-дәріс. Жер қабаттары, онда элементтердің орналасуы

Минералдардың 

құрамын, 

ол 

құрамның 

заңдылықтарын,  жаратылысын  танып  білу  үшін  жер  қабаттарын  және  оларда 

элементтердің  үлесін  және  орналасуын  білу  қажет.  Басқаша  айтқанда  жер 

химиясын яғни геохимия негізін білу керек болады. 

Геохимия  ғылымы  жер  қабаттарындағы  атомдардың  тарихын,  олардың 

бір орыннан екінші орынға ауысу, жылжу заңдарын зерттейді. Геохимия тұрғы-

сынан қарағанда минералдар- геохимиялық элементтердің жер қабаттарындағы 

әр түрлі жағдайларға қарай пайда болған негізінен тұрақты қосылыстар. 

Жердің  бізге  белгілі  бөлімі-  оның  үстіңгі  қабаты,  яғни  қыртысы.  Оның 

терең  қабаттарының  нақтылы  құрамы,  қалай  жаралғаны  белгісіз.  Қолдан 

қазылған  шахталардың  тереңдігі  2–3  километрге  дейін,  ал  бұрғылау  тереңдігі 

5–6 километрге дейін жетті.  

Жердің ішкі қабаттарының құрамы туралы тек табиғат құбылыстарының 

нәтижелеріне  байланысты  деректер  алынады.  Олардың  бірі-  жанар  тау 

вулкандарының  атқылауы.  Жер  сілкіну,  тау  көтерілу,  вулкан  атқылау  үнемі 

үздіксіз жүретін процестерге жатады. Сонымен қатар жер бетіндегі тау-тастар 

жел қағу, күн шағу, су шаю әрекеттерінен бұзылып отырады. 

Жер  сілкінуден,  тау  көтерілуден  тау  жыныстарының  жер  бетіне 

шығуымен  қатар  жер  астының  қалың  қабатынан  бізге  аз  болсада  деректер 

беретін  әсерге  жер  сілкінгенде  пайда  болатын  серпімді  толқындар.  Ол 

толқындар түрлі-түрлі қабаттарда салмағы әр түрлі тау жыныстарында әр түрлі 

жылдамдықпен  тарайды,  демек  толқындар  әр  түрлі  сынып,  қабаттардан 

шағылады.  Осы  толқындарды  өлшеп  зерттеу  арқылы  тау  жыныстары  туралы 

мәлімет  алуға  болады.  Жер  күнді  айналып  жүрген  планеталардың  бірі. 

Сондықтан  кейбір  астрономиялық  әдістерде  жердің  ішкі  құрылысы  туралы 

мәліметтер  береді.  Мысалы,  аспаннан  жерге  келіп  түскен  метеорит  заттардың 

құрылысын,  құрамын  өлшеп,  соны  жер  құрылысымен  салыстыру,  басқа  аспан 

денелері  мен  жердің  арасындағы  тартылыс  күштерін  бақылау,  сол  арқылы 

жердің  тығыздығын  анықтау  және  т.б..  Осы  тұрғыдан  зерттеу  нәтижесінде 

жердің  орташа  тығыздығы  5,5  (т/м

3

),  ал  оның  беткі  қабаттарындағы  тау 

3

) құрайды. Осы мәліметтерге сүйенсек 

жоғарылай беруі мүмкін деген қорытынды шығарылады. 

Көптеген  зерттеулердің  нәтижесінде  жер  заттары  өздерінің  меншікті 

салмақтарына  қарай  бірнеше  қабаттар  құрып  орналасқан  деген  қорытындыға 

келуге болады:  ең ауыр заттар жердің ішкі орталық  өзегінде, ең жеңіл заттар 

жердің  үстіңгі  бетінде.  Жер  қабаттары  геосфералар  деп  аталады  (гео-жер, 

сфера-шар). 

Геосфераның  ең  жеңіл  үстіңгі  қабаты  атмосфера  деп  аталады.  Оның 

қалыңдығы бірнеше мың километрге барады, бірақ  өлшеуге бақылауға келетін 

мөлшері 500 километрдей деп есептеледі. 

 

6 

Жердің  ең  үстіңгі  сұйық,  су  қабаты  гидросфера  деп  аталады.  Мұхит 

суларының ең терең жері ≈11 километрдей, ал тығыздығы 1-ден сәл артықтау. 

Гидросфера  астында,  құрлықтарда,  таулы-қырлы  жерлерде  жердің  қатты 

қабаты  бар.  Оны  қыртыс  қабаты  дейді.  Негізі  топырақтан  тұрады.  Осы  үш 

қабаты астасқан жерінде, тіршілік қабаты бар, оны биосфера деп атайды.  

Жердің  үстіңгі  қатты  бетін,  оған  қыртыс  (топырықты)  қабатыда  кіреді, 

жүктеу/скачать 1,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: