Қазақстанның Әскери тарихы

Бұл сөздің астарында не бар? Даңқты өткеніміз қандай, ол қашаннан басталады?

Қазақтар белсене қатысқан Азамат соғысы жылдары (1918-1920 жж.) Қазақстан аумағында 4 кавалериялық бригада, 7 кавалериялық полк, 2 кавалериялық дивизион, 4 кавалериялық эскадрон, 4 жаяу әскер полкі, 8 күзет полкі және басқа да бөлімшелер құрылды. Олар азамат соғысына белсене қатысты. ¥лы Отан соғысына казақстандықтардың қатысуы туралы айтатын болсақ, мұнда да біздің жерлестеріміз жеңіске өлшеусіз үлес қосты. Қазақстанда құрылған 20-дан аса дивизиялар мен бригадалар шексіз батылдықпен шайқасты.

1. 
   Жалпы мақсаттағы күштер.
   
2. 
   Әуе қорғанысы күштері.
   
3. 
   Мемлекеттік шекараны қорғау күштері.
   

Кітап сегіз тараудан тұрады. Оның I—VI тарауларының авторы отставкадағы гв. полковнигі, Ресей Әскери ғылымдар академиясының корреспондент мүшесі, профессор Керейхан Аманжолов, VII—VIII тараулардың авторы генерал-майор, профессор Абай Тасболатов.

Геродот сақтарды олардың айналысқан кәсіптеріне қарай жіктеген: егінші сақтар Зеравшан, Әмудария, Сырдария, Іле, Днепр мен Буг өзендері жағалауларындағы өлкелерде өмір сүрсе, көшпелі сақгар Днепрдің шығыс жағын мекендеді дейді.

Сақтарда мал шаруашылы жақсы дамыды, әсіресе жылқы шаруашылығы алға басты, соған байланысты, негізгі жауын-герлері атты әскер болды. Сақ тайпалары көсемдерінің мола-ларынан ондаған, тіпті жүздеген аттың бастары табылған, олар сақ көсемдері өлгенде бірге көмілген. Б.з.д. V ғасырда сақ тайпаларында әскери демократия ұйымдары болды: ол тайпа жиыны, тайпа көсемі, тайпа көсемдері кеңесінен тұрды. Бұл қоғамдық ұйымдардың негізгі мақсаты соғыс жүргізу еді. Осыған байланысты, сақтар соғыс құдайларына үлкен құрбандыктар шалды.

Б.З.Д. VI ғасырда сақ көсемдерінің орны мұраға қалдыры-лып, патшалық — мұрагерлік билікке айнала бастады. Сөйтіп, қолында үлкен саяси күші бар, мықты сақ мемлекеті пайда болды, оның үстемдігі бірнеше ғасырға созылды. Б.З.Д. VII ғ. сақтар басқыншылық соғыстар жүргізді. Олар Кіші Азияға басып кірді, Геродоттың айтуынша, олар мұнда 28 жыл үстемдік етті. Б.З.Д. VI—V ғғ. сақтар қорғаныс соғыстарын жүргізді, атап айтқанда, парсы әскерлерінің шабуылын тойта-рып отырды. Сақтардың ер-азаматтарының барлығы да жа-уынгер болды. "Сақтарда, - деп жазады Аристотель, - бірде-бір жауды өлтірмеген жауынгерге, үлкен мерекелерде айнал-дыра ішілетін ішіңціктен татуға рұқсат етілмейтін".

Геродоттың айтуынша, сақтар соғыста түскен олжадан өлтірген жауының санына байланысты үлес алады, оның дәлелі ретінде, өз патшасьша өлтірген жауының басын өкеліп көрсет-кен. Ежелгі халық аузыңпа айтылатын, арабтардың тасқа, парсылардың өзенге табынғанындай, сақтар семсерге табынған.

Сақтар еркіндік сүйгіштігімен, батылдығымен, ұрыста табандылығымен көзге түсті. Геродот сақтарды ақыл-ойы ерек-ше дамыған ел деп есептейді. Екінші бір ежелгі дүние тарих-шысы Юстиннің айтуы бойынша: "Бұл халық еңбекте қажымайтын, ұрыста бой бермейтін, қамалдай беріктігі төтенше. Олардың жоғалтатындай ештеңесі болған жоқ, жеңісте атақ-тан басқа ештеңе дәметкен жоқ".
2.САҚТАРДЫҢ ҚАРУЫ, ӘСКЕРИ ӨНЕРІ ЖӘНЕ ПАРСЫ ПАТШАСЫ КИРДІ ЖЕҢУІ (б.з.д. 529 ж.)
Әскери өнердің дамуында сак жауынгерлерінің үлкен орны бар. Олардың соғыс жүргізу өнері мындаған жылдар бойы жаулары мен достарының назарын аударып келді, әрі ежелгі құл иеленуші мемлекеттердің әскери өнерінін дамуы-на өзіндік әсерін тигізді. Ежелгі әскери теоретиктер сақтар-дың әскери өнерін зерттей келе, олардьщ ерекшеліктерін көрсетті және пайдалануға кеңес берді. Сақтардың негізгі қаруы садақ пен ұзын найза бодды. Сақ садақтары екі серіппелі бөліктен тұрды: сыммен жалғастыры-ла тартылған қос мүйізу Геродот айтқаңдай^сақтар садақты кеудесіне емес, иығыиа қойып атқан, олар оң иыққа да, сол иықка да қойып ата беретін болған. Сақ жауынгері — ол атты садақшы. Авдиевтің айтуынша, оның күші - "жебеде, қорамсақта және боддыруды білмейтін жүйрік атга". Садақ пен найзадан басқа, сақтарда қысқа қылыш және арқан болды.

Сақтардың қорғаныс құралдары қалқан, сауыт, бас киім болды. Қалқан шағын гана болды, теріден жасалды. Сауыт ал-ғашында мыстан, кейіннен темірден жасадды, денеге тиіп тұрды, бірақ жауынгердің қимыл-қозғалысына кедергі жасамады.

Сақ өскерлері жеке-жеке топтан (рулық топ) тұрды.

Бірнеше отряд тосқауыл жасау үшін алдыға жіберілді және бұларды кодцау үшін қосымша куш жұмсалды. Негізгі мақсат майданның тұтастығын бұзу болды. Ұрыс шебін атты әскер құрады, жаяу соғысқан жоқ.

Сақтар, негізінен, өз жауын күшпен емес, айламен алды. Соғыс, әдетте, күтпеген жерден шабуыл жасау түрінде баста-лып отырды. Тұтқиылдан шабуыл жасап, жауының есін жи-ғызбастан арғы жағына өте шығуға ұмтылды немесе өтірік шегініп, қапыда қарсы шабуыл жасады. Соғыс табысты өткен жағдайда, сақтар жауын толық талқандағанша қуалап, толық жойып жіберуге ұмтылды. Ал жеңіліске ұшыраған жағдайда, айқасты өздерінің пайдасына шешілгенше жалғастыра берді.

Сақтарда үнемі жайылым жетіспеді. Олардың күшін әлсіреткен ең басты нөрсе тайпалар арасындағы қақтығыстар болды.

Б.з.д. 529 жылы парсы әскерлері Окс өзенінен өтіп, бірнеше сақ отрядын талқандады. Томирис ез жеріне жауды тереңдей енгізіп, шатқалға апарып талқандау үшін, өз жауынгерлеріне жылдам кері шегінуге бұйрық берді. Жеңіске масаттанған парсылар сақтардың соңынан қуып берді де, сақ-тар алдын ала ойлағандай шатқалға жетіп, парсылар құрылған қақпанға тап болды.

Осы шатқалда парсылар түп-түқиянымен талқандалды, Кир патша өлтірілді. Юстиннің айтуынша, осы ұрыста сақтар 200 мың парсыны құртып жіберген. Бұл сан үлғайтылып көрсетілген, шындығында, бірнеше ондаған мың парсы қүртылған. Өйткені, олар (парсылар) үнемі, үздіксіз соғысып отырғандыкган, өз тайпаларының есебінен жауынгерлер саны толықтырылып отырса да, тек ондаған мыңға жеткенін, алай-да 200 мың болмағандығын байкауға болады.

Соғыс ісін жүргізуде, атап айтқанда, жаппай соғысқа кірісуде де, жеке-жеке шабуыл жасауда да сақ соғыс өнерінің өзіндік ерекшеліктері болды. Сақ стратегиясы соғыста күшті дұрыс бағалай білуімен, оны өз пайдасына өзгерте алуымен сипатталады. Жаудың күші сан жағынан басым түскен жағдайда сақтар соғысқа кіріспей, әдейі өз жерінің ішіне қарай шегініп отырды. Жау күші әлсіреген жағдайда, шегінер жо-лын кесіп, оларды қоршап алып, қүртып жіберуге тырысты. Осылайша, сақтар соғыс барысында күшті өз пайдасына бұруда бірінші болып стратегиялық шегініс жасау әдісін қолданды.

Сақтардың соғыс жүргізу әдісінің де өзіндік ерекшелігі болды. Сақтар әскерді өзара келісімге келіп отыратын екі топка бөлді: бірінші отряд соғысқан жауға қарсы майданға шыққанда, екіншісі жау тылында немесе жау шегінген жағ-дайда соққы беруге дайын тұрды.

Сақтар бұл әдісті ескі грек-рим авторлары атаған "кіші соғыстарда" кеңінен пайдаланды. Олар кедергілер жасады, алдап түсірді, күндіз де, түнде де тұтқиылдан шабуыл жасап, тез жоқ боп кетіп отырды. Күтпеген ұсақ шабуылдармен жау әскерлерін үнемі үрейлендірді, алайда өздері ешқашан ұстат-пады.

Сакгардың соғыс өнеріне сипаттама бере отырып, Геродот былай деп жазды: "Олардың жеріне басып кірген жаудың еш-қайсысы қашып құтыла алмайды. Егер олар ашык соғысуды өздері қаламаса, ешкім оларды қуып жете де алмайды, себебі оларда қала да, бекініс те жоқ. Алайда олар өз баспаналарын өздерімен бірге ала журеді өрі олардың барлығы да ат үстінде садакты жақсы ататын мергендер. Азықты олар жерден емес, мал өсіруден табады. Осындай жағдайда олар қалай жеңімпаз болмасын".

Геродот олардың қыс айларында мұз үстінде де шабуыл жасағандығын айтады. Ертедегі авторлар сақтардың тарихи рөлін жақсы түсінген.

Юстин скиф қаһармандығының ұлылығы мен маңызды-лығына жете мән бере отырып, "сақ тарихының даңқы олар-дың әміршілдігінен де жоғары тұрды" деген баға берді.

Демек, түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқы-ның әскери тарихын, оның ежелгі мәдениетін зерттегенде, жоғарыдағы сүбелі арналарға соқпауға болмайды.

Қорыта келгенде, сақтар одағы өздері мекендеген жерінде б.з.д. II ғасырға дейін өмір сүрді. Содан соң сақ тайпалары-ның одағы ыдырап, бүгінгі түркі тектес басқа тайпаларға сіңісіп кетті.

§ 3. САҚТАРДЫҢ АЛЕКСАНДР МАКЕДОНСКИЙМЕН СОҒЫСЫ (б.З.Д. 330-328 ЖЖ.)

Арриан, Курций Квинт және Геродот еңбектерінде сақтардың Александр Македонский армиясымен екі жыл бойы соғыс жүргізгендігін баяндайды. Александр Македонский сақтарды соғыста тізе бүктіре алмады. Енді сол сақтардың Александр Македонскиймен жүргізген соғыстарының шешуші кезендеріне тоқгалайық.

Үш жарым жыл ішінде македондықгар парсы флотын талқандап, Эгей мен Жерорта теңізіне орнығып алды. Йарсылардың саяси-экономикалық орталығы Вавилон қаласын жаулап алды. Осы уақыт ішінде македон жауынгерлері сегіз мың ша-қырымнан астам қашықтықты басып өтті. Парсы патшалығы талқандалды, дегенмен өздерінің жеңісін баянды ету үшін ма-кедондықтарға Бактрия, Соғдиана және Хорезмді баганды-руға тура келді. Бұл далаларда көшпелі сақ-массагет тайпалары мекендеді. Бактрия мен Соғдиана аса маңызды сауда жо-лында тұрды. Шығысқа үстемдік ету үшін македондықтарға міндетті түрде осы аймақты бағындыруға тура келді. Бұл мақ-сатты жүзеге асыру үшін македондықтар тағы да үш жарым жыл уақыт кетірді.

Б.з.д. 330 жылы көктемде Македон әскерлері Әкбатанға қарай жылжып, 15 күннің ішінде мың шақырым жерді басып өтті де, Дарийдің соңғы байлығын басып алды. Македон атты әскері мен жеңіл қаруланған жаяу әскері парсы әскерлерін одан әрі қарай қуды. Көп ұзамай Дарийдің өлтірілгені белгілі болды. Содан соң македондықтар Соғдианаға — сақтарға ба-сып кіріп, бостандық сүйгіш тайпалармен екі жылға созылған соғыс жүргізді.

Соғыстың бірінші кезеңінде - б.з.д. 329 ж. Македон жауынгерлері Окс езенінен өтті де, Мараканд (Самарқанд) қала-сын басып алда. Бұдан кейін македондықтар Яқсарт өзеніне жетіп, аса мықты қамал-қала - соңғы Александрия (Ход-жент) қаласын салды. Алайда Соғдианада орнығу үшін тағы да екі жыл соғысуға тура келді.

Македон басқыншыларымен күресті Соғдиананың әскер басы Спитамен басқарды. Ол сақ тайпаларымен одақ құрды. Жергілікті халық көтеріліске шығып, Яқсарт өзені аңғарындағы жеті қаладағы Македон гарнизондарын жойып жіберді. Спитамен басқарған жасақ Мараканд қаласындағы Македон гарнизонын қоршауға алды. Македон әскері киын жағдайда қалды. Олар, дегенмен, жанталаса отырып, көтеріліске шық-қан жеті қаланы да қайта қайтарып алды, бірақ Спитамен әскеріне қарсы тұруға мүмкіндігі болмады. Себебі Яқсарт өзенінің оң жағында тұрған сақтардың үлкен күші өзен арқылы Македон армиясын атқылады. Сақтар Александрға сөз салды: "Сен, Александр, сақтармен соғысамын деп өрескелдікке барма, егер сенің оларға шабуыл жасауға баты-лың барған болса, олардын азияттық тағылардан (варварлар-дан) өзгеше екенін байқаған болар едің'.

Македондықтар өзен арқылы тас ататын машиналарын құрып, сақтарды атқылай бастады. Атқылау кезінде садақщы-лар мен мергендер (сакданшылар) өзеннек өтіп, сақтардың алдыңғы отрядтарын кейін шегіндірді және фаланг (ұзын найзалы әскерлер) мен атты әскердің өзеннен өтуіне жағдай жасады. Сөйтіп, шайқас Яқсарт өзенінің оң жағына ауысты.

Шайқастың бірінші кезеңін македондықтардың алдыңғы отряды бастады. Сақтарға қарсы одақтас атты әскер отряды жіберілді. Сақтар бұл шабуыдцы тойтарып, оларды қоршап алып, жебемен атқылады. Атты әскерге көмекке жеңіл қару-ланған жаяу әскер жіберілді. Енді сақтар шегінді, алайда жау-ды көзден таса қылған жоқ.

Екінші кезең — негізгі күштің ұрысы және саҚтардың шегінуі.

Аддыңғы жасаққа көмекке үш шағын топпен атш мергендер жіберілді. Алайда сақгар македондыктар шабуылын тойтарып тастады. Сонда Александр өзінің атш әскерінің бәрін де соғысқа кірістірді де, сақтарды шегіндіріп, соңынан түсті. Аррианның айтуынша, сақтарды аптап ыстық, шөл және Александрды ауыртқан лай су құтқарды. Ұлы қолбасылардың жеңіліс-терін табиғиқиыншылықтарға аудару — ежелгі және

қазіргі тарихшылардың әдеті. Шындығында, Кирдің түбіне жеткен қайғылы оқиғаны еске алған Александр сақтардың жеріне теревдеп ену-ге бата алмады, Македон армиясына қарсы сақтардың әскери қимылы өз әскерін жеке-жеке талқандалудан сақтай отырып, дұшпанға қарсы күшті бірте-бірте топтастырып, күшейтуімен сипатталады. Шайқасып жатқан отрядтар бір-бірімен тығыз байланыста бодцы және өзара тактикалық қимыл бірлестігін сақтады. Сақтардың артынан түсуді тоқтату, Арриан айтқан-дай, сақтарды талқандалудан сақтаған жоқ, керісінше, сақтар-дың македондықтарды өз жеріне терендете енгізіп алып, талқ-андауынан сақтап қалды.

Осыдан кейін Македон басқыншылары негізгі күштерін Мараканда тұрған Спитамен басқарған жауынгерлерге қарсы жұмсады. Бірақ Спитамен жағдайды дұрыс сарапқа салды да, шайқасқа түспей, Мараканды тастап, тез шегініп, сақ әскерлеріне барып қосылды. Оның соңынан күшті Македон отряды қуғындады. Сақтармен бірігіп алған Спитамен әскері македондықтарға шабуыл жасай бастады, бірақ ұлкен шай-қасқа түскен жоқ. Бұл македондықтарды кейін шегінуге мөжбүр етті. Жау садақшыларының қаупін сейілту үшін Ма-кедон отряды Политамет (Зеравшан) бойындағьі орманға тоқ-тады да, сол жерде шайқасқа түсті.

Политамет өзені бойывдағы шайқастың бірінші кезеңі — Спитамен жасағының македондықтардың өзеннен өтуіне бөгет жасауы. Македондықтардың атты әскерінің бір командирі қолбасыларының рұқсатынсыз өзеннен өте баста-ды. Оның соңынан жаяу әскер бей-берекет қозғалды. Спита-мен садақшылары мен сақ мергендері өзеннен өтпекші бол ғандарды жебенің астынан алды. Мұнымен қоса сақ атты әскерлері өзенге түсіп, өзендегі бір аралға шыққысы келген жау әскеріне шабуыл жасады.

Сөйтіп, жеке корғандар салу үшін үлкен қаланы күшейтіп, үлкен гарнизон үстау тиімді больш шықты. Қазіргі қазақтар, өзбектер және тәжіктердің арғы аталарынын Спи-тамен сияқты талантты көсем басшылығымен жүргізген шай-қастары македондықтарды Бактрия мен Соғдиананы бағын-дыру үшін көп уақыт жұмсауға мәжбүр етті. Бірақ бағындыра алмады. Тек б.з.д. 327 жылы Македон армиясы Үндістанға жорық бастады.

Біздің еліміз аумағында тұрған жауынгер, бостандық сүйгіш халықтармен соғысу македондықтарға парсылармен соғысудан гөрі анағұрлым көп күш жүмсауды талап етті. Бірақ солай бола тұра, Македон армиясы Бактрия мен Соғдианадағы негізгі сауда жолдарында орнығып қалды. Олардың бұл жеңіске қол жеткізуіне себепші болған жергілікті ақсүйектердің сатқындығы және Спитамен армиясына одақ-тас болған тайпалардың кемегінің әлсіздігі еді. Македондық-тар жеңіске жеткенмен, аса зор шығынға ұшырады. Алексан-дрдың өзі де бірнеше рет жараланды.

Сақтар кейіннен Александр Македонский армиясында қызмет етті. Сақгардың замандастары олардың әскери өнерін жогары бағалады. Мысалы, Александр Македонский жағында сақтардың атты өскері болған. Аррианның "Анабазис Александра" кітабынан мәлім болғанындай, Александрдың бойшаң жауынгерлерінің өзі сақ жауынгерлерінің иығына өрең жетеді. Сақтар империяның ең шалғай өңірлерінде де қыз-мет етеді. Олар тіпті Египетте, Мемфисте болады. Бұл жер-лерден сақ атты өскерлерінің қобдишалары табылған. Ал Кархемыштың маңында парсы гарнизонынан шыққан сақ жауынгерлерінің кабірлері табылып отыр. Сақтар сонымен қатар Марафон әскерлерінің бетке ұстары болған. Олардың ерлігі аңызға айналған. Ал Платей соғысында ер жүректік көрсеткен сақтың атты әскері болды. Сақ жауынгерлерінің қолдан жасалған жебелері бүкіл Алдыңғы Азия мен Грецияда ұшырасады.