«Қазақстан тарихы» пәнінің оқу-әдістемелік кешені

ХҮІІІ ғ. Қазақстан

Дәрістің мақсаты: Қазақ хандығының саяси жағынан бытыраңқы елге айналуын көрсету. Қазақ халқының тарихындағы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарының қасіретін көрсету.

1.ХҮІІІ ғ. басындағы Қазақ хандығының жағдайы. Саяси бытыранқылық.

2. Қазақ-жонғар қатынастарының шиеленісуі. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдары.

3. Қазақ халқының жонғар басқыншыларына қарсы отан соғысы.

1697 жылғы Галдан Бошоктың билік басына келуі. ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысында Ресей үшін Қазақстанның мәні. І Петр патшаның «Шығыс саясаты» жүйесіндегі Қазақстан. Қазақстанның Ресейге бодандыққа өтуінің басталуы. Бухгольц экспедициясы ( Ямышевск бекінісі – 1 қазан 1715 ж., Омбы бекінісі – 20 мамыр 1716 ж.), А.Бекович–Черкасскийдің, П.Северскийдің (Железинск бекінісі – 1717 ж.), И.М.Лихаревтің (Өскемен бекінісі – 1720 ж.) экспедициялары. Кіші жүздің ханы Әбілхайырдың Ресей патшалығымен дипломатиялық келіссөздері. 1723 жылғы қыркүйектегі Әбілхайыр ханның Еділ қалмақтарына жорығы. 1726 ж. Күздегі Әбілхайыр, Сәмеке ханжардың, Есім, Барақ сұлтандар басқарған қазақ жасақтарының Лобжы Назаров тайшы билейтін қалмақ ұлысына жорығы. Құтлымбет Қоштайұлының бастауымен елшілерін Кіші жүзді империя құрамына қабылдау туралы ұсынысымен Ресейге жіберуі. Императрица Анна Иоановна Кіші Жүзді Ресей империясының құрамына қабылдау туралы грамотаға қол қоюы. А.И.Тевкелевтің елшілігі. Әр түрлі саяси топтардың Тевкелев елшілігіне қатынасы. Кіші жүз (1731 ж.) және Орта жүз (1734 ж.) қазақтарының Ресей бодандығын қабылдауы. И.И.Неплюев. Кирилов бастаған Орынбор экспедициясының мақсаты. Ор бекінісінің құрлысының басталуы. 1749 жылы Петербург сарайындағылардың Нұралыны Кіші жүздің ханы етіп бекітуі.

Әбілхайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынасының шиеленісуі. Кіші Жүздің Ресей империясының құрамына қосылуына қарсы болған қазақ сұлтаны Барақтың Әбілхайыр ханды өлтіруі, оның саяси астары. Қазақстандағы саяси жағдайдың өзгеруі. Патшалық Ресейдің отарлау шараларына кірісуі. Линиялық бекіністер мен қалалардың салынуы. Жайық, Железинск, Өскемен Ор т.б. бекіністері. 1640 жылы салынған бекініс. Отарлау ісіндегі казак (казачество) әскерлерінің рөлі. Қазақтардың шаруашылық тәуелсіздігіне шектеуліктердің қойыла бастауы. Отаршыл әкімшіліктің ХҮІІІ ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы саясаты. Императрица Елизаветаның қазақтарға Жайық өзенінің оң жағында мал жаюға тыйым салу туралы жарлығы.

Цин империясының жоңғарларды «тыныштандыру саясаты». 1758 ж. Жоңғар хандығының жойылуы. 1756 ж. Цинь әскерінің қазақ даласына жорығы. Абылай хандығы (1771-1781 жж.). Абылай ханның біртұтас қазақ мемлекеттігін құру әрекеті. Абылай ханның Қытай және Ресей билік орындарымен қатынасы. Екатерина ІІ Абылай ханды қазақ жерлерінің Орта Жүздің ханы ретінде тануы. 1756 жылы Абылай сұлтанның Қытай қай мемлекетіне бодандыққа анты. 1740 жылғы Орта жүз ханы Әбілмамбет пен Абылай сұлтанның Ресей империясына адалдығы жөніндегі ант беруі. Битва 1750 жылғы қазақ пен жоңғар арасындағы Аяқ дегент жердегі шайқасы. Абылай ханның өлімінен кейінгі Қазақ хандығындағы саяси дағдарыс. Қырғызстан мен Орта Азия хандықтарына жасаған жорықтары. Қазақтардың Шығыс Түркістанға қоныстауы.

Кіші жүзде хандық биліктің дағдарысқа ұшырауы (ХҮІІІ ғ. ІІ-жартысы). Кіші жүз қазақтарының Е.И.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне қатысуы. 1773 ж. 5 қазандағы Орынбор қаласын қоршау. И.Пугачев бастаған көтерілістен кейін Қазақстандағы «Көрінбес қозғалысы» (партизан қозғалысы). Патшалық Ресейдің Қазақстан территориясындағы жазалау шаралары.

Батыс Қазақстан өңіріндегі Кіші жүз қазақтарының Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі (1783-1797 жж.). Көтерілістің себептері, басталуы, барысы және сипаты. 1783–1797 ж.ж. көтерілісшілердің қойған негізгі талаптары. 1785 жылғы Кіші жүз старшиндарының сиезі. Кіші жүздегі хандық билікті жоюға талпыныс. Игельстром реформасы және оның нәтижелері. Нұралы ханның биліктен кетуі. Көтерілістің жаңа кезеңі, салдары. Сырым Датұлы бастаған көтерілістің басты нәтижесі.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

1. 
   Жонғарлар Қазақстан жеріне қай жылдары басып кірді?
   
2. 
   «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деген сөздер қандай жағдайға байланысты шыққан?
   
3. 
   «Қалмақ қырылған» және Анырақай шайқастары қай жылдары болған?
   
4. 
   Әбілқайыр хан қай жылы қазақ әскерлерінің бас қолбасшысы болып сайланды?
   

1.Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) Бес томдық. 3 том. А., 2000.

2.Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.

3. Материалы по истории казахских ханств 15-18 веков. А., 1970.

4. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи в 16-18 вв. А., 1991.

5. Касымбаев Ж. Государственные деятели казахских ханств 18 в. А., 2000.

6. Султанбеков М. Аблай и его батыры. Семипалатинск, 1992.

8 тақырып.

Қазақстанның тәуелсіздіктен айырылуы. Қазақстан Ресей құрамында. Ұлт-азаттық қозғалыс

Дәрістің мақсаты: Қазақстанның Ресей бодандығын қабылдауының себептерін көрсету. Тәуелсіздігінен айырылған Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайын анықтау. Қазақ халқының отарлық езгіге қарсы ұлт-азаттық күресінің мазмұнын ашу.

1. Қазақстанның Ресей бодандығын қабылдау себептері және оның қорытындылары.

2. 
   ХҮІІІ ғ. 40-80 жылдарындағы Қазақстанның саяси жағдайы.
   
3. 
   Қазақ халқының отарлық езгіге қарсы ұлт-азаттық күресі.
   

1824 ж. Эссеннің «Орынбор қырғыздары туралы Жарғысы». Орынбор өлкесінің әскери губернаторы Перовский (1833 ж.). 1824 жылғы «Орынбор қырғыздарының Жарғысы» бойынша Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы және территориясының үш бөлікке бөлінуі. 1831 жылы дистанциялық жүйенің енгізілуі. Кіші Жүзді басқарудың орталығы. Орынбор генерал-губернаторының қызметтік лауазымдарды тағайындауы. Отаршыл әкімшіліктің Қазақстанның ішкі аудандарына тереңірек енуі және оның қазақтардың дәстүрлі шаруашылығына әсері. Егіншілік жағдайы. Қолөнер өндірісі. Көрші елдермен сауда қатынасы. Жәрмеңкелер. Қазақстанды Ресей өнеркәсібінің шикізат қорына айналдырудың басталуы. Отаршыл әкімшіліктің салықтар мен міндеткерліктерді енгізуі. Орта Азия хандықтарының Қазақстанның Оңтүстік аудандарына шапқыншылығы. Қоқан және Хиуа әскерлерінің қанды жорықтары. Қазақ ауылдарына әртүрлі салықтардың (зекет және харадж) жүктелуі.

1801 жылы Еділ мен Жайық аралығында Ішкі Бөкей хандығының құрылуы, оның экономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайы. 1824 ж. 26 маусымдағы Жәңгір ханның хан көтерілуі. 1827 ж. Нарын құмындағы Жасқұс мекеніндегі Жәңір ханның ордасының салынуы. Жәңгір ханның (1823-1845 жж) ішкі және сыртқы саясаты. Қазақстан жерінде алғаш мектептің ашылуы және қазақтардың отырықшылыққа тартылуы. Жәңгір ханның жер саясаты және Ішкі (Бөкей) Ордадасынғы 1836 – 1838 жылдардағы шаруалар көтерілісі. Көтеріліс қолбасшылары Исатай Тайманұлы және Махамбет Өтемісұлы. Хан Ордасын қоршауға алу. Көтерілістің ерекшелігі. Тастөбе мекені мен Ақбұлақ өзені маңындағы ұрыстар. 12 шілді 1838 ж. Ақбұлақ пен Қиыл өзендерінің арасындағы Исатайдың қаза болуы. Көтерілістің жеңіліс табуы және тарихи маңызы. Ішкі (Бөкей) Ордасының Ордадағы хандық билік жойылуы. Тентектөре, Қаратай, Арынғазы, Саржан сұлтандардың және Жоламан Тіленішұлының отарлық тәртіптің орнығуына қарсы бас көтерулері.

Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс (1837-1847 жж.). Мақсаты, негізгі кезеңдері, ауқымы мен сипаты. 1838 жылғы соғыс қимылдарының кең құлаш жаюы. Кенесары хан сарбаздарының патша жазалаушы отрядымен қарулы қақтығыстары. Ақмола приказы үшін күрес. Кенесары ханның өзін қолдамаған сұлтандарға қарсы жорықтары. Кенесары ханның Кіші жүз және Орта жүз қазақтарын біріктіру әрекеттері. Көтерілістің бүкіл Қазақстан территориясын қамтуы. Кенесары сұлтанның хан болып сайлануы. Кенесары ханның қазақ мемлекеттігін қайта құруға бағытталған қызметі. Хандықтың ішкі құрылысы. Кенесары хан қолына қарсы патша жазалаушы экспедицияларының аттануы. Кенесары ханның Орталық Қазақстан жерінен қоныс аударуы.

Кенесары хан әскерінің қоқандықтармен соғысы. Кене ханның Бұқара және Хиуа хандықтарымен қарым-қатынасы. Ресейдің Түркістанды жаулап алуын тоқтату үшін, Кене ханның қырғыз және қазақ халықтарын біріктіру жолындағы қимылдары. Бұл әрекеттердің іске аспай, қырғыздармен соғысуы. Кене ханның өлімі. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің тарихи маңызы.

Ұлы жүз қазақтарының Қоқандықтарға қарсы көтерілісі. Хиуа және Қоқан билігіне қарсы Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліс (1856-1857 жж.). 9 қаңтар 1857 ж. Арықбалық мекеніндегі шайқас. Патша билігіне қарсы Есет Көтібарұлы бастаған көтеріліс (1857-1858 жж.).

Патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуды аяқтауды көздеген әскери қимылдары. Орыс әскерлерінің Меркі, Әулиеата, Ақмешіт (1853), Шымкент және Түркістанды басып алуы (1864). 1860 ж. Қоқан мен Ресей арасындағы Ұзынағаш шайқасы. Сібір және Сырдария әскери шептерінің тоғысуы. Верный әскери бекінісінің негізінің қалануы (1854), Ташкент қаласының алынуы (1865). Жаңа әскери бекіністердің салынуы. Орынбор әскери округі (1864 ж.) және Түркістан әскери округінің (1867 ж.) құрылуы. Ресейдің Қазақстанды жаулап алуының аяқталуы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

1.Кіші жүздің Ресей бодандығына қабылдануы туралы грамотаға қашан қол қойылды?

2. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының отарлық езгіге қарсы күресі.

3. Бөкей хандығындағы шаруалар көтерілісінің басшыларын атаңыз.

4. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық соғыстың жылдарын атаңыз.

5. Сыр бойындағы қазақтардың азаттық жолындағы күресі.

1.Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) Бес томдық. 3 том. А., 2000.

2.Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.

3.Казахско-русские отношения в 18-19 веках. Сборник документов.А., 1964.

4. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.

5. Бекмаханов Е.Б. Қазақстан 19 ғасырдың 20-40 жылдарында. А., 1994.

6.Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в 18- начале 19 веков.А., 1981.


9 тақырып.

Қазақстан ХХ ғ. басында. Бірінші дүниежүзілік соғыс. 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалыс.

Дәрістің мақсаты: ХХ ғасыр басындағы қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көрсету. Ғасыр басындағы Ресейде болған саяси оқиғалардың Қазақстанға тигізген ықпалын анықтау.Қазақ өмірінде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің орнын көрсету.

1. ХХ ғасыр басындағы өлкедегі әлеуметтік-экономикалық жағдай.

2. 
   1905-1907 жылдардағы орыс революциясы және оның Қазақстанға ықпалы.
   
3. 
   Бірінші дүниежүзілік соғыс және оның Қазақстанға әсері.
   
4. 
   1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс.
   

1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы. 1916 жылғы көтерілістің алғышарттары мен сипаты. Көтерілістің қозғаушы күштері мен басталуы. 19-43 жас аралығындағы ер азаматтардың тыл жұмысына алынуы. 1916 жылғы 25 июньдегі патша жарлығына қарсы халықтың қарулы көтерілісіне ұлттық интелегенцияның қатынасы және көзқарасы. 1916 интеллигенция өкілдерінің радикалды бағытының көтерілісшілер жағына шығуы. Жетісу мен Сырдария облыстарындағы көтерілістер. Каспий және Орал облыстарындағы көтерілістер. Ақмола, Семей және Торғай облыстарындағы көтерілістер. 1916 жылғы көтерілістің Торғай облысындағы көтеріліс басшылары (Амангелді Иманұлы, Әбдіғапар Жанбосынұлы т.б.). Амангелді Иманұлының серігі, мерген Кейкі батыр. 1916 жылғы көтеріліс барысында хандық билікті қалпына келтіруге талпыныс (Әбдіғапар Жанбосынұлы, Бекболат Әшекеев, Нұрлан Қияшев, Оспан Шоңов). Ж.Мәмбетов пен Ұ.Саурықов қолбасшылық жасаған жер. Қоныс аударушылардың көтеріліске қатынасы. Патша өкіметінің жазалаушы экспедициялары. Жергілікті халықтың Қытайға қоныс аударуы және оның зардаптары. 1916 жылғы көтерілістің тарихи маңызы. Қазақ жастарының тыл жұмыстарына алынуы. Қазақ зиялыларының тылдағы жұмысшылардың арасындағы қызметі.

1.Бірінші дүниежүзілік соғыстың шығу себептері.

2. Соғыс қазақ еңбекші бұқара жағдайына қандай солақай әсерін тигізді?

3. Қазақ зиялыларының соғысқа байланысты қандай позиция ұстанды?

4. 1916 жылғы көтеріліске тікелей түрткі болған оқиға.

5. 1916 жылғы көтерілістің маңызы неде?

1.Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) Бес томдық. 3 том. А., 2000.

2.Қазақстан тарихы. Очерктер. А., 1994.

3. Сулейменов Б.С. Революционное движение в Казахстане в 1905-1907 гг. А., 1977.

4. Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царизма в Казахстане (1905-1917 гг.) А., 1965.

5.Восстание 1916 года в Казахстане. Документы и материалы.А., 1974.