ҚазақТҰтынуодағЫ
Қазақстандағы номадизмнің ерекшеліктері
жүктеу/скачать 2,72 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 7.2 Фольклор – экономикалық ойлардың бастау бұлағы
- 7.3 Әл - Фараби ілімі, Тәуке ханның “Жеті жарғы”
- 7.4 ХІХ ғасырдағы Қазақ – демократтарының
7.1 Қазақстандағы номадизмнің ерекшеліктері.Кәзіргі Қазақ халқы мен оның көне ата – бабаларының тарихы әлемдік өркениет тарихының органикалық құрамды бөлігі. Бүгінгі күні Қазақстан – дербес, егеменді, тәуелсіз мемлекет. Ендігі уақытта экономикалық, саяси және мәдени өмірі нарықтық қатынастарға байланысты. Қазақстан әлемдік шаруашылық жүйесінің субъектісі болып саналады. Қазақ халқының қоғамдық даму эволюциясы, соның ішінде экономикалық өмірі мен ой – санасының қалыптасуы, салты мен тіршілік тынысы, елдің шаруашылық жүргізу тәсілі – номадтардың тұрмысына ұқсас құрылған. К. Маркстің “азаттық өндіріс әдісі” деген термині – бұл халықтардың тұрмыс-тіршілігінің сипатын, меншік иелеуінің объектісі мен субъектісін қамтиды. Сондықтан көшпелі халық – номадтардың қоныс аударуы, жаз жайлауда, қыс қыстауда, сол халықтың кеңістікті, табиғатты тиімді пайдалану, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар сипатынан туындайтын саяси - әлеуметтік артықшылығы, тіпті экология жағынан да өркениетті құбылыс. Жалпы “Номадизм” – “номасрад”, “номадес” деген грек сөзінен шыққан – малшылардың “көшпелі” өмір - салты дегенді білдіреді. Ол адамдардың көшпелі, мал шаруашылығына өтумен байланысты - номадизм Еуразия таулы – далалық тайпаларының ортасында біздің дәуірімізге дейінге екінші мың жылдықтың соңы мен бірінші мың жылдықтың басында пайда болып, Орталық және Батыс Азияның бірсыпыра елдерінде сақталды. Қазақстанның экономикасындағы номадизмінің ерекшелігі мұнда қалыптасуы және дамуы бүкіл көп ғасырлық тарихы мал шаруашылығына, көшпелі өмір салтына негізделінгенінен тұрады. Мал шаруашылығы, басты тіршілік арқауына айналған, бүкіл Қазақ қоғамының даму шыңының тарихи тәжирбесі Қазақстанның экономикалық ойларының негізгі бастау көздерінің бірі болып саналатын, қазақ фольклорындағы деректер, осыны толық растайды. Ғасырлар бойы біздің ата - бабаларымыз бір – бірімен кездескен сәтте, алдымен “мал – жан аман ба?” деп саулық сұрасқан. Малды бірінші кезекке, содан кейін барып жанды, денсаулықты қойған. Бұл мысал – Қазақстан малшыларының көшпелі өмір-салты экономикасында номадизмінің басым болғандығының дәлелі. Номадизм ерекшелігін ұғуы үшін ұлттық “менталитет” түсінігін білу керек, яғни біреуді силау, толғанып ойлау тәсілі, әлемді түсіне білу, Қазақ халқының менталитетіне оның ашықтығы, қонақ жайлылығы, мейман достығы жатады. Н.Ә.Назарбаевтың айтуынша: Қазақ халқының генетикалық сипатының ашықтығын, жан мейірмандылығын, қажет кезінде барымен бөлісе білуін жатқызады. Ешқашан және ешкімге ол жеккөрушілік сезімді көрсетпей, ешқашан халықаралық конфликтінің қайнары болып көрмеген дейді. Қазақтардың көшіп - қону дәуірінде, Ұлы даланың қатаң жағдайлары, бір жануяға – жеке өмір сүруге мүмкіндік бермей, халықты өзара көмек көрсетуге үйретті. Көшпенділердің мінез – құлқына, өзара қолдау, қайғыда жан ашу және бір – біріне көмектесу қасиеттерін жатқызуға болады. Осының барлығы Қазақ ұлтының нығаюына, өсуіне әкелді. “Ашық көңіл үйдің тарлығын білдірмейді”, “От қайдан болса, сол жақтан жылу келеді” деген мәтел де осыны көрсетеді. Осындай қазақ халқының ерекшелігі, оның жақсы қасиеттері демократиялық қоғамды құруға көмектесуге тиіс. Оның фундаменті болып ұлтаралық келісім, бір-бірін түсінушілік болып табылады. Бірақта, алғашында империялық, кейіннен кеңестік – коммунистік идеологияның ықпалында қалған қазақ мәдениеті, ғылымы, халқының басынан кешкен экономикалық, мәдени оқиғалары, құбылыстары тарихи зерттеулерден шеттетілгендігін айту керек. Мұндай жағдай “колониалдық жүйеге кірмейтін шағын халықтардың өзіндік тарихы болмайды” деген концепцияның нәтижесі болды. Осыған байланысты жазбалы документалды тарихын қалдыруға құқықтарынан айрылған Қазақ халқы өз құндылықтарын халықаралық деңгейде толық түрде көрсете алмады. Егемендікті, тәуелсіздікті алғаннан кейін әлемдік жұртшылықпен жан-жақты қарым-қатынас жасауға, олардың тарихы, мәдениеті, әдебиеті және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде алынған баға деңгейімен танысуға мүмкіндік туды. ЮНЕСКО –ның 1995 жылды – Абай жылы, 1996 жылды –Жамбыл жылы, 1997 жылды - Әуезов жылы деп атауы осындай процестерге жаңа бір күш беруде. Осымен байланысты номадизм дәуірінен өткен, ренесансқа жеткен Қазақтар, ренесанс дәуірінен өттіме, жоқ па деген сұрақ ғалымдар, тарихшылар, әдебиетшілер ойларын туғызуда. Егер “Ренесанс” түсінігі – жаңару, прогресс, гүлдеу дегенді білдірсе онда еліміздің өткен тарихына көзжіберіп дамыған, қалыптасқан саяси – экономиялық дәуірлерімізді еске алсақ, бір кезде “артта қалған” деген атақ алған, қазақ халқы ренесансты бастан кешіре алды деген шешуді ашық айтуға болады. Егер біз белгілі бір тарихи кезеңдегі бір мәдени-рухани әлеуеметті анықтауды бұрынғы әдістемелік сілтемелермен, қоғам дамуын жалған заңдылықтармен қарастырсақ, онда біз тағы да қатаң қателіктерде қаламыз. Осындай әдістің қателігі талай рет дәлелденген. Әлемдік тарихи процесс мынаны көрсетеді, бір жағынан әлеуметік саяси өмір мен екінші жағынан мәдени-рухани шыншылдықтың арасында тұрақты сәйкестік әр қашанда бола бермейді. Мұны келесі мысалдардан байқауға болады. Ежелгі гректерде кұлиеленушілік қоғам үстемдік еткенде классикалық мәдениеттің гүлденген кезі болды.Ал ортағасырлық діни Мистицизмі кезінде Еуропада ренесанс жақсы дами бастады. Наполеон әскері Германияны жеңген кезде классикалық неміс философиясы мен мәдениеті өркендеген болатын. Басыбайлы крепоснойлы Ресей ХІХ ғасырды мәдениет пен әдебиеттің “алтын ғасыры” деп атады. Әлеуметтік саяси және дамудың мәдени-рухани деңгейі арасындағы сәйкессіздікті өз уақытында ұлы Гегель “тарихтың жалған бет пердесі” деген. Егер еуропалық ренесанс Данте мен Джоттодан бастама алып, Байронмен аяқталса, онда қазақ ренесансы Шоқан мен Құрманғазыдан басталып Абаймен аяқталады деген ойды айтуға болады. Бұл тек жәй салыстыру емес, бұл жан-жақты, терең талдау мен зерттеуді талап ететін болашақ. Уақыт өте тарихи тұлғалар бейнелері, ұлттық мәдениеттің әлемдік мәні, оның ертедегі тамырлары жаң-жақты ашыла бастайды. Сонда ғана қазіргі және болашақ ұрпақты ХІХ ғасырда туған Абай және басқада ақын, сазгер, ғалым мен ағартушылар қатарымен таңқалдыруға болмайды. Керісінше, қазақ халқының мәдени-рухани жаңаруы ХІХ ғасырда әлемге Абай, Құрманғазы, Шоқан, Ыбырай сияқты алып тұлғаларды сыйламай қоймады. 7.2 Фольклор – экономикалық ойлардың бастау бұлағыФольклор мен әдебиет – әр халықтың сөз өнерінің екі түрі. Дегенмен, фольклор бұл тек сөз өнері емес, сонымен бірге халықтың тұрмыс-салтының құрамды бөлігі. Сөз өнері ретінде – фольклор әдебиеттен өзгешелең. Бұл айырмашылық тарихи дамудың әртүрлі кезеңдерінде мызғымас болып қалмайды. Әдебиет – жеке адамдар жасайтын өнер, ал фольклор – ұжымдық болып саналады. Әдебиет – жаңашылдықтың, ал – фольклор дәстүрдің алдыңғы негізгі соқпақ жолдары. Фольклор тарихы, адамзат дамуының көне дәуірлерінен бастау алады. Фольклор еңбек процессінде туады, адамдардың көңілді және еркін өсуі үшін әрқашанда олардың көзқарастары мен мүдделерін білдіреді. Әдебиет жазба түрде өмір сүрсе, фольклор ауызша тілде шығарылады және халықтың жадында сақталады. Әрбір халықтың фольклоры, оның тарихы, салттары мен мәдениеті сияқты қайталанбас өнер туындысы. Фольклорлық ең қысқа шығармалар – мақалдар мен мәтелдер, әрбір халықтың сол бір ойын өзінше білдіреді. Қазақ фольклоры – экономикалық ойлардың қайнар көзі. Қазақтың бүкіл мәдениеті, сандаған дәстүрі мен мал бағу, тұрмыс жағдайлары қазақ фольклорінде жинақталған. “Асыл тастан – ақыл жастан”. Абайдың бұл таңғажайып сөзі орыс тілінде де жағымды үндестікте естіледі: “Драгоценность в камнях – ум у молодежи”; “Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар”; “Көз қорқақ – қол батыр”; “Басы қатты болса, аяғы тәтті болады” т.б.; Мақал мен мәтелдер – қазақтың ауызша халық шығармашылығының жанры, фольклордың құрама бөлігі. Мақал аяқталған жеке ойды білдіреді. Мәтел толық ойдың мәтінінде берілетін аяқталмаған сөйлем болып табылады. Қазақтың мақал-мәтелдерінің маңызы аңшылық, малшылық, жер өңдеу, қол өнері тағы басқа да шаруашылық қатарды сипаттайды. Олар адамдарда батылдық, әділеттік, еңбекке деген сыйлық, білім, өнер, туған жер мен халыққа деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу құралы болып саналады. Көптеген ғасырлар бойы мақал –мәтелдер жаттауға ыңғайлы түрде құралып, экономикалық ойдың таңқаларлық жиындары болып, малшы өмірін көрсететін фольклорде, номадизмде шоғырланған. Қазақ даналылық адамға үш абырой әкеледі дейді. Олар шөл далада қазылған құдық, өзен үстінен салынған көпір, жол шетінде отырғызылған ағаш. Осыны дәлелдеу үшін тек бірнеше мақалдар келтіруге болады; Еңбек қасіретін көрмей, ешқашан да жетістікке жетпейсің; Еңбек өмірдің сәні; Білімсіз жұмыстың көркемі жоқ; Жұмыссыз адам тоқ болмас; Еңбек көзін тапқан-байлықты да табады; Тек біліммен ғана адам бай болады, тек біліммен ғана ғасыр алға жылжиды; 7.3 Әл - Фараби ілімі, Тәуке ханның “Жеті жарғы” –заң ескерткіші.Шығыстың оқымысты ғұламасы, аса көрнекті философы - Әбу Насыр Мухаммед Әл – Фарабидің (870-950 жж) ғылыми қызметі ІХ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстанның мәдени дамуына айқын дәлел бола алады. Сондықтан да, халық арасында ол “Елдің мұғалімі”, “Шығыстың Аристотелі” деген құрметті атаққа ие болды. Әл – Фараби бірсыпыра материалистік идеялардың авторы, адамзаттың ақыл – ойы мен тұрмысының тұтастық диалектикасын ашып көрсетті. Өзінің ғылыми көзқарастарымен, уақыттан озып туған Әл – Фараби ғылымды теориялық (логика, жаратылыстану, математика т.б.) және практикалық этика, (политика, философия) деп екіге бөлді. Әл – Фараби өзінің ғылыми трактаттарында дүние мен оның мән – маңызы, сезім мен ақыл – ой органдары арқылы танылады деп дәлелдеді. Көне Қазақстан ғылымына Әл – Фарабидің қосқан үлесі аса зор және жемісті болды. Логика, медицина, анатомия, философия және юриспруденция, математика – ұлы ойшыл өзінің терең ақыл – ойымен қамтыған, оның білім салаларының шеңбері болып саналады. Оның негізгі шығармалары: “Кемеңгерлік гаммалары”, “Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактаттары”, “Ғалымды саралау туралы трактат”, оның оқымыстылығының, кең таным шеңберлігін және қазақ малшыларының көшпелі өмір салтын салыстыру ойлары тағы да бір дәлел. Мысалы Әбу Насыр Әл-Фарабидің “Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы тракттары” ғылыми тұжырымдар ретінде қазақстанның экономикалық теориясының негізі. Мұнда бір адамның қажетін екіншінің қанағаттандыруы, қоғамдық тұтастыққа әкеліп, өзара қарым қатынастар туғызып, адамзат қоғамын құру жолдары көрсетілген. Әл-Фарабидің экономикалық категориясында қала тұрғындары жай ғана адамдар тобы ғана емес, өндіргіш күш және адамзат қоғамын құрушы фактордың негізі, олар бірлікке, қайрымдылыққа шақырған. Әл-Фарабидің бұл идеясы бүгінгі күн үшін де актуалды, оны талдау, зерттеу, қазіргі экономистердің міндеті. Ұлы «Жібек Жолының» Қазақстанның жерімен өтуі мал шаруашылығының дамуымен қатар, қалалардың өсуіне, басқа елдермен сауда-саттықтың ұлғаюына, елімізде жаңа экономикалық ой-сананың қалыптасуына, жаңа халықаралық қарым-қатынастардың орнауына, үлкен әсері тиді. Экономика ілім тарихы осы «Жібек Жолмен» қандай тауарлар тасылды, олардың түрлері мен бағалары, айырбастау құны мен әділетті сауда-жүргізуді т.б. теориялық проблемалардың ғылыми ізденістерді жүргізуде. Қазақстанның экономикалық тарихында және халық шаруашылығын қалыптастыруда хандар мен олардың ақылшы, кеңесші билері қазақ хандылығының институттарың дамытушы. Мысалы, “Қасым ханның қасқа жолының”, “Есім ханның ескі жолының” қосындысы ретінде Тәуке ханның (1680-1718) “Жеті жарғы” - әлеуметтік-экономикалық және құқылық энциклопедиясы туды. Ол хан заманындағы экономикалық ой-пікірдің, көзқарастардың нақты көрінісі. Бұған қоғамдағы адамдардың қарым-қатынастары, мінез-құлықтағы кемшіліктері, құқық бұзғандары экономикалық жазалау тәсілдері кірген. Олардың көбін осы күндері де пайдалануға болады. Бұл маңызы жағынан Египеттегі Хаммурапи патшаның заңынан кем емес. Қазір отандық экономикалық ғылымның міндеті – осыларды теориялық жағынан негіздеп, қазақтың көшпелі шаруашылығында меркантилистік, классикалық, институцианалистік экономикалық теориялар белгілерінің бар екендігін дәлелдеу. Бір жорамал бойынша Тәуке хан кеңесу үшін қазақтың үш Төбе билері: Ұлы жүзден – Төле бидің, Орта жүзден – Қазыбек бидің, Кіші жүзден - Әйтеке бидің бастарын қосып, заң сипатында неғұрлым жиі кездесетін мәселелерді талдайды. Олар заң жасап және заң ережелерін бекітіп «Жеті Жарғыны» дүниеге әкелді. “Жеті жарғыда ” орта ғасырдағы қазақ қоғамының негізгі құқық принциптері мен нормалары бекітілген. “Жеті жарғы” келесі 7 заңнан тұрады: жер заңы, жайылымдар мен суаттар туралы дауларды келістіру шешімдері; отбасы – неке заңы; әскери заң; сот процессі туралы ереже, сот талқылауларының тәртібі; қылмыс заңы. Әртүрлі қылмыс түрлеріне берілетін жазаларға қосымша түсініктер; құн туралы заң. Өлім және ауыр дене жарақатын салғаны үшін жазалар белгілері; жесірлер туралы заң. Жесірлер мен жетімдердің мүлік және құқықтардың тәртібін белгіледі. “Жеті жарғы бойынша, ең жоғарғы билік хан қолында болуы тиіс. Заңдардың жекелеген тармақтарына қарағанда, хан жоғарғы сот қызметін де атқарып, қылмыс пен теріс қылық жасағандарды жазалап, соттай алатын, салық салу тәртібін жариялайтын болды. Хан мен билер пайдасы үшін жиналатын алым-салықтар да заңдастырылды. Заңдардың бір ережесінде былай делінген: “Сұлтандардан басқа, қару алып жүретін әрбір адам ханға және халықты билеушілерге жыл сайын салық ретінде өз мүлкінің 20-дан бір бөлігін беруі тиіс”. Бұл заң жинақтарында қылмыстық құқық нормаларына ерекше орын берілген. Қылмыстық іс-әрекеттер тізіміне мыналар жатқызылған: кісі өлтіру, біреуді жарымжан ету, зорлау, тіл тигізу, балалық ізеттілік ережелерін сақтамау, ұрлық, зинақорлық (ерлі – зайыптылардың бір-бірінің көзіне шөп салуы) және т.б. Бұл қылмыстар үшін жазаның түрлері мынандай: құн төлеу, өлім жазасы, мүлкін тәркілеу (конфискация), аластау, құғындау, көпшілік алдында масқаралау, т.б. Азаматтық қатынастар: семьялық – некелік құқықтар және мұрагерлік мәселелері бұл заңдарда толық жетілдірілмеген. Мұның себебі, адамдар арасындағы қарым қатынастардың көпшілігі белгілі, дәстүрлі құқықтарды реттеп отыруымен байланысты болса керек. Тәуке заңдарының негізгі мақсаты – қазақ феодалдарының билігін, саяси үстемдігін, феодалдық меншігін қорғап, мұсылман дінін қолдау болды. “Жеті жарғы” – қазақ хандығының тарихи жазба ескерткіштері, заңдылық пен тәртіпті нығайта отырып, қазақ хандығының бүкіл аумағында қолданылды. “Жеті жарғының” тұпнұсқасының бірі, Қазақстанның ХVІІ ғасырдағы тарихи құжаты ретінде, былғары тыспен қапталған Италияның тарихи Мұражайында сақталуда. 7.4 ХІХ ғасырдағы Қазақ – демократтарыныңәлеуметті –экономикалық көзқарастары.ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақтың тарихи деңгейне орысша білім алған, еуропалық мәдениетке енген, сонымен қатар туған жеріне қызмет ету деген мақсат қойған ұлттық қайраткерлер шыға бастады. Олардың ойынша қазақ халқының алдында бір ғана жол жатыр, ол-өнерді, мәдениеті, ғылым мен жаңа дәуір білімдерін тек қана орыс тілін игеру арқылы үйрену деді. Бұл жерде ең алдымен Омбы Кадет корпусын бітірген, Абылай ханның ұрпағы, офицер, ғалым және саяхатшы Шоқан Шынғысұлы Уалихановты (1835-1865 жж) атап айту қажет. Шоқан ұлы орыс жазушысы Ф.М. Достоевскийдің ең жақын досы болған, сонымен қатар Петербор университетінің ректоры, ботаника профессоры А.Н. Бекетовпен, ғалым саяхатшылар П.П. Семенов - Тянь-Шанский, Г.Н. Потанин, ақын және жазушылар А.Н. Майков, Л.Н. Полонский, В.В. Крестовский сияқты сол уақыттағы прогресивті қайраткерлермен достық қарым – қатынаста болған. Шоқан сол уақыттағы орыс қоғамына Шығыс Түркістанды, Ыстық қөлді зерттеушісі, география ғылымына үлкен жаңалық енгізген ұлы саяхатшы ретінде танымал болды. Сол үшін ол 22 жасында Имераторлық географиялық қоғамның мүшесі болып сайланды. Сонымен қатар оның аты қазақ халқының рухани мәдениетінің дарынды өкілі, ұлттың ашық болашағының кепілі ретінде де шықты, ол - “Манас” эпосының тарауларын бірінші қағаз бетіне түсіріп, қазақ эпосының керемет шығармасы “Едігені” жазған бірінші ғалым. Шоқан қырғыз және қазақ халықтарының экономикалық қатынастары, мәдениеті мен әдебиеті, этнографиясы мен тарихына арналған көптеген зерттеулер қалдырды. “Сіз-еуропалық білім алған, өз ортаңыздың бірінші адамысыз... Бұл сізді көп нәрсеге міндеттейді”, - деген Достоевский Шоқанға жазған хаттарының бірінде. Шынында да, Ш.Уалиханов тек қазақ халқының ортасынан ғана емес, сонымен қатар барлық Түркістан ортасынан шыққан жаңа типті ғалымдардың бірі еді және ол тағдырмен жүктелген ұлы мәселелердің биігінде, шыңында өз орнын тапты. Өзінің қысқа ғұмырында Шоқан бес томды құрайтын үлкен ғылыми мұра қалдырды. Оның шығармаларына кіріспе сөзінде, жас ғалым өмірінің кілт үзілгеніне өкініш білдіре отырып, профессор Н.И. Весельевский былай деп жазды: “Шоқан Шынғысұлы Уәлиханов құйрықты жарық жұлдыз секілді шығыстану аспанынан ағып түсті. Орыс оқымыстылары әлемде оны феноменалды құбылыс деп таныды және одан түрік халықтарының тағдыры туралы ұлы және аса маңызды жаңалықтар ашуын күтті”. Ш. Уалихановтың экономикалық ойларының толысып, жетілуі, ең алдымен, оның өмірі мен қызметі өткен объективті жағдайлар негізінде қалыптасты. Бұл кезең, патшаның отаршылдық саясатынан туындаған, қазақтардың малшаруашылығының құлдырауын бастан кешіп жатқан кез болатын. Күшейтілген бекіністер салу үшін мал жайылымдарының маңызды бөлігін патша әскерлерінің басып алуы, көшпелі шаруашылықтардың жаппай кедейленуіне әкелді. Қоғамның одан әріқарай экономикалық даму қажеттілігі, көшпелі өмір салтымен байланысты емес, шағын учаскелер жағдайында табысты түрде дами алатынын, шаруашылықты жүргізудің өзгеде формаларын дәлелдеушы теориялар туды. Қазақ қоғамының өндіріс күштерінің дамуына қойылған заңсыз талаптар Ш. Уалихановтың экономикалық пайымдауларында өз көрінісін тапты. Орыс революционер – демократтарының экономикалық шығармалары Ш. Уәлихановтың экономикалық көзқарастарының қалыптасуына орасан зор әсерін тигізді. Әсіресе ол Н.Г. Чернышевскийдің “Современник” журналында басылған, “Капитал және еңбек” мақаласының “Еңбекшілердің экономикалық теориясы” мен “Джон Стюарт Миллдің саяси экономия негіздеріне ескертпе” деген бөлігінен өзінің “Қырғыз Сібір ведомствасының сот реформасы туралы жазбалары” деген жұмысында сілтеме жасады. Орыс демократтарының экономикалық шығармаларымен танысу, Уәлихановқа Қазақстанның шаруашылық дамуының жай – күйі мен болашағын терең зерттеп – үйрену мен талдауды ғана емес, сонымен бірге Орта Азияның өзге мемлекеттерінің қызметін талдауға және өзінің экономикалық ойларының қалыптасуына көмектесті: Уәлиханов халық шаруашылығының жекелеген салаларын экономикалық талдау жасауға аса назар аударды, көшпелі халықтар шаруашылығын жүргізу формалары мен әдістері бойынша практикалық кеңестер беруге тырысты. Шоқан Уәлихановтың экономикалық пайымдаулары, негізінен, мал бағу, көшпелі өмірдің рөлі, егіншіліктің маңызы, өнеркәсіп, сауда, мемлекеттің салық саясаты, халықтың қоныстану жағдайы және қазақ қоғамының экономикалық, саяси, мәдени өмірінің мәселелері сияқты проблемаларына бағытталды. Шоқанның алға жылжытқан демократиялық идеяларын қазақтың өзге де ағартушы – демократтары Ыбрай Алтынсарин мен Абай Құнанбаев одан әрі дамытты. жүктеу/скачать 2,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|