Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі қ. ЖҰбанов атындағы ақТӨбе өҢірлік мемлекеттік

Мұнай-газ  секторында  -  бұл  “ҚазМұнайГаз”,  энергетикада  -  “КЕГОК”, 
телекоммуникацияда  -  “Қазақтелеком”, темір жолда  - “Қазақстан темір жолы” 
сияқты  акционерлік  кампаниялар  және  бірлестіктер  жаңадан  құрылды.  Бірақ 
жекешелендіру барысында да елеулі олқылықтар мен қателерде аз болған жоқ. 
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесінің екі кезеңінде де (1991-92 жж. 
жэне 1993-95 жж.) мүліктің көпшілік бөлігінің талан-таражға түсіп тіпті құнсыз 
жойылғаны  орын  алды.  Сондай  өрескел  қателіктер  экономикасында 
берекесіздік  тудырып,  көптеген  жаңашыл  ұмтылыстарды  терең  дағдарысқа 
ұшырауының басты себебінің біріне айналды. 
Сондай-ақ,  шетелдерге  өнім  шығаратын  кәсіпорындары  ескі  әдетіне 
басып,  өздерінің  тауарларын  сыртқа  жөнелте  беруді  ғана  білді.  Соның 
салдарынан  республикадан  250  млрд.  сомның  өнімі  сыртқа,  негізінен  алғанда 
Ресей  Федерациясы  мен  ТМД  елдеріне  сутегін  кеткен  болып  шықты. 
Сондықтан, бұл жағдай үкімет пен барлық экономикалық институттарды, билік 
орындары  статистика  мен  Қолдау  Комитетін  қатыстыра  отырып,  терең  талдау 
жасауды  талап  етті.  Осы  себептерге  байланысты  1994 жылдың  қаңтар  айында 
Президент  Н.Ә.Назарбаев  экономикалық  реформаны  жүргізуді  әлемнің 
өркениет  аясындағы  елдердің  тәжірибесі  сүйеніп  жүргізу  үшін  жандандыру 
жөніндегі  бірнеше  тың  шешімдер  қабылдады.  Сол  шара  шешімдердің 
баршасын  тұжырымдай  келе  дағдарысқа  қарсы  шаралар  мен  экономиканы 
тұрақтандырудың 1994—1995 жылдарға арналған бағдарламасы пайда болды.  
Бағдарламада  энергетикалық  тәуелсіздікті  қамтамасыз  ету  мәселесі 
қойылды,  өндірістің  құлдырауы  тоқтатылып,  экономиканы  тұрақтандыру, 
қаржының  құнсыздануын  (инфляция)  ауыздықтау  қажет  екені  басып 
тапсырылды.  1993  ж.  15  қарашада  мемлекеттің  өз  ақшасы  -  теңге  айналымға 
енді. Сөйтіп, елдің экономикалық тәуелсіздігінің аса маңызды нышаны - ұлттық 
валюта  теңге  дүниеге  келді.  Бұның  өзі  1994  жылы-ақ  гиперинфляцияны 
бәсеңдетуге, ал 1995 жылы инфляция процесін ауыздықтауға мүмкіндік берді. 
Реформаның 
барысында 
1994 
жылдың 
күзінен 
бастап 
үкімет 
макроэкономиканы  реттеп  меңгере  бастады.  Бағаның  өсуі  біраз  тежеліп, 
инфляцияның өсу қарқыны елеулі түрде төмендеді. Сол сияқты ұлттық банктің 
несиеге  алатын  пайызы  да  қауырт  төмендеді.  Ақша-қаражат  саласында  да 
осындай оңды өзгеріс  байқалды. Өнеркәсіптің кейбір салалары қызметі тиімді 
өнім  шығаруға  қолы  жетті.  Жалпы  дағдарыстан  шығудың,  реформаны 
жүргізудің пәрменді құралының бірі - экономикалық орталық болу тиіс еді.  
Алайда,  Министрлер  кабинетінде  реформаны  ойластырып,  тиімді 
жолдарды  болжап  сілтейтін  орталық  қызметі  жеткіліксіз  еді.  Экономика 
министрлігі  ондай  орталық  бола  алмады.  Нәтижесінде  1994-1995  жылдардағы 
дағдарысқа  қарсы  шаралар  мен  реформаны  тереңдету  бағдарламасы 
орындалмай  қалды.  Макроэкономикалық  тұрақтандыру  және  қүнсыздануды 
тоқтатуға  қол  жетпеді,  сыртқы  сауда  саясатын  тиімді  ұйымдастыру  да 
көңілдегідей болмай шықты, әлеуметтік саясат та халықтың басым көпшілігінің 
наразылығын өршіткені болмаса, разы етпеді. 
Өзінің  бүкіл  кемшіліктеріне  қарамастан  іс  жүзінде  аяқталған 
жекешелендіру  процесі  нақты  бәсекелестік  үшін  базалық  жағдайларды  қүруға 

жеткізді. Тоқсаныншы жылдардың белортасынан жоғары республика өнеркәсіп 
өнімінің 85 пайызға жуығын жекеменшік секторы өндіретін дәрежеге жетті. 
Нарықтық қатынастарға көшудегі кездескен тағы бір қиындық - ол үкімет 
басшыларының  елдің  экономист  ғалымдары  ұсыныс  пікірлеріне  күдікпен 
қарап,  кейбір  мәселелер  бойынша  ондай  ақыл  ұсыныстарды  қабылдаудан  бас 
тартқан.  Бұндай  мәселенің  негізгі  себебін  ел  жүйесінде  бүған  дейін  нарықтық 
қатынастардың  болмағандығында  деп  есептейді  мамандар.  Оның  себебі  осы 
саланың басындағы мамандар нарыққа көшудің жолдары мен тетіктерін толық 
игермеуінен болса керек. Осы мәселені тез арада шешу мақсатында АҚШ-тан, 
Франциядан,  Түркиядан,  Ресейден  т.б.  елдерден  кеңесші  экономист-ғалымдар 
кеңес  беруге  шақырылды.  Бірақ  олар  өз  елінде  маман  болғанымен,  біздің 
жағдайды,  халықтың  менталитетін,  психологиялық  ерекшеліктерін  ескермеді, 
тіпті  білмеді  де.  Олардың  білетіні  Батыстың  дамыған,  қалыптасқан  нарықтық 
экономикасы  еді.  Оған  қоса  ТМД  елдерінде  экономикалық  дағдарыс  әлемнің 
озық  дамыған  қоғамдарына  тән  классикалық  артық  өндіру  дағдарысы  емес, 
жетіспеушілік дағдарысы болатын.  Тағы бір ескеретін жәйт сол елдерде тауар 
өндірісі  мен  оның  қатынастары  толық  қалыптасқан  еді.  Ал  посткеңестік 
Қазақстандағы  меншік  түрі  қоғамдық  негізде  болып  нарықты  экономикалық 
қатынастар  мүлдем  толық  дамымаған  еді.  Осыған  қарамастан  республикада 
бұрынғы  кеңестік  қоғамдық  (мемлекеттік)  меншік  жүйесінен  нарықтық 
экономикаға көшу тез  қарқын  алды. Сондықтан  шетел  экономистерінің кеңесі 
тиісті нәтижесін бермей, көбінесе аяқсыз қалды. 
Нарықтық қатынастарға көшу барысында республикада орын алған тағы 
бір үрдісті ескерген жөн. Ол сонау 1917 жылғы қазан айындағы саяси төңкерісі 
аясындағы  мемлекеттік  билік  жүйесі,  индустрияландыру,  ұжымдастыру 
науқандары сияқты қоғам өміріндегі түбегейлі өзгерістерге жедел қарқын беру 
қажет  болды.  Ал  халық  болса  бұл  үрдіске  үйренбеген  және  ол  халықтың 
психологиясына келе бермеді. Әсіресе, ауыл шаруашылығын жекешелендіруде 
үкімет  тарапынан  кейбір  жәйтте  толық  сарапталмаған  асығыстық  жіберілді. 
Дағдарыс  жағдайында  бой  көтерген  жеке  меншік  иелері  ел  халқын  асырамақ 
түгіл, өз еркімен қолына алған міндетті атқара алмады. Нәтижесінде 1993-1995 
жылдары  арасында  кең  етек  жайған  ақшаның  құнсыздануын  (инфляцияны) 
тежеу, еңбек ұжымдарының құлдырауын тоқтату және өндірістің ұлғаюы үшін 
қолға алынған жоспарлар мен уақытша шаралар тым тиімсіз болып қала берді. 
Осындай  қиын  қыстау  жағдайда  Президенттің  тікелей  ұсыныстарымен 
мақсатты  нұсқамалар  түрінде  15  айға  арналған  қосымша  бағдарлама 
қабылданды.  Тек  осындай  іс  әрекеттер  нәтижесінде  ақшаның  құнсыздануын 
(инфляцияның)  баяулатуға    мүмкіндік  туды.  Алайда  өндірістің  құлдырауын 
тоқтату  үшін  біраз  уақыт  және  қосымша  ізденіс  қажет  болды.  Бұл  процестің 
кейбір  бастапқы  кездердегі  көрінісі  мынадай  еді:  1991  жылы  өндірістің 
құлдырауы  біршама  тұрақтанып  1990  жылмен  салыстырғанда  14,6%-ке,  1993 
жылы - 28%, 1994 жылы 48%, ал 1995 жылы – 45 пайызға жетті. 
Осындай бастан өткен кемшіліктер мен ақаулықтарды жан жақты талдап 
Қазақстан  үкіметі  1996-1998  жылдарға  арналған  жаңа  бағдарлама  қабылдады. 
Онда  реформаның  ең  күрделі  мәселелерін  шешу  міндеті  қойылды.  Алайда, 

бағдарламада  көзделген  жекешелендіруді  аяқтау,  бірыңғай  холдингтік,  шағын 
және  орта  кәсіпкерлікті  қолдау,  ауыл  шаруашылығында  қосымша  30  мыңға 
жуық  шаруа  қожалықтары  мен  фермерлік  шаруашылықтарды  құру 
бағдарламасы айтарлықтай нәтижелер бере алмады. 
Қоғам  айқын  мақсаттар  мен  оларға  қол  жеткізу  жолдары  баяндалған 
стратегиялық  бағдарламалық  құжатқа  мұқтаж  болатын.  Олар  “Қазақстан  - 
2030”  ел  дамуының  Стратегиясында  тұжырымдалды.  1997  жылдың  қазан 
айында Президент республика халқына  “Қазақстан  - 2030”  атты Жолдауында 
еліміздегі дағдарыстан шығудың және жүріп жатқан реформаларды аяқтаудың, 
сондай-ақ  алдыңғы  қатарлы  мемлекеттердің  қатарына  қосылудың,  немесе 
“Қазақстан  барысын”  қалыптастырудың  жаңа  бағдарламасын  ұсынды.  Ол 
құжатта еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының жуық мерзімдегі 
және  стратегиялық  ұзақ  жылдарға  арналған  даму  жолдары  мен  мүмкіндіктері 
жан-жақты  көрсетілді.  Онда  елдің  ішкі  бекем  тұстарын  және  сыртқы 
саясатындағы  мүмкіндіктерді  барынша  пайдалана  отырып,  мемлекеттің 
дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыру міндеті баяндалған еді. 
Олардың басты бағытары мынадай болды: 
1) ұлттық қауіпсіздікті сақтау;  
2) ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның бірлігін нығайту;  
3) нарықтық қатынастар негізіндегі экономиканың өрлеуі; 
4) республика азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатын көтеру; 
5) энергетика ресурстарын тиімді пайдалану;  
6)  инфрақұрылым,  көлік  және  байланыс  салаларын  әлемдік  тәжірибе 
негізінде қайта құрып дамыту;  
7) демократиялық, кәсіби мемлекетті құру. 
Тек  осы  аса  маңызды  шараларды  іске  асырғанда  ғана  Қазақстан 
халқының  өсіп-өркендеуі,  қауіпсіздігі  және  әл-ауқатының  артуы  мүмкін 
екендігі 
тұжырымдамада 
айрықша 
аталды. 
“Қазақстан 
- 
2030” 
бағдарламасының  талаптарына  орай  еліміздің  егемендігі  мен  тәуелсіздігін 
нығайту,  әлемдік  стандарттарға  сай  құрылған  заңнамалық-құқықтық  базаны 
жетілдіру  жөнінде  орасан  зор  жұмыстар  атқару  міндеті  қойылған.  Атап 
айтқанда,  биліктің,  сот  және  құқық  қорғау  органдарын  қоса  алғанда,  оның 
барлық  тармақтарының  құрылымы  мен  қызметінің  қағидаттары  едәуір 
жетілдіру  мәселесі  қойылды.  Сондай-ақ,  демократия  мен  азаматтық  қоғам 
институттарын  жетілдіріп  одан  әрі  дамытуға  бағыт  белгіленді.  Қазақстан 
геосаяси  кеңістікте  әлемдік  қоғамдастықтың  тең  құқылы  мүшесі  ретінде 
лайықты  орын  алды.  Қалыптасқан  әріптестік  саяси  және  экономикалық 
қатынастар мемлекетімізді тіпті Кеңестік тұста ешбір байланыс болмаған әлем 
елдерімен қарым-қатынас орнатуға жол ашты. Қазақстан жетекші халықаралық 
ұйымдарда, соның ішінде, БҰҰ-да өзін белсенді танытып, ядролық қару түрін 
дамытып пайдалануға қарсы қозғалысқа, жаппай қарусыздануға, бітімгершілік 
және содырлыққа (терроризмге) қарсы күрес ісіне лайықты үлес қосу міндетін 
алдына қойды. 
“Қазақстан — 2030” стратегиясында көрсетілгендей, тәуелсіздік жылдары 
республикада  тұрақты  экономикалық  өрлеу,  өндіріс  ауқымының  өсуі  жүйелі 

сипат алған. Тек 2000—2002 жылдары жалпы ішкі өнімнің жиынтық өсімі 35,5 
пайызды  құрады.  Сауатты  макроэкономикалық  саясат  еліміздің  халықаралық 
беделін  едәуір  көтеруге  жағдай  жасады.  Қазақстан  бұл  жылдары  посткеңестік 
елдерінің  арасында  экономикаға  шетелдік  инвестициялар  тарту  жөнінен  жан 
басына шаққанда көш бастады. Шетелдік инвесторларды, соның ішінде әлемге 
кең  танылған  өндіруші  компанияларды  да  тарту  мынадай  бірқатар  маңызды 
міндеттерді тез арада шешуге мүмкіндік туғызды. Ауқымды инвестицияларды 
тарту жөніндегі, (олардың көлемі 1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде 25,8 
миллиард  долларды  құрады)  жан  басына  шаққанда  Қазақстан  посткеңестік 
мемлекеттер арасында объективті бірінші орынды иеленді. 
1994 - 2007 жж. аралығында Қазақсттан экономикасына әлемнің 60 елінен 
70  миллиард  доллардан  астам  тікелей  инвестиция  құйылды.  Сөйтіп,  Елбасы 
ұстанған  мемлекеттік  саясат  нәтижесінде  тәуелсіздіктің  алғашқы  он  екі 
жылында  Орталық  Азияға  келген  барлық  инвестициялардың  80  пайызы 
Қазақстан еншісінде  болып,  ал  экономикаға  құйылған ішкі инвестиция  көлемі 
осы  уақытта  80  миллиард  доллардан  асып  түскен.  Сонымен  қатар,  Қазақстан 
басқа  елдерден  келген  инвестиция  көздерін  өз  экономикасын  көтеру  ісіне 
барынша  пайдалана  отырып,  енді  басқа  елдерге  де  қаржылық  қамқорлық 
көрсете  алатын,  яғни  өз  қоржынынан  басқа  елдерге  инвестиция  сала  алатын 
мемлекет  дәрежесіне  жеткен.  Сөйтіп,  Қазақстанның  қаржысы  Ресей  мен 
өңірдегі елдерге, Түркия мен Кавказ елдеріне, Қытай және басқа да алыс-жақын 
шет  ел  экономикасына  құйылатын  болған.  Бұның  өзі  менеджмент  қызметі 
құлдырау  жағдайында  болган  кейбір  елдердің  ірі  кәсіпорындарды  қысқа 
мерзімде  қайта  өркендетуге  мүмкіндік  берді.  Әлемдік  рынокқа  шығу  және 
әлемдік шаруашылық байланысқа белсенді кірісу қамтамасыз етілді.  
Осының  нәтижесінде  республика  экономикасының  барлық  дерлік 
салаларында,  әсіресе,  ауыл  шаруашылығында,  сауда  мен  қызмет  көрсету 
саласында  жеке  меншік  секторы  басымдық  ала  бастаған.  Нарықтық 
экономиканың  жетекші  бір  факторы  мемлекеттік  емес  сектор  үлесін  серпінді 
ұлғайту  болып  табылады.  Мысалы,  мемлекеттік  ресми  орындары  деректері 
бойынша,  2004  жылдың  бірінші  жартысында  тіркелген  194,8  мың  заңды 
тұлғаның  192,7  мыңы  жекеменшік  иелері  болған.  Бұл  жалпы  көрсеткіштің  98 
пайызы  өңдеу  саласында  болған;  ауыл  шаруашылығы  мен  орман 
шаруашылығында 97,5 пайызға теңелді. Көптеген экономикалық процестердің 
нақты  қатысушысы  жекеменшік  иесі  болып  тіркелген  еді.  Оның  мүмкін 
болатын барлық әлеуметтік түрлері мен нарықтық қатынас салаларына кеңінен 
қатысуы  қоғамда  айрықша  нарықтық  мінез-құлық  қалыптастырды.  Әсіресе, 
шағын кәсіпкерліктің дамуын атап көрсетуге тұрарлық. 
“Қазақстан  -  2030”  бағдарламасын  іске  асыру  барысында  тәуелсіз 
еліміздің басты табыстары мен жетістіктері - мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту 
және  экономикалық  өрлеу  болды.  Бұл  барлық  қазақстандықтардың  өсіп-
өркендеуіне,  әл-ауқатының  артуына  кең  өріс  ашты.  Солай  бола  тұра 
республикада  нарықтық  экономиканың  іргесі  толық  қаланып  қана  қойған  жоқ 
еді, сонымен қатар барлық қазақстандықтардың игілігі үшін ішкі қорлары мол 
әлеуметтік-экономикалық дамудың нақты нышандары қалыптасты. Оған дәлел 

ретінде  әлемдегі  қай  жағынанда  қуатты  мемлекет  -  АҚШ-тың  Қазақстанға 
нарықтық  экономикасы  бар  ел  деген  мәртебе  беруі  туралы  шешімі  айқын 
дәлелдей  алады.  Бұл  АҚШ  басшылығының,  американдық  іскер  топтар  мен 
сарапшылардың қазақстандық реформалардың жетістіктерін мойындауы болып 
табылады.  Сөйтіп,  Қазақстанның  посткеңестік  елдері  арасында  осы  мәртебені 
бірінші болып алуы кездейсоқтық емес. Бұл шешім Қазақстанға қатысты АҚШ 
және  тағы  басқа  дамыған  елдер  тарапынан  экономикалық  шектеулер  мен 
түзетулерді  алып  тастаудан  өзінің  көрінісін  тапты.  Ол  болашақта  республика 
өмірі  мен  мемлекеттік  ұстанымы  нарық  қатынасына  көшкен  ел  ретінде 
Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруінің оңтайлы алғы шарты болып табылады. 
Әлемдегі  қазіргі  182  елдің  15  мемлекеті  нарықтың  толғынан  қолдап 
қарқынды даму жолын игерген, 156 ел - нарықтық даму жолына түскен (соның 
бірі - Қазақстан), тек 11 ел ғана - нарықтық қатынас жүйесін әлі мойындамаған. 
Әлемдік  экономиканың  заңдары  мен  талаптарына  Қазақстанда  нарықтық 
(кәсіпкерлік)  қоғам  құруға  шешімді  қадам  жасаған  еді.  Сол  себепті  де 
Қазақстан байлығының 80  пайыздан астамы  жекешелендірілген, республикада 
500 мыңнан астам кәсіпкерлік субъектілер құрылған. Онда 2 миллионнан астам 
адам  жұмысқа  тартылған.  Кәсіпкерлік  -  қазақстандықтардың  өміршеңдігінің 
негізгі көзіне айналды. Дамыған елдердегідей “кәсібің - нәсібің” деген ұранмен 
өмір  сүру  жолы  әр  қазақстандықтың  саналы  ұстанымына  айналды  деуге 
тұрарлық. 
Сөйтіп  тәуелсіз  дамудың  ширек  ғасырлы  тарихында  Қазақстанда 
экономикалық, 
өндірістік 
қатынастар 
жүйесін 
түбегейлі 
өзгерту 
(модернизациялау)  аясындағы  реформаның  ең  маңызды  кезеңінің  басты 
міндеттері  орындалды.  Экономиканы  түпкілікті  реформалауға  бағыт  ұстап, 
республика  қысқа  мерзімнің  ішінде  нарықтық  қатынастарды  толық  қолдап, 
тиісті заңнамалық жүйе қалыптастыруға қолы жетуі арқылы әлем тәжірибесіне 
сүйеніп  жұмыс  істеп  жатқан  нарық  экономикасы  құрылды.  Сайып  келгенде, 
1991-2005  жылдары  аралығында  Қазақстанда  нақтылы  жұмыс  істеп  тұрған 
нарықтық экономика толық орнықты деуге тұрарлық. 
Нарықтық экономикаға көшу бастапқыда өнеркәсіптің дамуында біршама 
қиындықтарға  соқтырды.  Халық  шаруашылығының  бұл  саласын  дамытуда 
елеулі кедергілер болған. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары өнеркәсіп салалары, 
әсіресе,  ауыр  индустрия,  халыққа  аса  қажет  жеңіл  өнеркәсіп  орындары 
біртіндеп өндірісін әлсіретіп тіпті тоқтата бастады. Кәсіпорындардың көпшілігі 
қажетті 
материалдық 
ресурстардың 
жоқтығынан  немесе 
қаржының 
жетіспеуінен  өз  қуаттарында  толық  қызмет  атқара  алмады.  Күрделі 
құрылыстың  қысқаруы  экономикаға  кері  әсер  етті.  Экономиканың 
тұрақтануына  қаржы-ақша  жүйесінің  терең  дағдарысы  кесірін  тигізді. 
Өнеркәсіп орындарының жартысы 1992 жылы оның алдындағы жыл деңгеймен 
салыстырғанда  өндірістің  құлдырауына  себепкер  болды.  Халық  тұтынатын 
тауарлар  күрт  азайып  кетті.  Оны  өндіру  көлемі  өнеркәсіп  өндірісінің  бүкіл 
көлемінің  бестің  бір  бөлігін  ғана  құрап,  сөйтіп  1991  жылмен  салыстырғанда 
21,5 пайызға төмендеген. Республика бойынша мұнай мен көмір өндіру көлемі 
қысқарды.  Металлургия  өнеркәсібінде  өте  қиын  жағдай  қалыптасты:  шойын, 

болат, прокат құю көлемі азайды. Түсті металлдар өндірісі қысқарды. Құрылыс 
және ауыл шаруашылығы құрал-жабдықтарын өндіру едәуір кеміді. 
Күрделі  құрылысты  қаржыландыру  көлемі  40  пайыздан  астам  қысқарып 
оның нәтижесінде 1992  ж.  мемлекеттік  тапсырыс  бойынша  іске  қосылуға  тиіс 
32  өндірістік  қуаттар  мен  объектілердің  тек  2-уі  ғана  қызметін  бастаған 
болатын. Өнеркәсіп саласының құлдырауы 1993-1994 жылдары жалғаса берді. 
1993  жылы  1990  жылғы  өніммен  салыстырғанда  өнеркәсіп  саласында  16,1 
пайызға  төмендеген.  Ал  1994  жылы  1992  жылмен  салыстырғанда  өнеркәсіп 
өнімінің  көлемі  39,  халық  тұтынатын  тауарлар  көлемі  41  пайызға  төмендеген 
еді. Дегенмен 1995 жылы өнеркәсіп өнімінің баяу қарқынына қарамастан, оның 
жекелеген салаларында 1994 жылмен салыстырғанда біраз өсім байқалды. 
1995  жылы  республикадағы  кәсіпорындарды  реформалау  және  жеке 
жобалар  бойынша  ірі  объектілерді  жекешелендіру  аясындағы  жұмыс  біршама 
қарқын  алды.  Бірақ  осыған  қарамастан  өндірістің  құлдырауы  тоқтамады.  Тек 
1996  жылдың  аяғына  қарай  өнеркәсіптің  құлдырауы  кейбір  салаларда  тоқтап, 
кейіннен біраз өскендігі байқалды. 
Өндірістің  құлдырауының  басты  себебін  сала  мамандары  мен 
зерттеушілер  бұрынғы  КСРО-да  жоспарлы  экономика  жүйесінде  қалыптасқан 
шаруашылық  қатынастардың  үзілуінен  болған  деп  тұжырымдаған  еді. 
Өнеркәсіптің  әбден  құлдаруының  тағы  бір  себебі  -  оның  шикізат  өндіруге 
бейімделген  сыңаржақтылығында,  дайын  тауар  өндіретін,  әсіресе,  машина 
жасау  салаларының  жоқтығында  еді.  Одан  басқа,  мемлекет  экономиканы 
басқарудың  тізгінін  босатып  алды,  халық  тұтынатын  тауарларды  өндіру  ісі  өз 
бетімен  жіберілді,  жаңа  технология  мен  техниканы  пайдалану,  оны  өндіріске 
енгізу ісі ақсап жатты. 
Жоғарыда айтылған қиындықтар мен тұтынушы күнделікті өміріне өткір 
әсер  ететін  құбылыстарды  арылу  мақсатында  1999  жылдан  бастап  Қазақстан 
үкіметі елдің өнеркәсібін жандандыруда бірсыпыра шараларды белгіледі. Жеңіл 
өнеркәсіпті  дамыту  бағдарламасы  жасалып,  химия  өнеркәсібі  мен  машина 
жасау саласын дамыту міндеттері тиянақталды. Соның нәтижесінде 1999 жылы 
мұнай-газ  өндіру,  металлургия,  химия,  полиграфия  және  тоқыма-тігін  өндіріс 
салаларында өнімнің өсуіне мүмкіндік туды. Жыл соңында жалпы өнім өндіру 
1  пайызға,  ал  өндіріс  көлемін  арттыру  1,8  пайызға  өсті.  Елдің  алтын  қоры  2 
млрд. долларға жетті. 
Міне, осындай мемлекеттік маңызды шараларды жүзеге асыру барысында 
2000-2002  жылдары  республикада  тұрақты  экономикалық  өрлеу,  өндіріс 
ауқымының  өсуі  байқалды.  Тек  соңғы  3  жылда  өнеркәсіп  өндірісінің  көлемі 
42,9  пайызды  құрады.  Қазақстанның  өнеркәсіп  саласында  мұнай-газ  өндірісі 
елеулі  орын  алып,  ол  жалпы  өнеркәсіп  өнімінің  46  пайызын  қамтыды.  Бұл 
жылдары  тек  газ-мұнай  шығару  салаларын  дамытуға  9,5  млрд.  доллар  шетел 
инвестициясы  құйылды.  Сөйтіп,  мұнай-газ  секторы  мемлекеттік  бюджетті 
толықтырудың  негізгі  көздерінің  біріне  айналып,  республиканың  жалпы  ішкі 
өнімдерінің едәуір бөлігін қамтитын болды. 
Батыс Қазақстан аймағында Теңіз бен Қарашығанақ сияқты мұнай-газ кен 
орындарын  игеру  жөніндегі  күрделі  жобаларды  іске  асыру  қолға  алынды, 

алғашқы  орындары  құрылысының  жобалық  шығыны  жасақталды.  Каспий 
аймағында  өнеркәсіптік  мұнай  өндіруді  2005  жылдан  бастап  қолға  алу 
жоспарланған.  Жамбыл  облысы  жеріндегі  Амангелді  газ  өндіру  орнын  игеру 
жұмысы  басталды.  Каспий  құрлықтық  мұнай  құбырының  бірінші  кезегін  іске 
қосу еліміздің экспорт жөніндегі мүмкіндігін арттыра түсті. Мұнайды әлемдік 
нарыққа  жеткізудің  баламалы  нұсқалары  —  Атырау-Баку-Жейһан,  Қазақстан-
Түркменстан-Иран, Батыс Қазақстан-Қытай бағыттарын да үлкен болашағы мол 
екеніне көз жетті. 
Осы  жылдары  Ақтау  теңіз  портын,  Достық-Алашанькоу  шекаралық 
өткелін  және  Достық-Ақтогай  теміржол  учаскесін  модернизациялау  жұмысы, 
Семейдегі  Ертіс  көпірі  мен  Ақсу-Дегелең  теміржол  құрылысы  аяқталды. 
Алтынсарин-Хромтау арасындагы теміржол құрылысы аяқталып, 2004 жылдың 
соңына қарай іске қосылды. Алматы-Астана автожолын жаңалау жұмысы 2003 
жылы  аяқталды.  Алматыдагы  әуежай  қалпына  келтірілді.  Жалпы  2002  жылы 
бұрынгы  2001  жылмен  салыстырганда  өнеркәсіп  өнімінің  жалпы  көлемі  9,5 
пайызға артты. 
Тәуелсіздік  алған  Қазақстанның  көлік  қатынасында  темір  жолдың 
маңызы ерекше орын алып отыр. 2006 жылға қарай Қазақстан темір жолының 
үлесіне көлік қатынасының барлық түрлері бойынша тасылатын жүктің төрттен 
үш  бөлігі,  жол  жүретін  адамдардың  тең  жартысы  тиеді.  2010  жылы  темір 
жолдарды  техникалық  жағынан  қамтамасыз  ету  және  жүк  тасу  жөнінде 
Қазақстан посткеңестік елдері арасында Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші 
орынды  алды.  Міне,  осымен  байланысты  темір  жол  көлігіне  талаптар  жыл 
сайын  өсіп  және  оның  басты  міндеттері  Президенттің  “Қазақстан  -  2030” 
стратегиялық  бағдарламасында  арнайы  сипатталған  еді.  Бұл  мәселелерді 
шешуде темір жол құрылымын жетілдіру ісіне ерекше көңіл бөлінді. 
1996   жылғы 31  қаңтарда  Үкімет  қаулысымен  Алматы,  Тың және  Батыс 
Қазақстан  темір  жол  бөлімдері  біріктіріліп,  республикалық  мемлекеттік 
“Қазақстан  темір  жолы”  кәсіпорны  құрылды.  Ал  2002  жылы  бұл  кәсіпорын 
Үкіметтің  қаулысымен  “Қазақстан  темір  жолы  ұлттық  компаниясы”  деген 
жабық акционерлік қоғамы болып жаңа мәртебе алды. 
2002 жылы Қазақстандағы темір жолдың ұзындығы 13,6 мың шақырымға 
жетті, оның бойындағы темір жол станцияларының саны 720 жетті. Тәуелсіздік 
алған  алғашқы  жылдардан  бастап  жаңа  темір  жолдар  салу  және  темір  жол 
станциялары  мен  желілерді  қайтадан  жаңартуға  ерекше  назар  аударыла 
бастады.  Соның  ішінде  халықаралық  темір  жол  желілерін  құруға  айрықша 
көңіл бөлінді. Халықаралық темір жол қатынасын дамытуда Достық станциясы 
бағытындағы  шаралар  маңызды  рөл  атқарады.  Тіпті  тонау  КСРО  тұсында бұл 
аймақтағы темір жол желісі стратегиялық тұрғыдан аса маңызды деп танылып, 
темір  жол  төсеуге,  бекеттер  мен  стансалар,  тұрғын  үйлер  салуға  көп  қаржы 
бөлінген еді.  
Өйткені  ол  Еуропа  және  Азия  елдерінің  арасындағы  экономикалық 
байланыстарды  жүзеге  асыруда  экономикалық  және  техникалық  маңызы  зор. 
1991  жылы  қыркүйекте  Достық  стансасы  арқылы  Қазақстан  мен  Қытай 
арасында жүк тасымалы көлемі ұлғайып, ал 1992 жылы маусымда жолаушылар 

тасу дәрежесіне қол жетті. 1994 жылдан бастап Достық-Алашанкоу стансалары 
арқылы  халықаралық  жүк  тасу  жүргізіле  бастады.  Осындай  игі  шаралар 
нәтижесінде  Қазақстан  мен  Қытай,  Өзбекстан  және  Оңтүстік  Корея  сауда 
байланыстары Достық стансасы арқылы едәуір өсті. Тек 2002  жылдың өзінде 
жүк тасу 1994 жылмен салыстырғанда 10 есеге артып, 6 млн. тоннаға жетті. 
“Қазақстан  -  2030”  бағдарламасындағы  міндеттер  аясында  1998  жылы 
мамыр  айында  алғаш  рет  егемен  Қазақстанның  тарихында  Павлодар 
облысының  Ақсу қаласы мен Шығыс Қазақстан облысындағы Конечная темір 
жол  құрылысы  басталып,  2000  жылдың  8  желтоқсанында  іске  қосылды. 
Жолдың  жалпы  ұзындығы  -  184  шақырым.  Жолды  салуға  республиканың 
әртүрлі  аудандарынан  1500  жұмысшы  қатынасты,  құрылысқа  6,5  млрд.  тенге 
жұмсалды.  Бұл  жол  елдің  Солтүстік  және  Шығыс  облыстарының  арасындагы 
қатынасты  600  шақырымға  қысқартты.  Павлодар  облысының  Ақсу  және  Май 
аудандары жеріндегі табиғи байлықтарды игеруге мүмкіндік берді. 
Егемен  Қазақстан  жеріндегі  екінші  маңызды  темір  жол  құрылысы 
Қостанай облысындагы Алтынсарин стансасы мен Ақтөбе облысының Хромтау 
қаласын  байланыстыратын  темір  жол  магистралі.  Жолдың  ұзындығы  387 
шақырым,  құрылыс  жұмысы  2001  жылдың  маусым  айында  басталып,  2004 
жылдың  қараша  айының  соңында  аяқталып,  пайдалануға  берілді.  Бұл  жол 
Қазақстанның Солтүстік және Орталық аймақтары арасындағы жол қатынасын 
1,5 мың шақырымға қысқартты және елді Ресейдің Қарталы-Орск темір жолына 
тәуелділігінен  босатты.  Аталмыш  жолмен  Қазақстанның  Орталық  және 
Солтүстік  аудандарынан  Батыс  облыстарға  хром  рудалары,  астық,  ал  Ақтау, 
Новороссийск  және  Одесса  теңіз  порттары  арқылы  Украинаға  қара  металл, 
ферросплав,  сондай-ақ  Ақтау  арқылы Республиканың солтүстік облыстарынан 
Иранға жыл сайын 5,5 млн. тонна астық жеткізуге мүмкіндік берді. 
Республиканың темір жол қатынасын одан әрі дамытуда оның аса қажетті 
магистральдық  учаскелерін  электр  жүйесіне  қосуға  зор  ықылас  бөлінді.  1990-
2012  жылдары  ішінде  бұл  бағытта  бірсыпыра  реформалық  өндірістік  шаралар 
іске асырылды. Мысалы, 1991-1994 жж. Арыс пен Шу стансалары арасындағы 
600  шақырымдық  жолды  электр  жүйесіне  қосу  жұмысы  аяқталды.  Ал  1993 
жылдан бастап Шу мен Алматы арасындағы темір жолды электр қуатына қосу 
басталды. 1996-1999 жылдары қашықтығы 190 шақырым Шу-Отар темір жолын 
электр  қуатына  көшіру  аяқталды,  2000  жылы  ұзындығы  90  шақырым  Отар-
Ұзынағаш  учаскесі  іске  қосылды,  ал  2002  жылдың  көктемінде  Отар  мен 
Алматы  арасындағы  темір  жол  магистралін  электр  қуатымен  жұмыс  істеуге 
көшіру біржолата аяқталды. Осының нәтижесінде Қазақстанда электр қуатымен 
жұмыс істейтін темір жол магистралінің  ұзындығы 3,7 мың шақырымға жетті, 
немесе республикадағы барлық темір жол ұзындығының 27 пайызын қамтыды. 
Болашақта Алматы қаласы мен Достық станса арасындағы темір жолды электр 
қуатына ауыстыру жоспары белгіленді. 
 

жүктеу/скачать 2,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: