§5. СҮБЕДЕЙ ЖОРЫҒЫ ЖӘНЕ ҚАЛҚА БОЙЫНДАҒЫ ШАЙҚАС

Монғолдар осыдан соң черкес,"лезгин, алаңдарды оңай талқандап, қыпшақ даласына жетіп, осында қыстап шықты. 1223 ж. басында Сүбедей Қырымға басып кіріп, Судак қала-1 сын басып алды да, қыпшақ даласына қайтып келді. Алғашқы шайқастан соң қыпшақтар Днепрге шегініп келіп, өзеннен өтуге орыстардан рұқсат сұрады. Монғолдар туралы хабар алған князь Мстислав Киевте орыс княздерінің кенесін шакьірып, монғол басқыншыларымен соғысуға.шешім қабылда-ды. Мүнда оларға қыпшақтар келіп қосылды. Орыс өскерлері князь жасақтарынан тұрды. Шешім княздердің кеңесінде қабыдданғанмен, әр князь өзінше әрекет жасады. Монғолдар-дың барлаушы отряды көрінген кезде князь Даниил өзеннен етіп, оларға шабуыл жасады. Біраз қарсылық көрсеткен мон-ғолдар кері қайтты. Князь Мстислав олардың соңына түсіп, жойып жіберді. Алғашқы жеңіс орыстардың еңсесін көтерді. Одақтастар шығысқа қыпшақ даласына келді: 9 күннен кейін олар Қалқа өзенінің жағасына келіп жетті.

Князьдер кеңесінде әр түрлі пікірлер айтылды. Киев князі Мстислав Қалқа өзенінен етпей, биік жағалауға қорғаныс тұрғызды. Галицкий князі Мстислав басқа князьдермен және қыпшақ әскерімен бірлесе бтырып, Қалқа өзенінен өтіп, монғолдарға аттавды.

Шайқастың алгашқы кезеңі - орыс және қыпшақ алдынғы отрядының соққыға үшырауы.

Шайқастың үшінші кезеңінде монғоддар Киев князі Мстис-лавқа шабуыл жасап, алайда тіке шабуылмен ала алмады. Сүбе-дей қулық жасап, өз барлаушысын жасырын жіберіп, Мстиславка егер құн төлесең, сенің өзің мен жасағыңа тиіспейміз деді. Бұл сөзге сенген Мстислав қорғанысын тастап шықты. Монғол-дар бұларға шабуыл жасап, бәрін де құртып жіберді. Осыдан кейін Сүбедей жасағы Еділдің бойымен жүріп отырды. Олар Кама өзенінің сағасында татарлардан (болгарлардан) жеңіліп, кейін қайтты. Сөйтіп, 1225 ж. Сүбедей әскерлері Каспий теңізінің солтүстігімен жүріп отырып, Азияға, монғолдар-дың негізгі күшіне қайтып орадды. Хорезм жорығы кезінде мо-нғолдар жауға дұрыс барлау жүргізе алды және Орта Азия мемлекетгерінің ішкі ала ауыздықтарын онды пайдалана білді. Олар жауының бірігуіне жол бермей, жеке-жеке талқандады. Қамалдарды қоршағанда, сол кездегі ең жаңа құралдарды пай-далаңды.

Орыстардың жеңілу себебі жаудың күшін дұрыс бағалай алмау, күштердің бытыраңқылығы, бірыңғай басшылықтың болмауы еді.

§6. МОНҒОЛ-ТҮРІКТЕРДЩ ЕУРОПАҒА ЖОРЫҒЫ

Сүбедей жорығы Еуропаға барлау сипатында өтті. 1227 ж. Шыңғыс хан, 1225 ж. оның үлкен ұлы Жошы дүниеден өтті¹. 1235 ж. Шыңғыс ханның үшінші ұлы Октай (Үкідай) құрыл-тай шақырып, Кореяға, Қытайға, Үндістанға және Еуропаға жорық жасау жөнінде шешім қабылдады. 1236 жылы Жошы-ның Ұлы Батый мен көмекшісі Сүбедей екеуі монғол әскерлерінің күшін біріктіріп, Ертісті өрлеп барып, Еділге қарай бет алды. Сүбедей болгарларды талқандауға тапсырыс алды. Ал негізгі күш Дон езеніне қарай жылжыды.

1237 ж. Батый Рязань князінен ондық салық төлеуді талап етті. Князь: "Біздің бәріміз, яғни бірде-біреуіміз тірі қалмай өлгенде, бәрі сенікі болады", - деп жауап берді.