Қазіргі тілдік қатынастардың өзекті мәселесі Ізтілеуова С. Д. Абай атындағы ҚазҰпу-дың «Тұлғатану» орталығының

Қазақстан қоғамының тұрақты дамуына, елдегі этносаралық бірлік пен татулықтың сақталуына елеулі ықпал ететін фактор – тілдік қатынастар. Тілдің әрбір ұлт үшін тағдырлық маңызы шешуші екендігі ақиқат. Ұлтпен, ұлыстың сақталуы, ұзақ тарихи кеңістікте өмір сүруі оның тілінің болуына және ұдайы дамуына тәуелді. Себебі, тіл этностықтың, ұлттықтың негізгі белгісі, тірегі. Осыны біле тұра Қазақстанның орыс, ағылшын тілді басқарушы элитасы мемлекеттік тілге қарсы түрлі ашық және астыртын шабуылдарын тоқтатар емес. Олар президенттік үш тұғырлы тіл ұстанымын бұрмалау әрекеттеріне көшті. Үкімет, минитрліктер т.б. халықаралық жиындарда мемлекеттік тіл мүлдем қолданылмайтын жағдайға жеткізілді. Көбінесе, өткізілетін жиын, немесе шараның атауы ғана қазақ тілінде жазылады. Шараның барлық жұмыстары негізінен орыс тілінде өтеді. Кейінгі кезде мемлекеттік тілдегі ілеспе аударманы да пайдалану жоққа тән. Билік саналы түрде мемлекеттік тілді ығыстыру, астыртын қудалау саясатын ұстануда. Бұлай болғаны қазақ тілін білмейтін, білгісі келмейтін орыс тілді басқарушы элита тобына өте қолайлы. Олар үшін мемлекеттік тіл қажеті шамалы, қосымша жүк сияқты. Оны лақтырып тастағысы-ақ келеді. Ең өкініштісі элита Қазақстанды күшейтетін, оның толыққанды бірлігін сақтайтын, мемлекеттіліктің бет-пердесін түзейтін, ел халқын ортақ құндылықтарда ұйытатын бірден-бір рухани күш қазақ тілі екендігін сезінбейді. Қазақ тілінің рухани қуатын көргісі келмейді.

Президент үш тұғырлы тіл мәселесін көтергенде мемлекеттік тілдіорыс және ағылшын тілдеріне тең дәрежеге көтеруді күн тәртібіне қойған болатын. Біздің Үкімет керісінше екі тілді ғана дамытып қазақ тілін жоққа шығаруды қолға алып отыр. Соның айқын және сорақы көрінісі 1 сыныптан бастап жас өскінді үш тілде оқыту. 1 сыныпқа барған балапанның бірінші кезекте өз ана тілін білуі міндетті, табиғи заңдылық екендігін Үкімет ұмытуда. Білім және ғылым министірлігі осы әрекетімен адамзаттың табиғи дамуы заңдылығын жоққа шығарғысы келеді. Бастауыш мектепте ұлттық тұғырынан айрылған баладан не күтуге болады. Қалыптасып үлгермеген баланың психикасына, санасы мен ойлауына аса зор салмақ түседі. Сөз жоқ балалардың көпшілігі үш тілді де тұрмыстық деңгейде ғана меңгерген шала білімді, дүбәра жағдайға түседі. Бұлай болуы жас ұрпақтың потенциалына балта шабу деген сөз. Ғылымды, білімді, күрделі техника мен технологияны меңгеру деңгейі мүлдем әлсірейді. Адамның интеллектуалдық қуатына сүйенетін ақпараттық қоғамда білімі нашар ұлттың артта қалып қоятындығы белгілі. Осындай заңдылықтарды біле тұра математика, физика, химия, биология сияқты негізгі пәндерді қалайша біз ағылшынша оқымақпыз. Елдегі басым көпшілік мектептерде осы пәндерден ағылшынша сабақ беретін мұғалімдер мүлдем жоқ. Халықтың аз ғана бөлшегі шамамен 5-6 пайыз ғана ағылшынша жетік біледі. Осындай ахуалда барлық балаларды 5-10 жыл ішінде ағылшынша күрделі пәндерден оқытамыз деген міндет қою барып тұрған қиялшылдық. Коммунистік ойлаудан қалған субъектизм мен волюнтаризм демеске амал жоқ. Үш тұғырлы тіл дамыған мемлекеттік тілдің іргетас болуымен ғана жасалатынын түсінуіміз дұрыс. Оқушылар 6-7 сыныптан бастап ағылшын тілі пәнін 11 сыныпқа дейін 5 жыл оқыса толыққанды меңгеріп алады емес пе! Жаратылыс тану пәндері күрделі, оларды оқушылар ана тілінде қиыншылықпен меңгереді. Ал оларды ағылшынша қалай түсінеді, мектеп ұстаздарының деңгейі осы пәндерден ағылшынша сабақ беруге мүлдем сай келмейді.

Кеңестер Одағында орын алған, аса зор жаманшылықтар әкелген «асыра сілтеудің» жаңа бір түрі Қазақстанда тағы да орын алмақ. ХХ-шы ғасырдағы жаппайұжымдастырудағы асыра сілтеу 2,5 млн. қазақты қырып салса, бүгінгі өзіміздің билік жасап отырған «асыра сілтеу» қазақ ұлтының және оның тілінің болашағына балта шаппақ. Бұл асыра сілтеуден ешкім өлмейді, бірақ мәңгүртке, тобырға айналған тілі, ділі, мәдениеті, ұлттық ұстанымы жоқ тобыр жасалмақ. Билікке керегі мәңгүрттенген қазақ халқы ма? Ондай халық та да, ондай билік те де болашақ жоқ. Осындай халқы бар, ұлттық топтасуы мен отаншылдығы жоқ мемлекеттерді басқа елдер, күшті, топтасқан халқы бар елдер оңай жұтып алып отырған. Әлде билікке керегі осы ма? Сондықтан бүгінгі тілдік саясаттағы асыра сілдеуді Қазақстанның тәуелсіздігіне қазылған ор деп бағаламасқа шара жоқ. Қазақ ұлтының мемлекет жасаушылық рөліне жасалып жатқан шабуылдың қитұрқы, жасырын әрекеттері екендігі ақиқат.

Қазақ тілінен 2-ғана пән жүргізілсе не болмақ? Қазақ тілі екінші сортты ғана емес. Мүлдем керексіз тілге айналады емес пе? Қазақ халқы Абайдың, Жамбылдың, Махамбеттің тілінен айрылуы керек пе? Тіл тек қатынас құралы ғана емес. Ұлт тілі елді біріктіруші, топтастырушы рухани күш. Сыртқы, ішкі жауларға қарсы бір халық өзінің ана тілімен топтасады. Ұлы Отан соғысы жылдарында Жамбылдың жалынды жырлары қазақ халқын фашистік басқыншыларға қарсы ерлік күреске топтастырды ғой. Махамбеттің жауынгерлік жырлары қазақ халқының тәуелсіз ел болу санасын тәрбиелесе, Абайдың өлеңдері қазақты руханилыққа, білімге, өркентиетке тәрбиеледі емес пе. Қарасақ қазақтың адамгершілік болмысы, ұлттық мазмұны тек ана тілі арқылы қалыптасады екен. Билік келіп халықтың осы ең басты құндылығын әлсіретпек, біртіндеп жоққа шығармақ. Тілі жоқ ұлт – жоғалған ұлт екендігін білсек қане. Президент Н.Назарбаев «Қазақстанның болашағы қазақ тілінде» деп шегелеп тұрып айтты емес пе! Елбасының көрегенді ойын бүгінгі билік жүйесі нақты істермен бекітуі тиісті деп білеміз.

Қазақ жастары көп тілді білсін. Бұл өте зор рухани, өркениеттілік құбылыс. Бірақта, әлемдегі басқа тілдер ел халқының негізі болып отырған қазақ тілін әлсіретіп барып құрту арқылы дамымауы керек. Қазақстанда өмір сүріп отырған 17,6 млн. халықтың 11,7 млн. адамын, 66 % құрып отырған қазақ халқының ұлттық ең басты құндылығы неге аяққа тапталуы керек? Қазақстан халқының басым көпшілігі болып отырған қазақ ұлтының ұлттық құндылығын кемсіту қандай да болмасын демократиялық принциптерге қайшылық болып табылады. Бұлай болуы ел Конституциясының талаптарын да өрескел бұзу болып табылады.

Мәселені ушықтармай, қазақ халқының тілін тұқыртпай байыпты да байсалды тіл саясатын ұстанайық. Өркениетті, дамыған мемлекет болу үшін ел халқы өзінің ана тілінде өте жақсы сөйлеу керек. Ол үшін бүткіл мәдени, әлеуметтік, қаржылық және экономикалық инфрақұрылым сол халықтың тілінде сөйлеуі міндет. Зор табысқа жеткен мемлекеттердің тәжірибесі осының айқын дәлелі. Орыс, ағылшын, қытай тілдері біз үшін көмекші факторлар болуы тиісті. Жапонда 100 % жапон тілінде, АҚШ 100 % ағылшын тілінде, Германия 100 % неміс тілінде, Ресей 100 %орыс тілінде, Қытай 100% қытай тілінде сөйлеп қана жетістікке қоғамдық қатынастардың барлық салаларында жетіп отыр. Бұл адамзаттың даму заңдылығы. Қазақстан да осы заңдылықты бұзбай, 100 % қазақ тілінде сөйлей алса ғана жоғарыдағы мемлекеттермен теңесе алады. Тілдің ұлы құдіретінің, ұлы күшінің заңдылығы осында. Бөтен тілдерге ауысамыз деп жүріп, бөтен мемлекетінің құрамына еніп кетуден қорқу керек.

Қазақ қоғамында орын алып отырған көптеген девянттық, яғни ауытқу құбылыстары қазақ тілінің тәрбиелік, тәлімдік, ұйымдастырушылық функцияларының нашарлауына байланысты. Бай тілімізге арқа сүйеген ұлттық тәлім-тәрбие, тиым салу дәстүрлерінің әлсіреп кетуінен отбасылары ойран болып, тастанды сәбилер көбейіп, қараусыз қалған қариялардың саны өсіп барады. Ана тілінің бай рухани потенциалын қалпына келтіріп қана адамгершілік тәрбиесін жолға қоя аламы.

Тіптен саясатта өзінің төл тілін пайданған мемлекет құрметті. Елбасының БҰҰ мінберінен қазақ тілінде сөз сөйлеуі ана тілімізді барлық жиындарда толыққанды қолдануға мүмкіндік бар екендігін дәлелдеді емес пе! Ендеше біздің Үкімет, министрліктер, әкімдіктер, сот пен полиция жүйесі барлық шараларын мемлекеттік тілде өткізетін мезгіл жетті. Себебі, Қазақстан моноұлттық мемлекетке айналып келеді. Қазір халықтың 66 % қазақ болса, он жылдан кейін 76 %, жиырма жылдан кейін 86 % қазақ болатындығы ақиқат. Сондықтан қазақ тілінің тынысын аша беру өте пайдалы іс болмақ.

Қазақстан халқын қазақ тілі, қазақ мәдениеті, қазақ халқының тарихи дәстүрлері, ділі мен құндылықтары ғана біртұтас етіп топтастыра алады. Осы ерекшелікті ұмытсақ үлкен қателікке ұшыраймыз. Болашақ ұрпақтар алдында зор күнәлі іс жасаймыз.