Қазақстан республикасы білім жəне ғылым

1
ҚАЗАҚСТАН
 
РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ
 
ЖƏНЕ
 
ҒЫЛЫМ
 
МИНИСТРЛІГІ
А
. 
К
. 
Лепесова
Қазақстан
 
Республикасының
 
азаматтық
 
құқығы
ОҚУЛЫҚ
Алматы
, 2012

2
Пікір
 
жазғандар
:
заң
ғылымдарының
докторы
, 
профессор
Ж
. 
Х
. 
Косанов
;
заң
ғылымдарының
кандидаты
, 
доцент
Л
. 
С
. 
Мамиконян
.
Лепесова
 
А
. 
К
.
Қазақстан
 
Республикасының
азаматтық
 
құқығы
: 
Алматы
:
 
ЖШС
РПБК
«
Дəуір
», 2012 . – 232 
бет
.
Бұл
оқулық
ҚР
азаматтық
құқығы
курсын
оқытуды
ұйымдастыру
-
ға
жағдай
жасайды
. 
Осы
пəн
бағдарламасын
игеру
үшін
дəріс
курс
-
тары
, 
тақырыптар
бойынша
сұрақтар
, 
өздік
жұмысқа
арналған
сұрақтар
, 
нормативтік
құқықтық
актілердің
тізімі
қамтылған
. 
Оқулықта
өзін
-
өзі
тек
-
серуге
арналған
тестілер
жəне
құқық
қолдану
тəжірибесінің
көкейтесті
мəселелері
болып
саналатын
жағдайлық
есептер
ұсынылған
.
Азаматтық
құқық
пəні
жоғары
оқу
орындарының
студенттеріне
ар
-
налған
.
© 
Лепесова
А
. 
К
., 2012
© 
ҚР
Жоғары
оқу
орындарының
қауымдастығы
, 2012
ӘОЖ 347.1 (574+075.8)
КБЖ 67.404 (5 Каз) я 73
Л43
ISBN 978-601-217-367-3
Л43
оқулық /
А.К. Лепесова. –
ӘОЖ 347.1 (574+075.8)
КБЖ 67.404 (5 Каз) я 73
ISBN 978-601-217-367-3

3
Қолданылған
 
қысқартулардың
 
тізімі
ҚР
– 
Қазақстан
Республикасы
АК
– 
Қазақстан
Республикасының
Жоғары
Кеңесінің
1994 
жыл
-
дың
27 
желтоқсанында
қабылдаған
Қазақстан
Республикасының
азаматтық
кодексі
(
Жалпы
бөлімі
), 2011 
жылдың
10 
ақпанындағы
соңғы
өзгерістер
мен
толықтырулармен
бірге
.
АК
– 
Қазақстан
Республикасының
1999 
жылдың
01 
шілдесін
-
дегі
Азаматтық
кодексі
(
Ерекше
бөлімі
). 
Соңғы
өзгерістер
мен
то
-
лықтырулармен
бірге
.
Өндірістік
кооператив
туралы
заң
– 
Қазақстан
Республикасының
1995 
жылдың
25 
қазанындағы
«
Өндірістік
кооператив
туралы
» 
Заңы
(
өзгерістер
мен
толықтырулармен
бірге
).
Банкроттық
туралы
заң
– 
Қазақстан
Республикасының
1997 
жыл
-
дың
21 
қаңтарындағы
«
Банкроттық
туралы
» 
Заңы
(
өзгерістер
мен
толықтырулармен
бірге
).
Шаруашылық
серіктестіктер
туралы
заң
– 
Қазақстан
Респуб
-
ликасының
1995 
жылдың
02 
мамырындағы
«
Шаруашылық
серік
-
тестіктер
туралы
» 
Заңы
.
ЖШС
туралы
заң
– 
Қазақстан
Республикасының
1998 
жылдың
22 
сəуіріндегі
«
Жауапкершілігі
шектеулі
жəне
қосымша
жауапкерші
-
лігі
бар
серіктестіктер
туралы
» 
Заңы
(
өзгерістер
мен
толықтырулар
-
мен
бірге
).
АҚ
туралы
заң
– 
Қазақстан
Республикасының
2003 
жылдың
13 
мамырындағы
«
Акционерлік
қоғамдар
туралы
» 
Заңы
(
өзгерістер
мен
толықтырулармен
бірге
).
Жеке
кəсіпкерлік
туралы
заң
– 
Қазақстан
Республикасының
2006 
жылдың
31 
қаңтарындағы
«
Жеке
кəсіпкерлік
туралы
» 
Заңы
(
өзгерістер
мен
толықтырулармен
бірге
).
Коммерциялық
емес
ұйымдар
туралы
заң
– 
Қазақстан
Респуб
-
ликасының
2001 
жылдың
16 
қаңтарындағы
«
Коммерциялық
емес
ұйымдар
туралы
» 
Заңы
(
өзгерістер
мен
толықтырулармен
бірге
).
Ипотека
жөніндегі
заң
– 
Қазақстан
Республикасының
1995 
жыл
-
дың
23 
желтоқсанындағы
«
Жылжымайтын
мүліктің
ипотекасы
жө
-
ніндегі
» 
Заңы
(
өзгерістер
мен
толықтырулармен
бірге
).
Мемлекеттік
мүлік
заңы
– 
Қазақстан
Республикасының
2011 
жыл
-
дың
1 
наурыздағы
«
Мемлекеттік
мүлік
туралы
» 
Заңы
.

4
1-
тақырып
. 
Жалпы
 
ережелер
1.1. 
Құқық
 
ұғымы
. 
Құқық
 
жүйесі
. 
Азаматтық
 
құқық
 
құқық
 
саласы
 
ретінде
1.2. 
Азаматтық
 
заңнама
: 
ұғымы
, 
құрылымы
, 
қолдану
 
аясы
1.3. 
Тапсырмалар
1.4. 
Тестілер
1.5. 
Нормативтік
 
актілер
 
тізімі
1.1. 
Құқық
 
ұғымы
. 
Құқық
 
жүйесі
. 
Азаматтық
 
құқық
 
құқық
 
саласы
 
ретінде
Құқық
негіздерін
оқуға
кірісерден
алдын
, 
əлеуметтік
қатынастар
-
ды
тек
құқықтың
ғана
реттемейтіндігін
есте
ұстау
қажет
. 
Бір
қоғамды
өмір
сүретін
адамдар
өзін
-
өзі
ұстаудың
əралуан
ережелеріне
мысалы
, 
əдет
-
ғұрып
, 
мораль
нормалары
, 
діни
жəне
корпоративтік
нормаларға
бағынады
.
Ұзақ
мерзім
бойы
сансыз
көп
қайталануы
нəтижесінде
қалыпқа
айналып
, 
өзін
-
өзі
ұстаудың
тарихи
қалыптасқан
ережесі
əдет
-
ғұрып
болып
есептеледі
. 
Мысалы
, 
əр
алуан
халықтардағы
үйлену
əдет
-
ғұрпы
.
Ал
, 
моральдық
 
нормалар
адалдық
жəне
қиянат
, 
əділеттілік
жəне
əділетсіздік
, 
ар
-
намыс
жəне
арсыздық
жəне
т
.
б
. 
осы
сынды
өнегелік
құндылықтар
туралы
қоғамда
қалыптасқан
түсінікті
сипаттайды
. 
Өз
жолдастарына
сатқындық
істемеу
, 
сүйікті
адамыңның
көзіне
шөп
салмау
, 
жалған
сөйлемеу
жəне
т
.
б
. 
ережелер
қандай
да
бір
арнайы
түсіндіруді
талап
ете
қоймас
.
Бүгінде
рөлі
артып
келе
жатқан
діни
 
нормаларға
рухани
ұстанымдар
арқылы
қоғамдық
қатынастарды
реттестіру
міндеті
жүктелуде
. 
Адам
Алланың
еркін
яғни
, 
басқалай
айтқанда
, 
өсиеттерді
өзін
-
өзі
ұстаудың
ережесі
ретінде
қабылдайды
жəне
Алланы
осы
өсиеттердің
бекітушісі
ретінде
мойындайды
.
Құқық__институттары'>Құқық__саласы'>Құқық
 
адам
қоғамының
дамуының
белгілі
бір
сатысында
мем
-
лекетпен
бірге
пайда
болады
. «
Құқық
» 
ұғымының
екі
мағынасы
бар
. 
Біріншісі
, 
субъективті
мағынасы
субъектінің
(
тұлғаның
жəне
тұлға
-
лар
тобының
) 
бостандығына
жəне
өзін
-
өзі
ұстаудың
шегіне
байланыс
-
ты
болады
. 
Мысалы
, 
білім
алуға
құқығы
, 
еңбек
ету
бостандығына
құқық
, 
сайлау
жəне
(
мемлекеттік
органдарға
) 
сайлану
құқығы
.

5
Екіншісі
, 
объективтік
мағынадағы
құқық
. 
Ол
дегеніміз
- 
мем
-
лекет
шығарған
немесе
бекіткен
, 
мемлекеттік
аппараттың
күшімен
қамтамасыз
етіліп
отыратын
жалпыға
бірдей
қоғамдық
қатынастар
-
ды
реттейтін
нормалардың
жиынтығы
. 
Бұл
анықтамадан
құқықтың
келесідей
белгілерін
шығаруға
болады
: 
нормативтілігі
, 
жалпыға
міндеттілігі
, 
мемлекеттің
кепілдік
беруі
, 
формалды
айқындылығы
, 
жүйелілігі
.
Құқық
 
жүйесі
 – 
оның
бөлімдерінің
ұйымдастырылуы
мен
ор
-
наласуының
белгілі
тəртібі
. 
Құқық
жүйесінің
құрамдас
бөлігі
болып
құқық
салалары
, 
құқық
институттары
жəне
құқық
нормалары
таны
-
лады
. 
Құқық
 
саласы
– 
қоғамдық
қатынастардың
белгілі
бір
түрлерін
реттейтін
құқықтық
нормалардың
жиынтығы
.
Құқық
 
институттары
 – 
бұл
жүйеге
бір
-
бірімен
байланысты
нормалардың
жəне
қоғамдық
қатынастардың
ұқсастығына
қарай
рет
-
теп
, 
басқару
.
Құқық
 
нормалары
– 
ол
қоғам
мүшелерінің
мінез
құлқын
, 
іс
-
əрекетін
реттейтін
мемлекетпен
қамтамасыз
етілетін
нормативтік
құқықтық
актілерде
бекітілген
ережелердің
арнайы
бір
түрі
. 
Құқық
жария
жəне
жеке
құқық
деп
бөлінеді
. 
Жария
 
құқығы
– 
мемлекет
пен
өзге
де
тұлғалардың
арасындағы
қатынастарды
реттейтін
жəне
бұқаралық
, 
қоғамдық
мүддені
көбірек
білдіретін
құқық
саласы
болып
табылады
. 
Жеке
 
құқық
 – 
азаматтық
құқықтың
қатысушыларының
арасындағы
қатынастарды
реттейтін
құқық
саласы
болып
табыла
-
ды
.
 
Жария
құқық
мынадай
салаларды
құрайды
: 
қылмыстық
құқық
, 
əкімшілік
құқық
, 
салық
құқығы
. 
Оған
императивті
(
міндеттемелі
) 
нормалар
тəн
болады
.
Жеке
құқық
(
азаматтық
құқық
) 
мүліктік
қатынастар
мен
жеке
мүліктік
емес
қатынастарды
негізінен
өзара
қатынастарының
сипа
-
тын
дербес
айқындауға
тараптарға
мүмкіндік
беретін
диспозитивтілік
(
уəкілдік
беруші
нормалар
) 
бастамаларда
реттейді
.
Азаматтық
 
құқық
– 
ол
тауар
, 
ақша
қатынастары
жəне
қа
-
тысушылардың
теңдігіне
негізделген
өзге
де
мүліктік
қатынастар
, 
сондай
-
ақ
мүліктік
қатынастарға
байланысты
мүліктік
емес
жеке
қатынастарын
реттейтін
нормалардың
жиынтығы
болып
табылады
.
Құқық
теориясы
курсынан
белгілі
болғандай
, 
құқық
нақты
жүйе
құрады
, 
оның
ең
үлкен
буындары
құқықтың
салалары
деп
аталады
. 
Құқық
салаларын
шектеу
белгілері
ретінде
əдетте
құқықтық
рет
-
теу
пəні
мен
əдісін
қолданады
. 
Пəн
мен
əдіс
азаматтық
құқықты

6
қазақстандық
құқықтың
жүйесінен
бөліп
алып
, 
оқырмандардың
азаматтық
құқық
туралы
көзқарасының
қалыптасуына
əкелетін
ерек
-
шеліктерін
айқындауға
мүмкіндік
береді
.
Кез
келген
сала
сияқты
азаматтық
құқық
та
қоғамдық
қатынастар
-
ды
реттейтін
жəне
қалыптастыратын
құқықтық
нормалардан
тұрады
.
Бірақ
та
азаматтар
қатысатын
қатынастардың
барлығы
да
аза
-
маттық
құқықпен
реттелмейді
, 
сонымен
қатар
азаматтық
құқық
, 
аза
-
маттар
мүлде
қатыспайтын
қоғамдық
қатынастарға
да
əсер
ете
ала
-
ды
. 
Азаматтық
құқық
нормалары
өндірілген
өнімді
сатып
алу
, 
оны
теміржол
, 
теңіз
, 
өзен
немесе
əуе
жолдары
арқылы
тасымалдау
, 
осы
жүкті
сақтандыру
, 
тасымалданған
жүк
үшін
төлемдер
алу
жəне
т
.
б
. 
қоғамда
кездесетін
тараптар
арасындағы
қатынастарды
реттейді
.
Азаматтық
құқық
реттейтін
қоғамдық
қатынастар
шеңбері
өте
кең
жəне
əртүрлі
, 
сондықтан
оларды
толықтай
атап
өту
мүмкін
емес
. 
Бұны
істеудің
қажеті
де
жоқ
, 
өйткені
азаматтық
-
құқықтық
ғылымының
пəніне
азаматтық
құқық
реттейтін
қоғамдық
қатынастардың
барлығын
нақтылықпен
атап
өту
кірмейді
, 
оған
азаматтық
құқық
деп
аталатын
саланың
бір
пəнінде
олардың
барлығын
біріктіруге
мүмкіндік
беретін
жалпы
қасиеттерін
анықтау
жатады
.
Азаматтық
құқықтың
пəні
болып
мүліктік
жəне
мүліктік
емес
қатынастар
табылады
.
 
Азаматтық
құқықтың
мүліктік
қатынастармен
айналысатыны
бірден
көзге
түседі
. 
Мүліктік
қатынастар
деп
əдетте
түрлі
материалдық
қажеттіліктер
, 
яғни
заттар
, 
жұмыстар
, 
қызметтер
жəне
басқа
мүліктер
жайында
туындаған
қоғамдық
қатынастарды
ай
-
тады
.
Бірақ
азаматтық
құқық
біздің
қоғамда
пайда
болатын
барлық
мүліктік
қатынастарды
реттемейді
, 
ол
тек
қана
мүліктік
-
бағалы
қатынастар
деп
аталатын
нақты
бөлігін
ғана
реттейді
.
Дамыған
ақша
жүйесі
шарттарында
мүліктік
-
құнды
қатынастар
-
дың
негізгі
көлемін
тауарлық
-
ақшалы
қатынастары
құрады
. 
Біздің
қоғамда
бар
тауарлық
-
ақшалы
қатынастардың
өте
тез
дамуы
оларға
адекватты
құқықтық
нысан
қолданған
кезде
ғана
мүмкін
бола
алады
.
Азаматтық
заңдылыққа
сəйкес
азаматтық
құқық
пəнінің
екінші
бір
құрамдас
бөлігін
жеке
мүліктік
емес
қатынастар
қарастырады
. 
Өзіне
тəн
белгілеріне
сəйкес
жеке
мүліктік
емес
қатынастар
, 
ең
аз
дегенде
екі
қасиетке
сүйене
отырып
, 
келесі
түрлерде
сипатталады
. 
Біріншісі
, 
көрсетілген
қатынастар
мүліктік
емес
қажеттіліктер
негізінде
көрініс
табады
, 
мысалы
, 
ар
, 
намыс
, 
іскерлік
бедел
, 
азамат
аты
, 
авторлық
шығарма
, 
өндірістік
үлгі
, 
т
.
б
. 
жайында
туындайды
. 
Екіншіден
, 
жеке

7
мүліктік
емес
мүлікпен
байланысты
 
қатынастар
(
мəселен
, 
бұған
белгілі
бір
құқықтар
жатқызылады
). 
Бұл
қатынастарда
азаматтардың
немесе
ұйымдардың
даралығы
көрініп
, 
олардың
əлеуметтік
қасиет
-
терін
бағалау
жүргізіледі
.
Пəннің
осы
екі
құрамдас
бөліктерінің
сыртқы
қарама
-
қай
-
шылығына
қарамастан
, 
мүліктік
-
құнды
жəне
жеке
мүліктік
емес
қатынастарды
азаматтық
құқық
деп
аталатын
салада
біріктіретін
жал
-
пы
қасиетін
анықтау
керек
.
Мүліктік
-
құнды
қатынастарға
қатысушылар
осы
қатынастарды
құрған
материалдық
қажеттіліктер
болып
табылатын
еңбектің
саны
мен
сапасын
өзара
бағалай
алады
деп
анықтайды
. 
Жеке
мүліктік
емес
қатынастар
өз
кезегінде
осы
қатынастарға
қатысатын
азаматтардың
, 
тұлғаның
дара
қасиеттерін
өзара
бағалай
алады
деп
есептейді
.