Қазақстан республикасының Ғылым және білім министрлігі
жүктеу/скачать 1,6 Mb.
|
Семей2009Мазмұны Глоссарий Дәрістер Практикалық сабақтар Студенттердің өздік жұмысы 1. Глоссарий А Ассортимент – Тауарды өндіруші кәсіпорынның нарыққы ұсынған барлық тауарлары мен қызмет түрлерінің жиынтығы. Ассортименттік тауарлар – құрылымы және тұтынылуы жағынан бір-біріне ұқсас тауарлар тобы. Анкета – сауалдама сұрақтардың тізімі жазылған пікір анықтау парағы. Әкімшілік мектеп — өндірісті рационализациялауға бағытталған басқарудың ең тиімді принциптерін құруға талпынған мектеп. Бұл мектептің негізгі ережелері А.Файольдің «жалпы және өндірістік басқару» жұмысында жасылған. Б Басқару – ұйымдасқан жүйеге нысыаналы түрде ықпал жасау, оның беогіленген құрылымын сақтау, қызметтің тәртібі мен мақсатын қолдану. Басшы – басқару объектісіне (бағынышты ұжымға) ықпал жасаушы және жеке дара басшылық жағдайында оның қызметі үшін заң, жоғары тұрған орган, мемлекет немесе меншік иесе, алдында жауап беретін тұлға. Кәсіпорынды басқару жүйесінде Б-ның орны мен рөлі басшылықтың түріне байланысты. Билік – қандайда бір құралдар: ерік, жігер, күш, бедел, құқық арқылы адамдардың характеріне, мінез-құлқына белгілі-бір ықпал жасау тәсілі мен мүмкіндігі. Басқарудың демократялық стилі – басшының бағынушыларына қандайда бір шешім қабылдау мен орындауына ерекше сеніммен қарауға негізделген басқару түрі. Бұндай басшы жұмысшылардың интеллеектуалды мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін жұмыста психологиялық жағдайды қолайлы етуге тырысады. Басқару кадрлары – басқаруға толық қатысатын және басқару аппаратын құрайтын кәсіби жұмысшылар. Басқару объектісі — басқарылатын жүйе (кәсіпорын, бөлімшелер, адамдар тобы) Басқару құрылымы – басқармадағы звенолардың жекелеген жұмыскерлер жиынтығын және олардың бағыныштылығы арасындағы тікелей және көлбеу байланыстар. Бәсеке – (лат. Conkurentia - қақтығысу, жарысу) тауар өндірушілер арасында өз мүдделерін қанағаттандыру үшін болатын экономикалық бақталастық, тауарларды өндіру мен өткізудің тиімді жағдайы, неғұрлым жоғары пайда алу. Биржа – мемлекеттің бақылауымен тұрақты жұмыс істейтін рынок нысанындағы мемлекеттік немесе акционерлік мекеме; тауар-ақша және тауар-айырбас операцияларын еркін қалыптастырып реттеп отыратын негізгі рыноктың құрылым. Ол тауар, қор биржалары, валюта, еңбек биржалары түріне бөлінеді. Бизнес - (кәсіпкерлік) – қоғамның тауарларға немеск қызметтер мен жұмыстарға деген тұтынушылық қажеттіліктерін өтеуге және пайда табуға бағытталған экономикалық қызмет. Бизнес-план – кәсіпорынды белгілі-бір кезеңге дамыту мақсатында кәсіпорынның іскерлік белсенділігін арттыруға арналған ұзақ мерзімді, стратегиялық жоспар Брокер (делдал)- мүдделі тараптар (жеткізуші-тапсырыскерлер, тапсырушылар мен сатып алушылар)посредник на бирже, действующий от имени клиентов. Брокеры в отличий от арасында мәміле жасасу кезінде делдалдық жасаушы жеке тұлғалар немесе, фирмалар. Бақылау — іс-әрекет бағдарламасының жүзеге асқандығын тексеретін басқару функциясының бір түрі, әрі басқарудың логикалық схемасының негізі элементі бір түрі. Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі. Г Гигиеникалық факторлар (Ф. Герцберг теориясы бойынша) — Қоршаған ортаның адам қызметіне әсері. Оның болмауы немесе болуы жұмысты ынталандырмауы мүмкін. Горизонталді еңбек бөлінісі — еңбектің фүнкциялар бойынша бөлінуі. Бұл ұйымның бөлімшелері арасында пайда болады Д Демпинг – бәсекелестерге беріспеу үшін бағаны әдейі төмендету. Дилер – тауарларды, бағала қағаздарды, валютаны сатып алу-сату мәмілесі кезінде делдалдық міндеттерді жүзеге асыратын заңды немесе жеке тұлға. Бірақ өз атынан және өз қаражаты есебінен әреект етеді Дистрибьютор – тәуелсіз көтерме сауда делдалы. Е Еңбек ресурстарын басқару – кәсіпорын (ұйым, фирма( кадрларын таңдауға, орналастыруға, оқытуға, олардың қызметін бағалауға, ықпал жасау мақсатындағы нысаналы әрекет. Еңбекті ұйымдастыру – жұмыс күшін ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететін шаралар. Ж Жарнама – жеке немесе заңды тұлғалар, тауарлар, идеялар, бастамалар туралы кез-келген құралдардың көмегімен кез\келген нысанда таратылатын ақпарат, ол шектеусіз адамдар тобына арналады. Жетекшілік – басшылық, жекелеген адамдарға немесе топқа ықпал етіп, олардың күш-жігерін басқару мақсатына қол жеткізуге бағыттау қабілеті. Жоспарлау – жоспар жасау процесі, онда нақты объектінің мақсаты. Мазмұны, көлемі, әдістері мен құралдары, орындалу мерзімі көрсетіліп, нақты кезеңге межеленген бағдарламасын жүзеге асырудың белгіленген тәртібі, реті тәптіштеледі. З Заңдық билік — Белгілі-бір дәстүрге негізделіп әсер ету түрі И Имидж – адамның бет-бейнесі, оның қоғамдағы беделі; фирманың тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, сауда таңбасының қызметтен қосымша табыс беретін немесе залал келтіретін бейнесі. Инсайдер – қолында фирманың қызметі туралы құпия (жариялауға жатпайтын) ақпарат бар тұлға. Менеджер-директорлар, бухгалтерлер, және т.б. қызметкерлер жатады. К Конфликт — екі немесе оан да коп жақтың келісеушілігі Коммуникация – қарым-қатынас, екі не оданда көп адамдардың өзара түсінісуіне негізделегн байланыс; бір-бірімен ақпарат алу алмасу процесі. Келісім – екі жақтың арасындағы құндылықтар мен коммерциялық айырбасы Кері байланыс — басқарудың объектісінен субъектіге келіп түсетін ақпарат; бұйрықтың орындалуы және орындалғаннан кейінгі жай туралы ақпарат. Конъюнктура – экономиканың белгілі кезеңіндегі күнделікті жай-күйін сипаттайтын белгілерлдің жиынтығы Қ Қажеттілік –жеке адамның тұлғасы мен мәдени деңгейіне байланысты ерекше қалпын қабылдаған мұқтаждықтың бір түрі. Қажеттіліктер иерархиясы — адамзаттың қажеттіліктерін А. Маслоудың қажеттіліктер (физиологиялық қажеттіліктер, қорғануға деген қажеттіліктер, керекті заттарға қажеттіліктер, мәнсап пен беделге қажеттілік, өз-өзін көресете білу) пирамидасы бойынша бес топқа жіктеу. Қоршаған орта — басқару жүйесінің айналасындағының бәрі: жеткізушілер, сатып-алушылар, бәсекелестер с.с.т.б.. Л Лидер — топқа басшылықт теуді өте ұтымды,тиімді жүзеге асырушы адам. Лидерство — адамдардың күш-жігеріне әсер ете алу қабылеті. Лизинг – заңды тұлғаның еңбек құралдарын сатып алудың орнына оны ұзақ мерзімге жалға пайдалануға алуы. Кейін толық сатып алуы мүмкін. М Мұқтаждық – адамның өзіне кез-келген заттың жеткіліксіздігін сезіну Маркетингтік кешен – мақсатты нарыққа барынша әсер ету үшін пайдаланылатын маркетингтік құралдардың жиынтығы Мотивациялау (ынталандыру) —адамды қандай да бір мақсатқа (өзінің немесе ұйымның мақсатына) жетуге талпынатын іс әрекетін ояту. Маркетинг – кәсіпорынның өндірістік өткізу және сауда қызметін ұйымдастыру мен басқарудың кешендік жүйесі Маркетинг стратегиясы – кәсіпорынның өндірістік өткізу қызметінің перстпективалық мақсатын, бәсеке нысанын, маркетинг концепциясын таңдау Маркетинг тактикасы – ағымдағы нарықтық жағдай тиісті міндеттерді алға қойып жүзеге асыру, маркетинг страегиясында қойылған мақсаттарға жету үшін қызсқа мерзімді уақыт кезеңіне арналған іс-шараларды көздеп, іске асыру. Маркетинг тұжырымдамасы (концепциясы) – нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның, коммерциялық ұйымның өндірісітк-өткізу және еңбек қызметін басқару туралы ғылыми негізделген принциптер жүйесі. Маркеингілік ақпарат жүйесі – жоспарлауды жетілдіру, маркетингілік шараларды жүзеге асыру және олардың орындалуын бақылау мақсатымен адамдардың өзара байланысының және маркетинг саласындағы көкейкесті, дәл ақпараттарды жинауға, сыныптауға, талдауға, бағалауға және таратуға арналған жабдық пен әдістемелік тәсілдердің тұрақты қолданыстағы жүйесі. Маркетингілік бақылау – маркетинг жоспарының іске асырылуын тексеру мақсатымен нәтижелерді бақылау, есептеу, талдау. Үш тұрпатқа бөлінеді: к/о жопарының орындалуын бақылау, пайдалылықты бақылау –тиімділікті талдау, Стратегиялық бақылау – маркетингіні тексеру. Мәміле (Сделка) – жеке немесе заңды тұлғалардың мүліктік қатынастарлы және осыған байланысты мүліктік емес қатынастардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеуге, өзгертуге, тоқтатуға арналған ауызша немесе жасбаша нысанда ж.а. әрекеттер. Н Неоклассикалық мектеп — басқаруда адам факторларын тұлға арлық қатынастарға негіздей отырып оңтайландыруға бағытталған «адамзаттық қарым-қатынас» мектебі. Бұл мектептің өкілдері Э. Мэйо және М. Фоллет. Номиналды баға - хабарландыруларда, әртүрлі прейскуранттарда жарияланатын атаулы баға. Ө Өкілеттік беру (Делегирование) — Міндеттер мен өкілеттіліктерді орындау үшін жауапкершілікті мойнына алған адамдарға осы міндеттерді табыстау. О Операция — Басқарудағы аяқталған іс-әрекет П Пайда – табыс шығыстан асып түсетін ақшалай қаражат сомасы. Паблик-рилейшнз – қоғамдық ұйымдар мен бейкоммерциялық байланыстар жүйесі және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қоғамдық пікірге ықпал ету. Пайдалылық (Рентабельность) – к/о тиімділігі, фирманың және оның қызметінің табыстылығының көрсеткіші. Практикалық маркетинг -өнімді әзірлеу, өндіру және өткізу жөнінде негізгі шаруашылық функцияларды біртұтас етіп біріктіретін, басқарудың ерекше саласының жиынтығы. Презент - тарту Р Ресурстар – босалқы қорлар, табыс, ақшалай және басқалай қаражат, құндылықтар, олардың көөздері Рынок/нарық — сұраныс пен ұсыныс, сатушылар мен сатып алушылардан тұратын тауар айырбас саласы. С Сатушы нарығы – рыноктың сұраныс ұсыныстан айтарлықтай басым түсетін жай-күйі. Сатып алушы нарығы – рыноктың ұсыныс сұраныстан айтарлықтай басым түсетін жай-күйі Стратегия — болашаққа есептелген мақсатқа жетудің жалпы жаспары. Т Тұлға- саналы қатынастар мен әрекеттердің субъектісі ретіндегі адам Табыс – кәсіпорынның белгілі-бір уақыт кезеңінде қандай да болсын қызметінің нәтижесінде алатын ақшалай қаражаты мен материалдық құндылықтары. Тактика – экономикалық, әлеуметтік және басқа саясатта алға қойылған мақсаттарға жету үшін қолданылатын құралдар мен тәсілдер. Тауар – құны бар және қоғамда айырбас, сатып алу-сату жолымен бөлінетін еңбек өнімі. Тауар белгісі – бір фирманың тауарын екінші фирманың ұқсас тауарларынан айыруға мүмкіндік беретін және мемлекеттік тіркеуден өткен таңба, символ, яғни ресімделген түпнұсқалық графикалық бейне не түпнұсқалықө атау, цифрлардың, әріптердің не сөздердің ерекше тіркесі белгіленген тәртәппен тіркелген , яғни заңды түрде қорғалған фирмалық есім Тұтынушы – қандай да болсын тауарларды тұтынатын тұлға немесе фирма. Темперамент — адамның іс-әрекеттерінің динамикасын анықтайтын психикалық қасиеттерінің өзара үйлесуі Ұ Ұйымдастыру — бір топ адасмдардың іс әрекетін белгілі-бір мақсатқа жету үшін кординациялау Ұйымдастыру техникалары – еңбек құралдары, байланыс құралдары, құрал жабдықтар және т.б. Ұсыныс – сатушылардың немесе тұтынушылардың белгілі бір уақытта белгілі-бір баға бойынша ұсынылатын тауарлар мен қызметтерінің жиынтығы Ф Фрахт- жүкті не жолаушыларды қандайда болмасын көлік түрімен, көбінесе теңіз көлігімен тасымалдағаны үшін көлік құралының иесіне төленетін төлем Х Харизма — Басшының тумыснан өзіне тән жеке қасиеттеріне негізделген әсер ете білу ықпалы. Э Экономикалық тиімділік — нәтижелер мен шығындарды салыстыру Эталонная власть — влияние, основанное на желании подчиненных подражать своему руководителю. Этикалық нормалар — ұйымның өз қызметкерлерінен талап ететін ережелер 2 . Дәрістер 1-Тақырып. Менеджмент пәнінің мәні, тәсілдері және міндеттері (2-сағат) 1. Менеджмент туралы түсінік 2. Менеджер және оның міндеттері 3. Менеджменттің даму кезеңдері
Менеджмент бұл нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді басқарудың теориясы мен практикасы. Менеджмент бұл нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі. Американ экономисті Леотивтің анықтамасы бойынша менеджмент бұл - өнім, технология ,өндірісті ұйымдастыру басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инабациялау, жаңалық мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принцптерін тәсілдермен формалардың жиынтығы. Сонымен менеджменттің бастапқы ұғымы бұл басшылық. Іскер кәсіпорындар тек менеджер арқылы әрекет ете алады. Жеке кәсіпорын өзінің құқықтық формаларына қарамастан басшылығы болу тиіс. 2. Менеджер деген сөздің өзі ағылшын тілінен шыққан ол бір нәрсені реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Менеджер ең кең тараған түрі. Ол басқару түрі экономикамен шұғылданатын заң және басқада мәселелерді жақсы білетін адам. Әр елде менеджерлерге түрліше анықтама беріледі. Американдықтардың түсінігінше мұндай адамдардың, міндетіне өзіне бағынатын белгілі қызметтердің нақты жұмыстарын ұйымдастыру жатады. Европалықтардың түсінігінше менеджер қазіргі тәсілдерді басшылыққа ала отырып нақты жұмысты ұйымдастыратын адам. “Менеджер бұл жауынгер ” оған қателесуге болмайды. Өзінің жеке мүдесін фирма мүдесіне бағындыра білдіруге өзінің жанұясы фирманың гүлденуі үшін күресуі тиіс. Жапонияда менеджер мектебінің негізгі жапон корпорациларын болашақ басшыларын даярлайтын арнайы оқу орның жүздеген тыңдаушылар осы өсиет қайталайды. Менеджердің табиғатына Дракер осындай сипаттама береді. Оның пікірінше менеджер арнайы екі міндетті атқарады және ол міндеттер әскер кәсіпорын жұмыскерлерінде ешқайсында жоқ. 1. Қолда бар ресурстардан нағыз тұтас өндіріс құру. Кезкелген шешімді қабылдау іс- әрекетке кіріскенде. Барлық менеджмент үшін олардың қызмет орнына қарамастан ортақ қызмет болады. А) Менеджер іскер кәсіпорын мақсатын орындайды.Сол мақсатын орындау үшін не істеу керектігін ойластырады. Ә) Менеджер ұйымдастырушы болуы қажет. Б) Менеджер көтермелу шараларын қамтамасыз ететін тығыз байланыс орнатады. В) Менеджер ұйым іс- әрекетін талдайды, нормалауды белгілейді. Г) Менеджер адамның қызмет жағынан кемелденіп, жоғарлатуын қамтамасыз етеді. 3. Алғашында менеджментті жалпы алғанда адамдар топталып жұмыс істеген жерде адамдардың қоғамдық үш сферасында болған. А) Саяси сфера – топтар арасында тәртіпті қабылдау үшін болды. Ә) Экономикалық сфера – өндірісті және ресурстарды топтау және анықтау. Б) Қорғаныс сферасы – бұл жаулардан және жабайы аңдардан қорғану үшін. Ерте қоғам кезінде адамның қызметін бағыттап отыру үшін адамдар қажет болды. Мысалы: Египеттік пирамида басқарушы өнердің ескерткіші болып табылады. Өйткені ондай құбылыстарды мұқият жоспарлау, көп адам жұмыс жасағандықтан солардың қызметін қадағалау қажет болды. Менеджмент даму кезеңдерін теориялау және практикалау қарап отырып мынадай тарихи кезеңге бөлуге болады.
Сократ грек философы басқаруды ерекше қызмет сферасы деп сипаттама берді.Ол әр түрлі басқару фориалар таңдау негізінде басқарудың жан – жақты принціпін алға қойды. Платон ( 428 – 348 ж. ж. ) мемлекеттік басқару формаларын классификациясын жасады. Александр Македонский б.з.д. 356 – 323 ж. ж. теориясын жауынгерлерді басқару және практикасын жасады. 2. Индустриялық кезең ( 1776 – 1890 ж. ж.) Бұл кезеңге мемлекетік басқарудың дамуынды А. Смит ол тек классикалық өкілі ғана емес. Ол еңбектің әр түрлі формалардың бөлінуі мемлекет пен мемлекет басшысына сипаттама берді. Қазіргі заманға ғылыми бағыттармен менеджмент мектептері қалыптасты. Р. Оуэннің еңбектері көп әсер етеді. Р. Оуэннің өндірісті басқару әділеттілігі және жұмысының еңбек және жұмыс жағдайын жоғарлату мәселелері қазір маңызды байланысты. Басқару теорияның есептеу техниканың шығуы және пайдалануына байланысты. 1883 жылы ағылшын математигі Гэобидж қазіргі заманғы цифрлы машинаның үлгісі аналитикалық машина жобасын жасады. Оның көмегімен сол уақытынан бастап, басқару шешімдері оперативті түрде қабылдана бастады. 3. Жүйелеу кезеңі 1856 – 1960 ж. ж. Басқару туралы ғылым үнемі қозғалыста болды. Жаңа бағытта мектептер қалыптасты. Ғылыми аппараттар өзгерді. Уақыт ағымына байланысты менеджменттің басқару тәсілдерінің зерттеуінің бағыттары өзгереді. Негізінен алғанда менеджмент 19 ғасырда өндірістік революция нәтижесінде пайда болды. Өндірістің алғашқы типі фабриканың пайда болуын көптеген адамдарды жұмысын қамтитын қажеттілігі жекелеген қожайынның олардың басқаруынан мүмкіндік болған жоқ. Соның нәтижесінде ең жақсы жұмысшылар таңдап, оларды оқыта бастады. Олар алғашқы менеджер болып табылады. Менеджмент облысындағы алғашқы зертеулер классикалық мектеп арқылы жасалынады. Зертеулер нәтижесінде адамдар қасиеттер бойынша параметрлі анықтап көмектесе алмады.Қорытындыда мінез – құлық концепциясы маңызды емес тұжырымға келуге болады.Менеджментке ғылым ретінде қарау құралы алғашқы қадамды Ф. Тейлор жасады. Ол адам тиімділігі емес, ұйым қызметінің тиімділігіне қарады. Ғылыми басқару мектебінің дамуына әкелді. Ғылыми басқару концепциясы арқылы менеджмент тұрақты ғылыми зерттеу Тейлор өзінің фабрикалы басқару менеджмент. Еңбектің түрі ғылыми қалыптасты Жылберт есімдерімен байланысты. Олар еңбек қозғалысы аймағына зертеулер жүргізді. Тронометражды сонымен қатар жұмыс орнының ұйымдастыру ғылыми принцпін жасады. 1916 жылы зертеуде тұтас бағыт қалыптасқан. Алғашқы ғылыми мектеп бірнеше атаумен аталады. а) Ғылыми ә) Классикалық б) Дәстүрлі Бұл идеяның басқаруының бірі Анрей Фаель болды. Ол басқару процесін бес негізгі фунцияға бөледі: а) Жоспарлау ә) Ұйымдастыру б) Мамандарды таңдау, орналастыру в) Жетекшілік ( мотивация ) г) Бақылау Фаели еңбегінің арқасында фирманың ұйымдастырушылық құрлымы деген ұғым қалыптасты. Фаельмен жасалған принцптерін басқарушының бір түрі әкімшілік, тұрақты қорытындысы деп мойындады. Менеджмент облысындағы дамудың тағы бір кезеңі 1930 жыл. Осы мектептің өкілі Оуэн фабрикадағы адам жағдайын жасады. Адамгершілік мектебі пайда болды. Беки борастик мектеп ( тәртіп) мінез құлықтарын бақылады. Ақпараттық кезең 1960 – 2000 . Осы кезден сандық ықпал пайда болды. Әдебиеттер: 1. Ахметов Қ.Ғ. Мнеджменттің негіздері (Оқу құралы), А.: «Білім», 2005 2. Виханский О.С, Наумов А.И. Менеджмент. Учебник для экон. спец. вузов М.: Высш. школа, 1994г 3.Кабушкин Н.И. Основы менеджмента. Учебник, Минск: ВГЭУ, 1996г. 4. Мэскон М., Альберт М.. Хедоури Ф. Основы менеджмента. М.: «Дело», 1993г.
Бұған сіздің көзқарасыңыз қалай? Сіздің ойыңызша қазіргі Қазақстандық кәсіпкер ел алдында қандайда бір әлеуметтік міндеттерді атқаруы тиіс пе? Ол оған тиімді ме? Қай жағынан? отандық бизнес қандай түрде әлеуметтік колдауды жүзеге асыруы тиіс? Фирманы мысалға алуға болады. 2-тақырып: Ұйымдастыру формалары және ұйым құрылымы (2 сағат) Ұйымдастырушылық құрылымның негізгі түрлері Ұйымдастырушылық құрылымды жобалау 1. Еңбекті мамандандыру мен бөлісу адамдар жұмысының өнімділігін едәуір арттыратындығы белгілі. Әркім өз міндетін айқын түсініп, қоян – қолтық әрекет еткенде ғана бірлесіп атқарған жұмыстың тиімді болатыны сөзсіз. Ұйымдастыру функциясының міндеті, еңбек әрекеті элементтері мен олардың өзара әрекет ету тәртіп арасындағы пропорцияны анықтау, жүйедегі әрбір жұмыскерлердің орны мен ролін белгілеу, оларды бөлімшелер мен звеноларға орналастыру, бұлардың бірлескен әрекетін мұқият ұйымдастыру, аппараттағылардың барлығының жекелеген қызметшілері мен жұмыскерлердің іс - әрекетін бейнелейтін құжаттар әзірлеу арқылы жоспарда көрсетілген шаралар мен өндірістік процестердің мүлтіксіз жүзеге асырылуын қамтамасыз етуі. Ұйымдастыруды басқару функциясы өндірісті ұйымдастырудың белгілі алты принципі бойынша құрылады: мамандандыру, пропорционалдық, параллелдік, дәлділік, үздіксіз және ырғақтылық. Ұйымдастырудың өзі адамдардың бірлескен іс – қимылын бейнелейді. Бірқатар физиологиялық, биологиялық, психологиялық және әлеуметтік шектеулерге байланысты адамдар өз мақсатына жету үшін бірігуге, бірлескен әрекет етуге мәжбүр болады. Ұйымдастыру – бұл кәсіпорын құрылымын құру процесі, оның өзі адамдардың өз мақсатына жетуі үщін тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Басшының міндеті ұйымның мақсаты мен міндетіне толық сай келетін, әрі оның ішкі және сыртқы факторларына ықпал ететін құрылымды таңдап алу. «Ең қолайлы құрылым – бұл ұйымның сыртқы ортамен бірлесіп әрекет етуіне барынша мүмкіндік беретін, өз қызметкерлерінің күш – жігерін өнімді, әрі тиімді бөлетін, бағыттайты, сол арқылы клиенттердің қажетін қанағаттандырып, жоғары тиімділікте өз мақсатына жететін құрылым ». Басқару құрылымын қалыптастырған кезде мынадай теориялық көзқарастар, тұжырымдар болуы мүмкін. 1.Классикалық теория өндірісті басқару құрлымын қалыптастыруды мынадай ретпен жүргізуді ұсынады: басқару қызметтері мен түрлерін айқындау, басқарудың нақты функциясы бойынша іс – әрекет ауқымын есептеу; құрлымдық бөлімшелер қалыптастыру; жұмыскерлердің басқару функциясын атқарудағы өкілдігі мен жауапкершілігін белгілеу; олардың нақты қызмет түрін айқындау. 2.Бихевиоралдық көзқарас бірінші кезекте өндіріс ұжымындағы жұмыскерлердің әлеуметтік ролін көтеруге негізделген. Мұндайда басқару аппаратындағы жұмыскерлердің бірлескен іс – қимылы, егер олар бірлесіп жұмыс істеуге ықылас білдірсе ғана тиімді болатындығын мойындайды. 3.Жүйелік көзқарастың мәні сол, өндірістік ұйым мен басқару құрлымы тұтас жүйе ретінде қарастырылады. Осы көзқарастың бір түрі, құрлымды басқару шешімдерін қабылдауға және жүзеге асыруға қажетті механзм ретінде қарастыру болып саналады. 4.Ситуациялық көзқарастың мәні сол, басқару құрлымын құрудың ең қолайлы әдісі әр түрлі ситуациялық нақты факторлерге сүйенуі тиіс. Бюрократтық көзқарас еңбек бөлінісінің жоғары дәрежесімен, қызмет лауазымдарының бір – біріне қарай бөлінуінің жетілдірілумен, бұйрық беру тізбектілігімен, қызметшілердің жүріс – тұрысында көптеген ережелер мен нормалардың болуымен, кадрларды, іскерлік және кәсіптік сапасына қарай таңдауымен сипатталады. Бюрокраеттық құрлымның кемшілігі – стандартты ережелердің, процедуралар мен нормалардың мәнділігін, қызметкерлердің өз міндетін мүлтіксіз орындауды қамтамасыз етуді, осы ұйымдағы басқа да бөлімшелердің тапсырманың орындалуын талап етуді, сондай – ақ клиенттер мен қоғам арасындағы өзара әрекетті асыра сілтеушілік. Мұның өзі іс – қимылдағы икемділіктің әлсіреуіне әсер етеді. Икемділіктің жойылуы ұйым ішіндегі қызметкерлердің қарым – қатынасында да пайда болуы мүмкін. 2. Ұйымдық құрылымды қалыптастырған кезде, отандық және шет елдік көп жылғы басқару практикасында оны құрудың ұйымдық принциптерін басшылыққа алу қажет. Басқарудың ұйымдық құрлымын қалптастырғанда мына төмендегілер қолданылады. Жарлық беру мен дербес жауапкершілік принципінің тұтастығы. Бұл қосарлы бағыныштылық және қарама – қайшы нұсқау алу мүмкіндігін жояды.Әрбір звенода тек бір ғана басшы болуы, әрі тек соған ғана бағынып, тікелей соның өзінен шешім алу қажет. Оның үстіне басқарушы звено екі объектіні бір мезетте ойдағыдай басқара алмайды. Сызықтық және функционалдық басшылықтың аралығындағы дәл шекараны анықтау принцпі. Сызықтық басшылық өндіріс өнімдерін басқарды жүзеге асыруы, ал функционалдық – сызықтық басшылыққа жәрдем көрсетуі, оны қажетті ақпараттармен, ұсыныстармен т.б. жабдықтауы тиіс.
Әрбір звено басқарушысы мен лауазымды адамның правосының, міндеті мен жауапкершілігінің сәйкес келу принципі. Тек осындай сәйкестік қана қолайлы шешімді қабылдауға және жүзеге асыруға нақты жағдай жасайды. Икемділік пен үнемділік принципі. Басқарудың ұйымдық құрылымы ішкі және сыртқы орта өзгерістерін ең аз шығынмен сезінуі, яғни өз бетінше бейімделу қасиеті болуы тиіс. Жоғарыда аталған принциптермен қоса, басқару құрылымын жасауға ішкі және сыртқы факторлар да ықпал етеді. 2.Ұйымдық жүйелердің тиімді құрылымы тұтастай және басқару жүйелері жекелей тиімді басқару үшін қажетті жағдай болып саналады. Құрылым ұйымдағы байланыстырушы звено (буын) болып саналады, жоспарлаудың формалары мен ұйымдастырылуына, жұмысты бөлу және оны үйлестіру әдістеріне ықпал етеді, әрбір басқару звеносының, әрбір бөлімшенің, өз жұмысын қалай істейтіндігін өлшеуге (салыстыруға) мүмкіндік береді. Құрылым белгілі бір дәрежеде басқару технологиясын да алдын ала айқындайды, ақпарат айналымының жолына және басқаруда техникаларды пайдалану әдістеріне ықпал етеді, кадрларды іріктеу мен орналастыру жөнінде міндеттер қояды. Нақты ұйымдық жүйелерде басқару құрлымының айырмашылығына қарамастан, әдетте, олар екі классикалық құрылым типінің – линиялық және функционалдық типтердің үйлесімі болып табылады. Басқарудың линиялық жүйесінің ерекшелігі сол, әрбір бөліміне жоғары орындағы басқарманың біреуіне ғана бағынып, тек сонда ғана тиісті нұсқаулар алады. Соның нәтижесінде ол өзіне бағынышты бөлімшені басқаруды қамтамасыз етіп, барлық басқару функцияларын дербес атқаратын болады. Басқарудың функционалдық құрылым жүйесі, әдетте, құрылымның дербес түрі ретінде қарастырылады. Бұл онша дұрыс емес. Құрылымдағы функционалдық элементтердің қажеттілігі ұйымдық жүйелер күрделене бастап, линиялық басшылардың жұмысын жеңілдету қажет болған кезде пайда болды. Шешім екі бағытта айқындалады. Бірінші – басқару шешімдерін жоспарлауды, басқаруды және есептеуді әзірлеу жөніндегі міндеттерді орындау үшін ұйымдық жүйелерде басқарудың функционалдық органдары: жоспарлау – өндіріс бөлімі, кадрлар бөлімі, еңбек және еңбекақы бөлімі т.б. құрыла бастады. Бұл басқару функциялары.
Әдебиеттерде кейде құрлымның тағы бір типі – линиялық штабтық типі болатындығын көрсетеді. Бұл онша дәл емес Егер мақсатқа сай басқару, мамандандырылған бөлімшелерді басқарумен сенімді үйлесетін болса, онда ұйымдық жүйедегі басқару жүйесі тиімді жұмыс істейтін болады. Мұның өзі басқару жүйесін матрицалық құрлымда ұйымдастырғанда қамтамасыз етіледі де, мұның өзі ғылыми – зерттеу, жобалау, конструкторлық, өндірістік, сынау басшыларының линиялық жауапкершілігімен үйлесуіне, әрі бөлімшелердің бағдарламаға басшылығын қамтамасыз етуіне ықпал етеді. Матрицалық құрлым екі құрылымды – линиялық функционалдық және бағдарламалық – мақсаттық құрлымдарды үйлестіру жолмен ұйымдастырылады. Бірінші құрылымға сәйкес ұйымдағы жекелеген қызмет салалары, ғылыми – зертеу, конструкторлық іздестіру, тәжірбиелік қндіріс, сынау т.б. бойынша басқару ісі құрылады. Линиялық құрылымдағы басқару қарым – қатынасы тікелей байланыс түрінде қалыптасады. Екіншісі құрылымға сәйкес бағдарламаларды басқару ұйымдастырылады. Бағдарламаларды басқаруды қамтамасыз ету үшін бағдарлама басшысы тағайындалады. Бағдарлама басшысы – бұл типтегі басшы. Ол бір проблема бойынша жұмыс істейтін ұйым басшысы секілді басқаруды қамтамасыз етеді. Оның мақсаты – ұйым ішіндегі кедегілерді жеңу, линиялық құрылым элементтеріндегі туындайтын мүдде қайшылықтарын жою. 
Әдебиеттер: 1. Ахметов Қ.Ғ. Мнеджменттің негіздері (Оқу құралы), А.: «Білім», 4-17б 2. Виханский О.С, Наумов А.И. Менеджмент. Учебник для экон. спец. вузов М.: Высш. школа, 1994г 3.Кабушкин Н.И. Основы менеджмента. Учебник, Минск: ВГЭУ, 1996г. 4. Мэскон М., Альберт М.. Хедоури Ф. Основы менеджмента. М.: «Дело», 1993г. жүктеу/скачать 1,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|