Қазақстан республикасы мәдениет және ақпарат министрлігі тіл комитеті мемлекеттік тілді жеделдете оқыту республикалық орталығЫ
І тақырыпшадағы сөз тіркестері: «
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
Құрманова Н.Ж. ҚАЗАҚ ТІЛІН ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
- Бұл бет үшін навигация:
- ІІ тақырыпшадағы сөз тіркестерінің тізбегі
- ІІІ тақырыпшадағы сөз тіркестерінің тізбегі
| І тақырыпшадағы сөз тіркестері: « кесек мұрынды →маңдайы тайқылау → зор басты → зіл салмақты →Оразбайға тақау → аса сотқар → бірдің өзі → әр пәледе, әр кесір әлекте үзеңгі жолдасы → ұдайы қасынан табылады → ұрлықты бірге істескен → екеуі бірге істескен →
ІІ тақырыпшадағы сөз тіркестерінің тізбегі: бір басқашалығы → айқын басқашалығы → аз сөйлейді → Оразбай аласапыран сөйлейді → Есентайдан үн шықпайды → ең артқы сөзді айту → әуелі сараң → сөзге сараң → біреуге соқтырады → әйтпесе іші кебеді → пәлесіз сөздің тұсында → үн қатпайды → жым − жырт қалады → ІІІ тақырыпшадағы сөз тіркестерінің тізбегі: даңғойлау, есерсоқ, аңғалдау адам түссін → Есентайдың қолына түссін → сырын сездірмейді → сызданып отырып алады → жылы жүз бермейді → жібіген ажар көрсетпейді → адамды алдар белгі болмайды → алдап соғады → мысқыл етеді → мазақ қып кетеді». Берілген үзінді текстегі Есентайдың бейнесі, шын мәніне келсек, романдағы Оразбайдың зұлым бейнесін аша түсетін қосымша персонаж ретінде беріледі. Ал Оразбайдың бейнесі болса, тұтас романдағы «жауыздық» деген концептіні танытатын бір элемент ретінде суреттелген. Көрсетілген сөз тіркестері болса, сол үлкен тұтастықтағы мазмұнды ашуда белгілі бір маңызға ие болып тұр, Текстің тұтастығын тану оны бөлшектерге бөлген кезде, олардың арасындағы грамматикалық және мағыналық байланыс жойылып кетпеуі тиіс. Сөз тіркестерінің сөйлемдерді өзара байланыстырып, соның негізінде текст құрауда ерекше роль атқаратынын мазмұнындағы тәрбиелік потенциялы зор текстерді талдау арқылы жүргізу керек. Мысалы: « Ей, перзентім, сен өзің жігіт болсаң да, ақылың қария болсын. Мен саған жігіттік салтанат құрма демеймін, қолыңнан келгенше оны қадірлей білгін. Жігіттің мінезі жеңіл болмай, салмақты, сабырлы болуы шарт. Данышпан Аристотелис: « Адам жігіт кезінде диуана мінездес болады» депті. Ал сен де диуаналыққа салынып, надан жігіттердің қатарына қосылудан сақтан. Ашулы, ызақор болма. Ашу−ыза әрдайым пәле шақырады» ( Кабуснамеден). Осындағы бірінші сөйлемнен «өзің жігіт», «ақылың қария» деген сөз тіркестерін алып, олардың келесі сөздермен байланысу тәсілдері мен амалдарын зерделеп қарайық. Екінші сөйлемде осы сөз тіркестері «жігіттік салтанат», «оны қадірлеу» деген сөз тіркестерімен мағыналық желі құрып тұр. Ал үшінші сөйлемде « жігіттің мінезі», «салмақты, сабырлы болу» деген сөз тіркестері осы желіні сақтап, келесі сөйлемдерге қарай бағыттайды. Ал енді тұтас текстің түйіні « жас кезіңде өзіңді аман, абыройлы сақта» деген ойды қалыптастыру екендігін оқушыларға бірге талдай отырып түсіндіреміз. «Ақылды адамдар күн тәулігіндегі уақытты істелетін жұмыс, атқарылатын қызметтің ауқымына қарай бөліп қояды. Ол істерді бірімен−бірін араластырмайды. Олардың қызметкерлері де қай кеде қандай іспен шұғылданатынын біледі. Сондықтан да олардың атқаратын жұмыстары белгілі бір қалыптағы тәртіпке бағынады».(Кабсунамеден). Бірінші сөйлемдегі ақылды адамдар деген сөз тіркесіне талдау жүргіземіз. Мұндағы тіркестің түрі − қабысу. Басыңқы сөзі − адамдар. Келесі сөйлемде осы басыңқы сөз − ол есімдігімен ауыстырылып, ендіқиыса байланысқан тіркестің алғашқы яғни бағыныңқы сынарына айналған ( ол араластырмайды). Үшінші сөйлемде адамдар деген сөз олардың болып, матаса байланысқан сөзтіркесінің бағыныңқы сыңарына айналып кеткен (олардың қызметкерлері). Төртінші сөйлемде де осылай (олардың атқаратын жұмыстары). Сөйтіп, оқушыларға текспен жұмыс жасатуда сөз тіркесінің өзі компоненттерінің түрленуіне белгілі бір тұтастық құруға деген бағыныштылық, тәртіп барын көрсете аламыз. Сөз тіркесін оқыта отырып текстің де жасалуын, бөлшектенуін меңгертуді көздеп отырғандықтан, текстің тәрбиелік және ойлауды, оның ішінде ұлттық ойлауды дамытушылық мүмкіндіктерін де қарастырдық. Текст тұтас құрылым болғандықтан, оны құрап тұрған сандаған грамматикалық байланыстар мен қатынастардың сөз тіркесінде де қатысты болары анық. Текстің түрліше құрылымдық ерекшеліктерін зерттей келе, ғалымдар «Текстер парадигмасын» жасап, оларды біріктіретін инварианттық тұтастық болатынын анықтаған (96). Тексттердің көлемі мен күрделіліктеріне орай мынадай парадигма көрсетеді. Жеке сөз – текст Тірек сөз тіркестерінің жинағы Грамматикалық тұрғыдан іріктелген бір сөзді емс текстер. Түрліше күрделілікте келген сөйлем – текстер. Түрлі күрделіліктегі жайылма текстер. Л.В. Сахарныйдың айтуынша, сөз – тіркестедің ерекшеліктері универбизация механизмдерінің нәтижесі болып табылатын туынды сөздің табиғатын тануға көп көмек береді. Сөз-тіркестерді перифраздауда перифраза жайылма бағытындағы механизм іске қосылып, сөздің мәндік және формалық құрылымын саналы түрде анықтауға мүмкіндік береді. Л.В.Сахарный өзі жүргізген психолингвистикалық эксперименттер нәтижесінде сөз-тіркестердің мәнісі – сөздің текстк болмысынан туындайтынын анықтаған. Сөйтіп, сөз-тіркестер − тексткер параигмасына ене алады деп санайды Л.В.Сахарный (97). Мысалы: - Дат! Бұл сөздің бойында тұнып тұрған жеке адамдық, ұлттық, дипломатиялық, көргенділік, жанкештілік т.б. психологиялық күй-жайдың семантикасы барынша компрессияланып беріліп тұрғаны белгілі. Осы Дат! деген сөзді айтушы адамның қайдан келгені, қалай тәрбиеленгені т.б. бір сөзден-ақ таныла алады. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|