Қазақстан тарихы кафедрасы Ғылыми тарих Орындаған: Жүрсінәлі Ернар Тексерген: Абдрахим Мирас
жүктеу/скачать 30,28 Kb.
|
1.СӨЖ. АЗИЯ ЖӘНЕ АФРИКА. ЖҮРСІНӘЛІ ЕРНАР
| Таң империясы
Түркі тайпаларының көсемдері феодалдарды Тан империясының елді біріктіру саясатына қарсы қойды. Тан әскерлері түркілерден кұрылған отрядтарды талқандап, оларды бір-бірлеп тұтықынға алды. 624 ж. дейін Қытайдың әр аймақтарында шаруалар көтерілісі тоқтамады. Хэбэй Доу цзянь-деннің отряды қимыл-әрекет жасап тұрды. Суй армиясының көлеңкесімен Ли Ми бастаған Ваган әскері қақтығысып отырды. 618 жылдың күзінде феодалдар ваган әскерін талқандап, Ли Ми Тан жаққа шығып кетеді. Бірак, көп кешікпей Ли Ми бастаған көтеріліс бой тігеді. Ли Ми өлім жазасына кесіледі. Шаруалар көтерілісін басып -жаншуда Тан династиясы шешімді әрі сәтті қимылдар жасайды. Ли Юань бірнеше мереке мен мейрамдар ұйымдастырып, шаруалардың көңілін аулайды, салықтардың өтемі азайып, ал кейбір аймақтарда, салықтар тіпті алынып тасталды. Мемлект барщинаны азайтады. Үкімет басшылары ирригацияльгк жолдар тауып, жолдарды жөндей бастайды. Құлдықта жүрген шаруаларды босату жөнінде шешім қабылдайды. Феодалдарға шаруаларды өлтіруге тыйым салынды. Императорлар буддалық сенушілерден колдау тапты. Әсіресе, тан үкіметі аяусыз шаруалар көтерілісін жазалап отырды. Ресми түрде кетерлісшілердің көсемдеріне жеке бастарының кауіпсіздігі мен амнистиясын сақтаймыз деген алдаумен, 621 жылы Доу цзянь-дэ қастарын тұтқынына түсіріп, тамаша шаруалар көсемі мен серіктестерін аяусыз жазалады. 628 жылы Тан династиясы солтүстіктегі помещик-сепаратистер отрядының соңғысын талкандап, Қытайды біріктіруін аяқтайды. VII ғасырда Тан империясы сол уақыттағы әлемнің күшті мемлекетгерінін біріне айналды. Оның шекарасы Корей түбегінен шығысында Ыстық-көлге дейін, батысында Моңғолиядан оңтүстігінде Үндіқытай түбегіне дейінгі алып территорияны алып жатты. Тан империясын 2 кезеңге бөледі: бірінші кезеңі - VII ғ. 20 жж. VIII ғ. ортасына дейінгі, өнеркәсіптің дамуы мен империясының гүлденуі, ал екінші кезеңі - VIII ғ. ортасынаи бастап, империянын құлауы - X г. камтиды. Бірінші кезеңде, әсіресе VII ғ. ауыл шаруашылығы өнеркәсіптің дамуы көрініс алады. Жерді өңдеудін амал-тәсілдері жеңілденіп, су арнасы көбейді. Шаруашылықта май шайқау ісі етек жайды. Жібекті өңдеу үшін ағаш жібегінің жапырағы қолдана бастады. Әдейі шығарылған шай ауыл шаруашылығының дамығанын көрсетті. Он бір жаңа каналдар іске қосылып ортақ су системасы қатарына Хуанхэ өзені де асырылды. Тұз өндіру үлкен орын алып, әсіресе елдің солтүстігіндегі Цзянсуда темір, күміс, олова мен қорғасын өңделе бастады. Әсіресе фарфор өңдеу жоғары бағаланды. Қытайда ең бастысы -металл шынылары мен шамшырақтар шығарыла бастады. Қағазға деген сұраныс өсіп, қағаз өндіру дамиды. Экономикалық даму барысында, қалалардың дамуы өркендеп, қала тектес қоныстар саны көбейіп, олардың кейбіреулерін административтік орталық санатына көтеріліп қызмет көрсету мен әскери горнизондар бой көтерді. Қалалардың көпшілігі сауданың, өнеркәсіптің, мәдени өмірдің орталықтарына айналды. Сауда жэне өнеркәсіптік қалалар одақтарға хаңдықтарға бірігіп, өздерінің басшысын байлауға тиісті болды. Ішкі сауда кеңейді. Жаңа почталық станциялар құрылып олардың жалпы саны 1600-ға жетті. Басшыларды сауда барысындағы тракаттар алаңдатты. Ауыл шаруашылығының дамуы халық санының көбеюіне әкелді. 618 жылы Қытайда екі миллионға жуығы аула болса, 754 жылы халық санағы бойынша аулалар саны 9 миллионға шамамен 5.3 миллион адам санына жетті. 624 жылы жер жүйесі туралы мемлекеттік указ шығады. Ары қарай бұл заңға үкімет басшылары толықтырулар енгізді. 619 жылы салық жүйесі іске асырыла бастайды. Оның негізгі белігі: Цзу - дақьшдар арқылы төленетін, жер салығы болды. Салықтың мөлшерін жергілікті басшылар белгілеп, сол немесе басқа жердің ауласына қарай үдты Қытай емес тайпаларға, салық мөлшерінің жартысын бөлуге тиіс болды. «Дяо» - аула өнеркәсібіне карай белгілейді. Оны жібек немесе халатпен төлену тиіс болды. «Цзу дяо юн» салық жүйесі біршама уақытқа дейін қазынаға түсіп тұрды. Қытайдағы феодалдық кезеңдегі мемлекеттің кұрлымы, Суй кезеңінде іске қосылып VII ғ. бірінші ширегінде анық орнықты. Тан империясының мемлекеттік басқару құрылымы Корей патшалықтары Силла, Пэкче және Когуре, сонымен қатар Жапонияның мемлекеттік басқару жүйесіне ұқсас болды. Тандық Қытайдың саяси кұрылымы, Ежелгі Қытай доспотының сарқыншактарын іске асырды. Император - аспан ұлының билігі шексіз болды. Император және көрнекті санебниктер кеңесі мемлекеттік аппаратты басқарды. Мемлекеттік істерді бірінші санаттағы министрлер басқарды. Алты ведомоства жұмыс істеді. Олар: салык-финанстық, әскери іс, қылмыстық іс, жалпы жұмыс бөлетін, әдет-ғұрып, соңында азаматтық Чин болып өзара бөлініп жұмыс атқарды.Сонымен катар, арнайы басқару ұйымдары-аула ісіне байланысты бөлініп служба, елшілер қабылдау, вассалдық территориялардан бөлу т.б. жүйелер қалыптасты. Орталық аппараттың басшысы - инспекторлар палатасы болды. Ол тікелей императорға қарады. Ол провинция басшылары мен астаналық мекемелерді қадағалап отырады. Тан империясының: Чаньань, Лоян жэне Тайюань деген үш астанасы болып, оның әр қайсысын наместник басқарды. Ел провинцияға, облыс пен уездге бөлінді. Олардың басында, император тағайындаған чиновник тұрды. Уездер ауылдық округтерге бөлініп, оның ең төменгі сатысы ретінде ауылдың община - пятидворға өзінің старостасын сайлады. Тан империясының вассалы болып көптеген Қытай емес тайпалар мен халықтар саналды. Шекараны кадағалау мен басып алынған жерлерді басқару үшін арнайы құрылған администрация жұмыс жасады. Барлық елдегі әскери күш император қолында болды. Астанада әскери мектеп жұмыс істеді. Тан империясының әскери ұйымы үлкен қиындықтар туғызды. VIII ғ. ортасына дейін оның негізгі бөлігін «округтар әскерилері» құрып, 5% үлкен ер адамдар болды. Әскери кызмет еткендерге сый ретінде жер үлестірілді. Бүкіл ел округтарға бөлініп, олардан іріктеп, әскерлерді белгілі уақытқа дейін әскери кызметтерге алып отырды. Соғыс кезінде әсіресе, әскер қатарына алу үшін іріктеу сынын өткізді. Округ әскерлерінің көп бөлігі астанада қызмет атқарып, император резиденңиясын қадағалау олардың негізгі міндеті болды. Округ әскерлерінен басқа тан императорларының қарауында жалдамалы түркілердін атты әскері де болды. 623 жылдан бастап, солтүстіктегі Шекара әскерилерде коныстандыру басталды. Әскерилер қоныстанған аймақтардағы жерлерде жұмыс істеуші шаруалар, бейбітшілік уакытында әскерді азық-түлік пен фуражбен қамтамасыз етуге, ал соғыс болған жағдайда өздері де солдат қатарына косылуға тиіс болды. VII г. 50 ж басында 631 жылдан бастап қолға алынған Тан империясының қылмыстық кодексінің күшіне енуі аяқталады. Кодекс 6 үлкен тараудан, бес жүз баптан тұрып, мемлекет және қоғамға әсерін тигізді. Қылмыс жасағандар мен жәбірленушілердің әлеуметтік жағдайына қарай, оларға әр түрлі жаза өтеуі ескеріледі. Егер шаруа өзінің қожайынын өлтіретін болса, ол өлім жазасына кесілетін. ал егер қожайын шаруаны өлтірсе, ол тек дүре соғумен құтылатын. Тан заңдары феодалдық жеке меншікті, помещиктер мен чиновниктердің билеуіне, және жұмысшы тап өкілдершің каналуына жол берді. Тан империясында 4 негізгі сословия: титулды шен - мұралық аристократия; «қызмет етуші чин» -азаматтык және әскери чиновниктер. «мейірімді адамдар» - шаруалар, кұлдар, үй қызметшілері, тау-кенде жұмыс істейтін адамдар т.б. болды. Тан империясының мемлекеттік құрылымы негізінде Қытайдың орта ғасырлық сарқын шақтары сақталды Империяның финастық жағдайы төмендейді. Металл ақшаның шынуы кысқартылады, акшаның құны өседі. Азық-түлікті өндіруші шаруалар оны алу үшін жағдайы екі есе төмендеді. Шаруалар жерлерін тастап, қашып кетуге мәжбүр болды. Аяқ астынан күріш қымбаттатылды. Екі жүз жыл Уақытында күріштің бағамы 750 есеге дейін көтерілді. Қытайда бұрыннан бері өкілі шықпаған уакытта үкіметтік амбарлар құрылып құрғаушылық жылдары дәндерді аш қалғандарға үлестірілуі тиіс болды. Бірақ, ұры чиновниктер мемлекеттік запастарды өздеріне қағыстырып отырды. Өзінің шығармасында көрнекті жазушы Цао Е «үкіметтік амбарлардагы крысалар» атты еңбегінде, чиновниктердің жек көрінішті қылыктарын амбардағы дәнді кеміретін крысаларға теңейді. 764 жылдан бастап тағы күштеп қосымша салық түрі енгізіледі. Екі жылдан соң салық күшіне енгеннен кейін үкімет тағы да қосымша чайға, винога, лак ағашына, тұрған үй салықтарын енгізеді. Тұздың бағасы қымбаттатылады. Көптеген шаруаларға түз жетпеді. Әсіресе салықтың көп мөлшерді түрі елдің оңтүстік - шығыстың аймақтардағы халықтың наразылығын туғызады. Бұл аймақ Тан империясының аса ауқатты аймақтарының бірі болды. Осы провинцияларда бірінші болып шаруалар көтерілісінің аты өргенеді. 762 жылдың күзінде Чжэцзян провинциясының шығысында Юань Чао басқарған шаруалар көтерілісі бүрқ етеді. Бұл жердің билеушілері қатыгездік пен заңсыздықтың жоқтығы ерекшеленетін. Олар шаруалардан барлық дәндері мен маталарын тартып алып отырды. Кімді-кім қарсы шыққан жағдайда шаруаларды өлім жазасына кесті. Ызалы ауыл тұрғындары таулы және өзенді аймақтарға қашып кетті. Юань Чао қашқан шаруаларда отрядтарға біріктірін, өзі басқарып, елдің төрт облысы басып алады. Соңында, бұл әскер саны, екі жүз мыңға жетті. Бұл көтеріліс 763 жылы жазына дейін созылды, бірақ үкімет оны басып-жаншыды. Жаңа таптық күрестің басы IX г. 50 жылдары қайта өршіді. 851 жылы Сычуанда солдаттар мен шаруалар көтерілісі, ал 852 жылы Цю Фу басқарған көтеріліс бұрқ етті. Оның негізгі козғаушы күші - кашып кеткен шаруалар болды. 86 жылдың басында Цю Фудың басқарушымен мұлда бірнеше мың шаруалар болса, көтерілістің өршіген кезінде олардың жалпы саны - отыз мыңға жетті. Көтеріліс басшысы Цю Фу Астанастының басшысы болып жарияланады. Шаруалар мемлекеттік, помешиктік және монастырлык амбарлар мен қоймаларды жаулап алып, дәнді-дақылдарды және басқа да бұйымдарды кедей адамдарға үлестіріп берді. Цю Фу ремесленниктерді өнеркәсіпке тартып, оқ - мылтық жасау үшін арнайы тапсырма береді. Көтерілісшілердің өз фолты құрылады. Көтерілісті басып-жаншу үшін тан үкіметі аса үлкен әскерді жіберді. Оған көмек ретінде жергілікті гарнизондар іске косылып, сонымен қатар ұйгырлар мен тибеттерден құралған отрядтар біріктірілді. Аса күшті кақтығыстар басталды. Үш күннің ішінде шаруа-повстанттар 83 қақтығысты басынан кешірді. 860 жыры терең күзінде көтерілістің негізгі бөлігі қиратылып, Цю Фудың өзі бір соғыс кезінде мерт болады. Тек ержүректер ғана жау коршауынан шығуын мүмкіндік туғызып, тауға қашып кетеді, бірақ бір айдан соң повстанттықтардың сарқыншағы жойылады. 863 жылы елдің оңтүстік аймактарындагы көтерілістер бой кетереді, өз уақытын өтеген солдаттар, үйлеріне қайтуды сұрайды, бірақ командир олардың өтінішін қабылдамайды. 868 жылы Гуйчжоуда 500 толқу көтеріп, өздерінің басшысын өлтіріп, ал командир етін офицер-интендент Пан Сюняны тағайындайды. Солтүстікке жылжу керектігі шешілді. Осы кезде Хуайхэ солтүстік өңірі, су тасқынынан жапа шегіп, шаруалардын көпшілігі үйсіз-күйсіз қалады. Осыған байланысты Пан Сюннын отряды осы маңнан өткен кезде, көптеген халық қосылады. Сол кездін өзінде Тан Сюняның әскер отрядында 50-60 адам болып, кейіннен онын саны 200 мыңға жетеді. Әскери бүлік шаруалар көтерілісіне айналып кетеді. Повстанттар Хунан, Хубэй, Аньхуэя, Цзянсу мен Шаньдун сияқты аймақтарындағы облыстарды жаулап алып, Янцзы өзені арқылы ары қарай жүзіп кетеді. Байлардан тартып алынған нәрселер кедейлер арасында бөлінеді. Бірінші айда тан әскері көтерілісті басып-жаншуды ойластырып, Шато, Тогон, татар тайпаларынан отряд құруды сұрайды. 869 жылы көтеріліс опық жейді. 874 жылы солтүстік-шығыстағы шаруалардың карсылығы күшті шаруалар көтерілісінің шаруалар соғысына айналды. Шаруалар көтерілісінің ошағы Хэнань мен Шаньдун провинңиялары болды. Осы провинцияларда IX ғасырдың 50 жылынан бастап әсіресе шекарадағы жалданушыларға қарсы үкімет әскерлері көптеп келе бастады. Контингенттік әскерлерді қамтамасыз ету жергілікті халықтың мойнына жүктелді. 873 жылы кос өзен Янцзы мен Хуанхэде аса күшті құрғақшылық орын алады. Мыңдаған адамдар аштық азабын бастан кешіреді, бірақ катыгез - қаскүнем чиновниктер шаруалардың соңғы ала жібіне дейін тартын алуды тоқтатпады. Ашу - ызаға толы, жергілікті тұрғындар отрядтарға бірігін, уездік облыс орталықтарына, помещиктер усадьбалары мен монастырбларға шабуыл жасайды. Хэбэйде повстанттар ортасынан түз сатушы Ван Сянь Чжи сұрылып шығады. 874 жылы ол көтеріліс өртін тұтандырып, он мыңға жуық серіктес жинайды. Келесі жылы Шаньдунда Хуан Чао атты, тағы бір түз сатушысы мен сегіз оның серіктестері отрядтар кұрып, Ван Сянь Чжи бастаган повстанттық күш иелері осы отрядтардың қатарына қосылады. 876 жылы Ван Сянь-чжи мен Хуан Чао әскерлер саны жүз мың адамға жетті. Олардың қимыл -әрекеттері арқасында бес провинция алынып, Лоянға кетерілісшілер қауіп төндірді. Үкімет әскеріне қиындык туғызып, олар повстанттыктардың оңтүстікке шегінуіне бұйрық берді. Тан билеушілері көтеріліс көсемдерін салып алуға тырысты. Ван Сянь-чжи бұл ұсынысты кабыл алып, егер ол әскери жоғарғы шенеулік болса, мемлекет басшыларынан қолдау тауып, шаруаларга көмек көрсете аламын деп тұжырымдайды. Бұл тұрғыда көптеген кикілжіңдер туады. Хуан Чао ызаланып, өзінің жақтас - қатарластың шешіміне қарсы, шығып оны сатқындық жасадың деп қабылдайды. Бірақ, екі повстантық басқарушылар арасында үлкен қикілжіндік туады. Хуан Чао баскарған отряд - солтүстік-шығысқа қарай бөлініп кетеді. 678 жылдың наурызында Ван Сянь-чжи басқарған отряд әлсізденін, жеңіліс тауып, ол отряд қолға алынып, өлім жазасына кесіледі. Хуан Чао әскер отряды Лоянды жаулап ала алмаған соң, 879 жылдың күзінде артқа шегініп, Гуанжоу провинцияларының батарын бағындырады. Қаланың тұрғындары повстанттарға жаңа ашырлықпен қарады. Гуанчжоуда - ірі сауда порты болып, саудагерлер мұнда арабтардан, парсылардаи, еврейлікгерден кұралған. Саудамец айналысушылар, Қытай құрғындарын гартты, көтерілісшілерге олар аля көзбен қарады. Көтерлісшілер әскерлер Гуанчжоуда көп уақыт тұрақтайды. Күзде олар қаланы тастап, кайтадан солгүстікке карангаң зәулім эпидемия болады. әскерлердің 40% эпидемияға шалынады. Солтүстікке жорық барысында шаруалар отряды жаңарып, олардың жалпы саны жарты миллионға жетеді. Көтерілісшілер күннен - күнге Чаньанға бірнеше шаралар ұйымдастырады. Хубэй провинциясында өткен ірі тан әскерлері повстаннарға күшті соққы беріп, олар Янцзы өзенінің жағалауына шегінуіне мәжбүр болды. Янцзыда - көтерілістіі жаңа орталығы ашылып, шарулар отрядтары біріге бастады. Соңында, Хуан Чао басқарған отряд әскер саны үш жүз мыңға жетті. 880 жылдың жазында ол Лоянға қарай аттанды. Лоян 880 жылдың қараша айында құлады. Тарихи дерек көздеріне жүгінгеннің өзінде Хуан Чао Лоянга кіргенде оның әскерлері тыныштықта еді. Көтерілісшілер император туыстары мен сарай қызметшілерін, жоғарғы чиновниктерді өлтіреді. Сонымен қатар Тунгуань бекініс - заставасы көтерлісшілерге беріледі. Астанаға жол ашық болды. 881 жылы 10 каңтарында Хуан Чао басқарған отряд Чаньанда баяндама жасайды. Император оңтүсгікке - Сяпь янға қашып, содан соң Сычуаньнан орын тебеді. жүктеу/скачать 30,28 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|