Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Исакова С. А., Айнабекова И. Т

 
69 
Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір 
тобы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелар тобын жапса немесе оған тең болса 
баланс  өтімді  болады,  кері  жағдайда  баланс  өтімді  емес.  Жоғарыда 
келтірілген  жүйедегі  алғашқы  үш  теңсіздіктің  орындалуы  төртінші 
теңсіздікті  орындау  қажеттілігін  туғызады,  сондықтан  актив  пен  пассив 
бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды  орын алады. 
Төртінші  теңсіздік  «баланстау»  сипатын  алады,  сонымен  қатар  терең 
экономикалық  мәні  бар:  оның  орындалуын  қаржылық  тұрақтылықтың  ең 
төменгі  шарттарының  сақталғандығын,  кәсіпорынның  меншікті  айналым 
қаражатының  барын  дәлелдейді.  Көрсетілген  схема  бойынша  жүргізіліп 
отырған  талдау  баланс  өтімділігіне  кешенді  баға  беріге  мүмкіндік  береді. 
Өтімділіктің жалпы көрсеткіші келесі формуламен есептеледі: 
3
3
2
2
1
1
3
3
2
2
1
1
П
а
П
а
П
а
А
а
А
а
А
а
К
ж
о





 
Мұндағы:К
ө
ж
 – жалпы өтімділік коэффициенті; 
а
1
, а
2
, а
3
 – салмақтық коэффициенттері; 
А мен П – актив пен пассив байынша сәйкес топтарының жиындары. 
Бұл  шектеулерге,  мысалы,  келесі  салмақтық  коэффициенттердің  жиыны 
сәйкес келеді. 
.
3
,
0
;
5
,
0
;
1
3
2
1



а
а
а
 
 
«Айша»  ЖШС  2016  жылғы  баланстың  топтастырылған  баптарын  кесте 
түрінде көрсету орынды болады. 
7 кесте 
«Айша» ЖШС баланс активінің өтімділік дәрежесі және пассивінің төлеу 
мерзімінің шұғылдығы бойынша баптарының тобы 
 
Актив 
Сомасы, мың тг  Пассив 
Сомасы, мың тг 
Төлеу артықтығы 
 
 
 
 
(+), жетіспеушілігі 
 
Жыл 
Жыл 
 
Жыл 
Жыл 
Жыл 
Жыл 
 
басын  аяғында   
басын  аяғында  басында  аяғында 
 
да 
 
 
да 
 
 
 
1.Ең 
2841,8  1246,9 
1)Неғұрлым  2878,7  2986,2 
36,9 
1739,3 
өтімді 
 
 
тезірек 
09 
77 
6062,17 
02 
активтер   
 
төленуге 
 
 
9 
 
 
 
 
тиіс 
 
, 
 
 
 
 
 
міндеттемел   
 
 
 
 
 
 
ер 
 
 
 
 
2. Тез 
өткізілеті 
н 
активтер 
2523,6  3819,7 
2) қысқа 
- 
- 
2523,6 
3819,7 
мерзімді 
 
 
2 
2 
міндеттемел   
 
 
 
ер 
 
 
 
 
3. Баяу 
27607,1 21822,8  3) ұзақ 
- 
- 
27607,12  21822,8 

 
70 
өткізілеті 
н 
активтер 
2 
мерзімді 
міндеттемел 
ер 
 
 
88 
33 
 
 
 
 
 
 
 
 
4. Қиын 
өткізілеті 
н 
активтер 
20553,5  25760,9  4) тұрақты 
міндеттемел 
ер 
- 
- 
20553,5 
25760,9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жиыны:  53526  52650,3  Жиыны: 
2878,7  2986,2 
- 
- 
 
«Айша» ЖШС бухгалтерлік балансы мәліметтері негізінде жасалған. 
Төлем  қаражаттарының  бірінші  тобы  (A
t
)  төлем  міндеттемелерін 
айтарлықтай жауып тұрған жоқ. 
Актив  пен  пассив  баптарының  I  тобының  жиындарын  салыстыру 
жақында  келіп  түскен  кірістер  мен  төлемдердің  (3  айға  дейінгі)  қатынасын 
көрсетеді. 
Актив  пен  пассив  баптарының  II  тобын  салыстыру  жақын  уақытта 
күтілетін  төлем  тәртібінің  (3  айдан  6  айға  дейін)  жағдайының  жақсаруы 
немесе нашарлауы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. 
Жалпы  алғанда  баланс  активті  мен  пассивті  баптарының  I  және  II 
топтарының салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ол 
қарастырылып  отырған  мезгілге  жақын  уақыттағы  кәсіпорынның  төлем 
қабілеттілігін  (төлем  қабілетсіздігін)  көрсетеді.  Талданып  отырған 
кәсіпорынның  жыл  басында  да,  аяғында  да  баланс  баптарының  осы  екі 
тобының мәліметтері бойынша төлеу қабілеттілігі болмаған. Ең өтімді және 
тез  өткізілетін  активтердің  сомасы  жыл  басында  3838,642  мың  теңгені 
(3306,73+531,912)  құрады,  ал  тез  қайырылуға  тиіс  және  қысқа  мерзімді 
міндеттемелердің,  яғни  жалпы  ағымдағы  активтер  -  9368,909  мың  теңге 
(9368,909  +0),  бұл  5530,267  мың  теңге  (9368,909-3838,642)  немесе 
(6062,179+531,912)  төлем  қаражатынан  көп.  Жыл  соңында  төлем 
жетіспеушілігі 
13342,340 
мың 
теңгені 
[(13,775+415,962) 
- 
(13772,077+0)]=429,737-13772,077 немесе (-13758,302+415,962) құрады. 
Баяу  өткізілетін  (жүретін)  активтерді  ұзақ  мерзімді  міндеттемелермен 
салыстыру перспективалы өтімділікті бейнелейді және болашақ кірістер мен 
төлемдерді  салыстыру  негізінде  төлем  қабілеттілігін  жобалауды  көрсетеді, 
яғни  кәсіпорынның  бұдан  да  алыс  алдағы  уақытқа  қаржылық  жағдайының 
жақсаруы  немесе  нашарлауын  алдын  ала  біліп  отыруға  мүмкіндік  береді. 
Талданып  отырған  кәсіпорында  жыл  басында  да,  соңында  да  төлем 
қаражаттарының  айтарлықтай  артықшылығы  болған.  Егер  жыл  басында 
оның мөлшері 5504,288 мың теңге болған болса, жыл аяғында 13358,133 мың 
теңгені құрады, немесе есепті жылы 2,5 есе өскен. 
Баланс  активі  мен  пассиві  баптарының  төртінші  тобының  жиындарын 
салыстыру  кәсіпорынның  оның  иеленушілері  (меншік  иелері)  алдындағы 
міндеттемелерін  жаба  алу  мүмкіндігін  көрсетеді.  Бірақ  бұл  кәсіпорын 
жабылатын  кезде  ғана  керек  болады,  ал  үздіксіз  принципін  сақтау  немесе 

 
71 
жұмыс жасап жатқан  кәсіпорын  үшін шаруашылық  субъектінің өз  меншікті 
айналым  капиталының  болуы  талап  етіледі.  Ол  үшін  жоғарыда  келтірілген 
теңсіздік  сақталуы  тиіс:  А
1 
<  П
1
,  яғни  меншікті  қаражаттарының  көзі 
иммобильді активтерден көп болу керек. Талданып отырған кәсіпорында бүл 
теңсіздік  сақталған.  Бірақ  1-ші  теңсіздік  (А)  >  ПІ)  сақталмаған.  Бұдан 
шығатын қорытынды баланс толық өтімді емес. 
Берілген  схема  бойынша  жүргізіліп  жатқан  талдау  уақытылы  есеп 
айырысу мүмкіндіктері бойынша қаржылық жағдайды толығымен көрсетеді. 
Алайда  ол  берілген  кезеңдегі  кәсіпорынның  нақты  қаржылық  жағдайын 
әрқашан  да  дәл  көрсете  алмайды,  оның  себебі  бухгалтерлік  есеп  берулер 
негізінде  сыртқы  талдау  жүргізіп  жатқан  талдаушының  ақпараттарының 
шектеулілігінде.  Баланстың  өтімділігін  бұдан  да  дәл  бағалауды  есеп 
мәліметтерін  пайдалану  негізінде,  яғни  қаржылық  жағдайды  ішкі  талдау 
шеңберінде  жүргізуге  болады.  Бұл  жағдайда  басты  назарды  дебиторлық 
борышқа  (оның  мөлшеріне,  төлеу  уақытына,  дебиторлардың  есеп  айырысу 
көздеріне)  аудару  керек,  себебі  ол  ақша  қаражатына  ең  жақын  тұр  және 
қысқа  мерзімді  қарыздар  бойынша  борыштарды  жабудың  негізгі  көздері 
болып табылады. 
Көрсетілген  схема  бойынша  жүргізіліп  отырған  талдау  баланс 
өтімділігіне  кешенді  баға  беруге  мүмкіндік  береді.  Өтімділіктің  жалпы 
көрсеткіші келесі формуламен есептеледі: 
 
Кө = а1А1 + а2А2 + а3А3 
а1П1+ а
2
П
2
 + а
3
П
3
 
 
Мұндағы: К
ө
ж
 - жалпы өтімділік коэффициенті; 
А
1
 а
2
, а
3
 - салмақтық коэффициенті; 
А  мен  П  -  актив  пен  пассив  бойынша  сәйкес  топтарының 
жиындары. 
Баланс  өтімділігінің  жалпы  көрсеткіші  кәсіпорынның  барлық  өтімді 
айналым қаражаттарының сомасының барлық төлем міндеттерінің сомасына 
қатынасын  көрсетеді,  бірақ  мына  шарт  орындалса:  егер  өтімді  қаражаттар 
мен  төлем  міндеттемелерінің  әр  түрлі  топтары  көрсетілген  сомаларға 
қаражаттың  түсуі  мен  міндеттемелерінің  өтелуін  есепке  алатын,  салмақты 
коэффициентермен бірге кіруі шарты орындалған кезде ғана. 
Бұл  теориялық  мәні  0,9-дан  төмен  болмауға  тиіс  көрсеткіш 
кәсіпорынның  міндеттемелерінің  барлық  түрлері  бойынша  қашықтағы  және 
таяу арадағы есеп айырысуды жүзеге асыру қабілетін көрсетеді. Ол тіркелген 
кәсіпорынның әр түрлі есепті кезеңдерге жататын баланстарын және әр түрлі 
кәсіпорындардың 
баланстарын 
салыстыруға 
және 
егер 
салмақты 
коэффициенттерін келесі  шектеулерге  бағынған  жағдайда қай  баланс өтімді 
екендігін анықтауға мүмкіндік береді: 
Бұл  шектеулер  қаржылық  жағдайларды  баланс  өтімділігі  дәрежесі 
бойынша саралауды және әр түрлі жағдайларда тәртіптің қатынасын беретін 
шарттарды қарастыру бағасына негізделген. 

 
72 
Баланс  өтімділігі  үшін  ең  өтімді  активтер  мен  мерзімі  ең  қысқа 
міндеттемелер бірінші орытнда болатындықтан бірінші коэффициент 1-ге тең 
деп  алынады.  Осы  жағдайды  ескере,  2-ші  және  3-ші  салмақтық 
коэффициенттерге шектеулер жүйесі былай болады: 
1 > а
2
 + а
3
; а
2
 > а
3
; а
3
 > 0. 
Бұдан шығатыны а
3
 < 0,57. 
Бұл шектеулерге, мысалы, келесі салмақтық коэффициенттердің жиыны 
сәйкес келеді. а
1
 = 1; а
2
 = 0,5; а
3
 = 0,3. 
Сонда өтімділіктің жалпы көрсеткіштерінің берілетін түрі: 
 
К
ө
ж
 = А1
 
+ 0,5 А
2
 + 0,3 А
3 
П1 + 0,5 П
2
 + 0,3 П
3 
 
Осы  көрсеткіштің  көмегімен  кәсіпорынның  төлем  қабілеттілігіне  және 
кәсіпорындағы  өтімділік  жағынан  қарастырғандағы  қаржылық  жағдайының 
өзгерістеріне  жалпы  баға  беріледі.  Бұл  көрсеткіш,  сонымен  қатар,  есеп 
берулер  негізінде  өте  көп  әулетті  әріптестерінің  ішінен  ең  сенімді  әріптесті 
таңдағанда қолданылады. 
«Айша» ЖШС оның көлемі жыл басында - 0,5575, жыл соңында - 0,3070 
құрады,  яғни  0,25  пунктке  азайған,  сонымен  қатар  көрсеткіштің  деңгейі 
теориялық  мәнінен  (0,9-дан)  төмен,  ал  бұл  кәсіпорынның  төлем 
қабілетсіздігін көрсетеді. 
Алайда  бұл  көрсеткіш  кәсіпорынның  қысқа  мерзімді  міндеттемелерін 
өтеу  жөніндегі  мүмкінідіктерін  көрсете  алмайды.  Сондықтан,  осы 
көрсеткішпен қатар, кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін, өтімді 
қаражаттардың  жиынымен  ажыратылатын,  өтімділік  көрсеткіштерінің 
бүтіндей  жүйесі  қолданылады.  Кәсіпорын  жоғары  немесе  төмен  дәрежеде 
өтімді  болуы  мүмкін,  себебі  ағымдағы  активтердің  құрамына  әртекті  төлем 
қаражаттары кіреді, бұлардың ішінде қысқа мерзімді міндеттемелерді жабуға 
арналған  оңай  өткізілетін  де,  қиын  өткізілетін  де  қаражаттар  болады. 
Қарастырылған  жүйедегі  маңыздылары  болып  үш  көрсеткіш  саналады: 
абсалютті  өтімділік  коэффициенті,  жабудың  аралық  коэффициенті  және 
жабудың жалпы коэффициенті. Олар туралы төменде айтылады. 
 

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: