Қазақстан Республикасының дсұ-ға ену процесі

Тарифтік ұсыныстарды талқылау жөніндегі екітараптық келіссөздер 14 елмен, және Қазақстанның қызмет көрсетулер бойынша міндеттемелері жөніндегі екітараптық кездесулер 7 елмен – Жұмыстық Топтың мүшелерімен өткізілген болатын.

Қазақстанның тарифтік ұстанымдарының негізін импорттық кедендік баждардың мөлшерлемелерін байланыстыру деңгейлері құрайды, олар салалық министрліктердің ұсыныстары мен отандық тауар өндірушілердің пікірлерін ескерумен әзірленеді.

Ауыр табиғи-климаттық жағдайларға, ескірген техника мен технологияға ие, өткізу рыногынан географиялық қашықтығымен, теңіз жолдарына шығатын жолдарының жоқтығымен сипатталатын Қазақстан үшін ауыл шаруашылығы жөніндегі келіссөздер сонымен қатар ерекше әлеуметтік мғынаға ие болуда, себебі Қазақстан халқының 44%-дан артық бөлігі ауылды жерлерде тұрады. Ауыл шаруашлығы жөніндегі көптараптық келіссөздер тарифтік қорғаныстың жеткілікті деңгейін, ауыл шаруашылығы мен экспорттыө демеуқаржылардың көлемдерін іштей қолдау көлемдерін қамтамасыз ету жөніндегі Жұмыстық Топтың мүше-елдерімен жүргізіледі.

2004 жылы Қазақстан Республикасының келіссөздік командасы Қазақстанның ДСҰ-ға енуі жөніндегі Жұмыстық топтың мүше-елдерімен отандық рынокқа тауарлар мен қызмет көрсетулерге жол ашу жөніндегі ұсыныстарды талқылау жөніндегі бірқатар екітараптық және көптараптық келіссөздерді жүргізген.

Мысалы, 2004 жылдың 1 мен 11 наурызы аралығында Женева қаласында ранокқа тауарлар мен қызмет көрсетулерге жол ашу жөніндегі екітараптық келіссөздердің 10-шы раунды болып өтті.

Рынокқа тауарларға арнап жол ашу жөніндегі екітараптық келіссөздер

Қазақстанның тарифтік ұсыныстарын талқылау жөніндегі екітараптық келіссөздер Жұмыстық Топтың 11 мүше-елімен жүргізілген болатын; Бразилия, Жапония, Куба, Канада, Швейцария, Мексика, АҚШ, ЕО, Австралия, Болгария, Корей Республикасы. Келіссөздердің нәтижелері бойынша тауарлар бойынша Жапониямен, Куба және Мексикамен келіссөздерді аяқтауға барынша жақындатуға қол жеткізілген болатын, ал Канада, Болгария, АҚШ және Швейцариямен рынокқа тауарларға жол ашу жөніндегі егжей-тегжейлі келіссөздер жүріп өтті.

Қазақстанның қызмет көрсетулер жөніндегі міндеттемелер қоржынын талқылау Жұмыстық Топтың 5 мүше-елімен жүргізілген болатын: Жапония, Канада, АҚШ, ЕО, Австралиямен. Келіссөздердің нәтижелері бойынша қарсы серіктес-елдердің құқықтық қызмет көрсетулер жөніндегі бірқатар өтінімдері жойылды, сондай-ақ Қазақстанның қызмет көрсетулердің сезімтал секторларында (құрылыстық, архитектуралық энергетикалық, көліктік, қаржылық, телекоммуникациялық, есептеу техникасының қызмет көрсетулері және т.б.) енгізген шектеулерге қатысты түсініктемелер берілген.

Қазақстанның ДСҰ-ға енуі жөніндегі келіссөздік процестің ең маңызды элементтерінің бірі болып ену процесін аймақтық бірігу бастамалары бойынша серіктестерімен үйлестіру табылады. ДСҰ-ға Беларуссия, Қазақстан мен Ресейдің енуі жөніндегі келіссөздердің аса белсенді фазасына ауысу жағдайларында Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың мүше-елдерінің ДСҰ-ға қосылу жөніндегі біріктірілген көзқарасын қалыптастыру қажеттігі туындады. 2003 жылдың 13 мамырында ЕурАзЭҚ Халықаралық мемлекеттік кеңесінің отырысында ЕурАзЭҚ мемлекеттерінің басшылары ДСҰ-ға қосылу жөніндегі келіссөздердің барысын талқылау үшін Тараптардың кеңес берулерін жалғастыру жөнінде Шешім қабылданған болатын. Аталмыш Шешімнің негізінде Тараптар ЕурАзЭҚ Біріктіру Комитетінің жанындағы арнайы құрылған институт – Үкіметтік делегация басшыларының, сондай-ақ Тараптардың сарапшыларының жұмыстық топтарының ДСҰ-ға қосылу жөніндегі келіссөздердегі кеңес берулері шеңберінде үйлестіруді жүзеге асырады, олар мерзімді негізде өткізіліп тұрады. ЕЭП шеңберінде бірігудің одан да терең сипаты рыноктарға тауарларға жол ашу жөніндегі келіссөздерді үйлестірумен қатар, рыноктарға қызмет көрсетулерге жол ашу жөніндегі келіссөздердің үйлесімін, қызмет көрсетулер саласын реттейтін заңдардың үйлесімін, соның ішінде жұмыстық күштің қозғалу мәселелерін ескереді. Мемлекеттердің әрекеттерін ЭЕП шеңберінде үйлесімдеуді қажет ететін маңызды фактор болып ДСҰ-мен қосылу туралы өткізілетін келіссөздердің деңгейі табылады. Қазақстан үшін бұл әсіресе Ресей мен Украина тәрізді елдермен әрекеттерін үйлесімдеуге қатысты болып келеді, олардың ДСҰ-мен келіссөздерінің процесі жеткілікті мөлшерде алға жылжыған сатысында орналасқан.

ДСҰ-ға ену кезіндегі ішкі рыноктың қорғалуының тиімді деңгейін анықтау мақсатымен тек 2003 жылы барлық өнеркәсіп салаларының тауарларын шығарушылармен 13 кездесу өткізілген болатын, оларға Қазақстанның 20 артық одақтары мен ассоциациялары және 40 ірі және орта отандық компания қатысты. 2004 жылы бұл жұмыс жалғастырылған болатын.

Қазақстанның ДСҰ-ға ену процесі қазіргі кезде басты сатысына ауысты, деп жариялады 8 қазанда Қарағанды қаласында өткен ІІІ аймақтық экономикалық форумдағы сөз сөйлеуінде ҚР Индустрия мен сауда министрлігінің Шағын бизнесті қолдау жөніндегі комитетінің төрағасы Айдар Қазыбаев.

А.Қазыбаевтың айтуынша, қазіргі уақытта Қазақстанның ДСҰ-ға енуі жөніндегі Жұмыстық Топ аяққы баяндамасын әзірлеуге кірісті.

А.Қазыбаев, Қазақстанның ДСҰ-ға ену процесі 1996 жылдың 26 қаңтарында ДСҰ Хатшылығына ресми түрде өтінім берілген сәттен басталғандығы туралы еске салып кетті. Сол жылдың ақпан айында Қазақстанға ДСҰ-дағы бақылаушы мәртебесі берілген. Осымен қатар бір уақытта Қазақстанның осы ұйымға енуі жөніндегі Жұмыстық Топ құрылған болатын.

" ДСҰ -ға ену Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатының басты бағыттарының бірі болып табылады", - деді А. Қазыбаев. Қазіргі кезде ДСҰ-ға әлемнің 147 елі кіреді, және тауарлар мен қызмет көрсетулердің бүкіл әлемдік саудасының 90 проценттен артық бөлігі осы халықаралық ұйымның нормаларымен реттеледі.

Қазақстанның ДСҰ-ға енуі жөніндегі келіссөздер, - деп хабарлады Комитет төрағасы, - төрт басты бағыттар бойынша көптараптық және екітараптық деңгейлерде жүргізілуде: қазақстандық рыноктарға тауарларға жол ашудың шарттары бойынша; қазақстандық рыноктарға қызмет көрсетулерге жол ашудың шарттары бойынша; ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау мәселелері бойынша; және былайшы атағанда Қазақстанның сыртқы сауда режимі мен сыртқы саудалық заңдарының ДСҰ-ның көптараптық саудалық келісімдеріне сәйкес келудің жүйелік мәселелері бойынша.

Қазіргі кезге қарсы Қазақстан елдің ұйымға енуі жөніндегі Жұмыстық Топтың 6 отырысын, қазақстандық рыноктарға тауарлар мен қызмет көрсетулерге жол ашудың шарттары бойынша көптараптық келіссөздердің 12 раундысын, сондай-ақ ауыл шаруашылығы ішкі қолдау мен демеуқаржыландыру шаралары жөніндегі арнайы плюрилатеральді келіссөздерді өткізген.

Өзінің сөзінде комитеттің басшысы келесіні атап кеткен болатын: қазіргі кезде Қазақстан зерделік меншік құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық заңдар мен сыртқы сауда режимін Тарифтер мен сауда жөніндегі басты келісім мен ДСҰ-ның зерделік меншік құқықтарының саудалық аспектілері жөніндегі келісімнің нормаларына сәйкес келтірілуін аяқтап қалды. Сонымен қатар «Техникалық реттеу туарлы» заңының жобасы әзірленіп, ел Парламентіне қарастыруға арнап ұсынылып қойған, ол техникалық регламенттердің міндетті сипаты мен саудадағы техникалық тосқауылдарды азайту мақсатымен стандарттардың еркіндік сипатын белгілейді. Сондай-ақ ДСҰ-мен саудадағы техникалық тосқауылдар мен санитарлық және фитосанитарлық шаралар бойынша өзара әрекеттесу жөніндегі Ақпараттық Орталық құрылған, ол қазақстандық тараптың транспаренттік ұстанымын сақтауын және ДСҰ-ға мүше-елдердің осы салада қабылдап жатқан шаралары туралы дер кезінле хабарлап отыруын қамтамасыз етуге арналған.

ДСҰ-ға енудің артықшылықтары туралы айтумен, А. Қазыбаев таза түрдегі экономикалық тиімділігімен қатар, бұл жүйенің қатысушы-елдердегі саяси және әлеуметтік жағдайға, сондай-ақ азаматтардың жеке әл-ауқатына жағымды әсер ететіндігін атап кеткен болатын. Сонымен қатар, оның айтуынша, ДСҰ-ға қосылудан Қазақстанның бидай өндіру, мұнай және газ өндіру, мұнай химиясы, қара және түсті металлургия тәрізді экспортқа бағытталған салалары қазақстандық тауарларға қатысты кемсітпеу ұсытнымын қолданбау түріндегі қосымша артықшылықтарға ие болатын болады.

" ДСҰ-ның толық құқылы мүшесі болумен Қазақстан халықаралық сауда саясатының қалыптасуына әсерін тигізе алады, сондай-ақ проблемалық мәселелер мен дауларды ДСҰ шеңберінде қолданылатын ержелер шеңберінде шеше алатын болады", - деді А. Қазыбаев. Сонымен қатар шетелдік инвестициялар үшін қолайлы жағдай туындайтыны және қазақстандық инвесторлардың ДСҰ мүше-елдеріндегі мүмкіндіктері кеңейеді деп айтылған. Бұл ретте "сыртқы саудасының тиімділігін қамтамасыз ету үшін Қазақстан ДСҰ-ға индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын қоса алғанда, ұзақмерзімді бағадарламаларда көрсетілген біздің ұлттық мүдделерімізге сәйкес келетін барынша тиімді шарттармен қосылуы тиіс"-делінген.

А. Қазыбаевтың айтуынша, қазіргі кезде ел Үкіметі отандық тауар өндірушілерді ДСҰ-ға енгеннен кейін орын алатын қатаң бәсекелестік жағдайларына дарлау мақсатымен бірқатар шараларды қолдануда. Аталмыш шаралардың қатарында кедендік тарифті эскалациялау ұстынымы да бар, ол өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық өнімдерінің құрылымында қосылған құн салығының өсу дәрежесіне қарай импорттық кедендік баждардың орнатылуын ескереді. Сонымен қатар, Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы экономика салаларын әртараптандыру мен шикізаттық бағыттан кету арқылы елдің тұрақты дамуына қол жеткізуге бағытталған мемлекеттік экономикалық саясатты қалыптастырады. Сондай-ақ отандық кәсіпорындарда халықаралық сапа стандарттарын енгізу мен жоғары сапалы өнім өндірісін ынталандыру жөніндегі шаралар көзделіп отыр. А.Қазыбаев сонымен қатар былай деп кетті "ішкі рынокты импорттық тауарлардың арам түрдегі бәсекелестігінен қорғау үшін қазақстандық заңдар мен ДСҰ ережелеріне сәйкес қорғау, демпингке қарсы және өтемақылау баждары қолданылуы мүмкін".

"Әрбір кандидат-ел келіссөздерге қатысу барысында ДСҰ-ға қосылудың барынша жақсы жағдайларына, былайша айтқанда, қосылудан көретін артықшылықтары мен тарифтерді төмендету мен ішкі рыноктарды ашу түріндегі жеңілдіктердің аса тиімді өзара қатынасына қол жеткізу мақсатын көздейді. Келіссөздерге қатысушы қазақстандық компания дәл осылай әрекет етуде, оның алдында сондай-ақ келіссөз процесін одан әрі қарқындандыру мен Қазақстанның ДСҰ-ға ену жөніндегі Жұмыстық Топтың Баяндамасын әзірлеуге шығу міндеті тұр. Егер де ел осы Баяндаманы әзірлеп жатқан болса, ол келіссөздердің аяқталуына жақын қалғаны деп саналады", - деп қорытты өз сөзін А. Казыбаев.

Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылу шеңберіндегі Қазақстандағы сыртқы саудалық саясат реформаларын қарастыру ісін қорытындылай келе оның алдына қойылатын мақсаттарды қорыта кетейік:

1. Сыртқы сауданы реттеу ісінде бағалық әдістер мен механизмдерді артықшылықпен қолдану. Импортты реттеуде басты дәйектеме болып кедендік тарифтер табылуы тиіс. Экспортқа қатысты қолданыстағы экспорттық квоталар біртіндеп ішкі және әлемдік бағаның айырмасымен үйлесетін экспорттық баждармен алмастырылуы тиіс.

2. Үкіметтік сатып алулардың күшін жою. Орталықтандырылған импорттың күші жойылғаннан кейін орталықтандырылған экспорттың саясаты да экспорттаушыларға арнап шешу рәсімдері жойылған тәрізді жойылуы тиіс.

3. Сыртқы экономикалық қатынастарға көптараптық көзқараспен қараудың басымдылығы.

4. Экспорттың кеңейтілуі және оның географиялық және тауарлық құрылымын кеңейту. Бұл жерде негізгі артықшылық болып қолданыстағы экспорттық тосқауылдардың, атап айтқанда, лицензиялау мен түрлі экспорттық баждардың жойылуы табылады.

5. Импортқа қатысты қорғау шараларының баламалы жүйесін қалыптастыру. Импорттық баждардың жақын уақыттағы өсірілуі жекелеген секторларда тиімсіз болып келетін қатаң шаралардың орнатылғандығын көрсетіп отыр. Бұл секторлардың қолдаушылық қысымы кедендік тарифтер мөлшерлемелерінің деңгейіне қатысты шектеу міндеттемелерін, сондай-ақ оларды біртіндеп төмендету жөніндегі мәіндеттемелерді қабылдау арқылы жойылуы тиіс.

6. Сыртқы сауданы реттеу құралдарын пайдаланудан, өзге, іс-әрекеттің бұл саласына қатысы жоқ мақсаттармен бас тарту. Көбінесе бюджеттік түсімдердің тиімді деңгейін қолдау ісін кедендік тарифтердің мөлшерлемелерін, және саудамен байланысты өзге салықтар мен алымдарды арттыру есебімен жүзеге асыру мүмкін болмайды.

Осылайша, талдау көрсетіп отырғандай, сыртқы сауда саясаты реформасының алға жылжуы макроэкономикалық тұрақтындырумен және шаруашылықты жүргізудің нарықтық ұстанымдарына көшу барысында қол жеткізген прогреспен тығыз байланысты. Алайда айта кететін нәрсе, сыртқы экономикалық саладағы реформаның табысқа жетуі өз тарапынан жалпы макроэкономикалық жағдайдың жақсаруына, сол арқылы жалпы экономикалық реформаның алдына қойылған мақсаттарды жылдам түрде жүзеге асыруға ықпал етуі тиіс. Сауда саясаты Қазақстанда шаруашылықты құрылымдық қайта құру тұрғысынан алып қарағанда да стратегиялық роль ойнауы мүмкін және де тиіс.

Қазақстан, әрине, барлық параметрлер бойынша ДСҰ-ға қосылғысы келетін аса мағыналы мемлекеттердің арасында тең жағдайға ие болуда. Қазақстан осы тұрғыда «өлі нүктеден» ілгері жылжығандығына қарамастан оның халықаралық экономикалық қатынастардың толық қанды қатысушысына айналу процесі әлі көптеген күш-жігер жұмсауды қажет ететін болады. Қазақстанның осы бағытта кездестіретін қиындықтары, сондай-ақ оның сол қиындықтарды жеңіп шығуы да ықтимал болып табылады.

Сыртқы сауда саласының реформасын жүзеге асыру жауапкершілігі әрине, Қазақстанның үкіметіне жүктелген. Алайда Қазақстанның халықаралық сауданың көптараптық жүйесіне бірігу процесіне халықаралық қолдаудың көрсетілуі ең алдымен қазақстандық өнімдердің батыс рыноктарына өздеріне жол ашуының жағдайларын жақсартудың арқасында үлкен мағынаға ие болуда.