп отырды.

Инженерлік және ғылыми-педагогикалық кадрларды дайындаудағы қосқан үлесі үшін И.А. Янцен «Құрмет белгісі» орденімен марапатталды.

Сол кезде ғылыми жұмыс жөніндегі проректор болып қызмет атқарған рофессор И.А. Янценнің бастамасымен құрылған ҚарМТУ жанындағы «Машина жасау» ғылыми-зерттеу орталығының кафедрасындағы оқытушылардың да көрсеткіштері жоғары болды. Кафедраның интеллектуалдық потенциалының негізінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 09.01.1998 жылғы № 2 Қаулысына сәйкес машина жасаудың дамуын болжау жөніндегі арнайы ғылыми бөлімше құрылды, кейін ол машина жасауды болжау жөніндегі Ғылыми-зерттеу орталығына айналды. Оның қызмет ету аясында ҚР министрліктері мен ведомстволарына машина құрылысы саласын диверсификациялау, ақпараттық машина жасау ортасын жасау бойынша ұсыныстар дайындалды. Кафедра қызметкерлері Янцен И.А., Савчак О.Г., Клок А.Б., Глотов Б.Н., Ищенко А.П., Смирнов В.М., Царев И.И. осы ғылыми бағыт аясында, техникалық тапсырма әзірлеуге және «Каргормаш» машина құрылысы зауыттарының бірлестігін диверсификациялау кезінде ауыл шаруашылық техникасының әр түрлі үлгілерін сынауға тікелей қатысып отырды.

И.А. Янценнің ғылыми зерттеулері даярлау қазбаларын жүргізу кезінде орташа берік және берік кен жыныстарын бұзудың, габаритті емес жынысты және ашық қазбалар кенін ұсатудың тиімді тәсілдерін іздеуге, яғни пайдалы қазбаларды алу кезіндегі маңызды мәселелерді шешуге арналған. Осы мәселелер бойынша ол П.М. Алабужев, О.Д. Алимов, А.Н. Зеленин, Л.Ф. Кичигин, Ю.А. Ветров, Д.И. Федоров, В.Ф. Горбунов, А.И. Федулов, Н.П. Рященцев, П.З. Петухов, М.А. Гурин, И.Л. Недорезов және басқа ғалымдармен бірге жұмыс істеді.

Ғылыми зерттеулер нәтижесі КСРО Көмір өнеркәсібі министрлігінің, КСРО қара және түсті металлургия министрліктерінің, КСРО Құрылыс, жол, коммуналдық машина жасау министрлігінің, Қазақ КСР Ауыр индустрия кәсіпорындары мен автокөлік жолдарын салу министрлігінің жиналыстары мен конференцияларында мақұлданған. Оларды жобалық-конструкторлық және ғылыми-зерттеу институттары мен өндіріс кәсіпорындары қабылдаған және соққы әрекеттегі машиналар мен механизмдердің жаңа атқарушы органдарын жасау кезінде қолдануда: КНИУИ, ИГД МЧМ СССР, ВНИИ Құрылысжолмаш, ЦНИИС, Кентау экскаватор зауыты, «Қарағанды көмір» комбинаты, Қарағандықұрылысмех және Қазмысқұрылыс, ҚазКСР Ауырқұрылысминистрлігі тресттері, Қазақ КСР КБ МАД және елдің басқа ұйымдары.

«Құрылыс және жол машиналары» кафедрасының тұңғыш меңгерушісі және негізін қалаушы есімі ҚарМТУ № 1 ғимаратында кафедра жаныныдағы мемориалдық тақтада жазылған.
Әдебиеттер тізімі

1. Караганда. Карагандинская область: Энциклопедия/Гл. ред.Р.Н.Нургалиева. – Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии. – 1986. 608 с.

2. Пивень Г. Карагандинский Государственный Технический Университет: история становления и развития. – Алматы, 2003. - 56 с.

3. Грузин В. Кафедра Строительные и дорожные машины: этапы становления и развития. – Караганда: Изд-во КарГТУ, 2013. - 38 с.

Басуға 04.04.2014 ж. қол қойылды. Пішімі 60х84х8.

Есептік баспа табағы 11 Таралымы 100 экз. Тапсырыс № 508

ҚарМТУ баспасы, 100027, Қарағанды қ., Бейбітшілік бульвары, 56