64
Тобыл және Ертіс өзендерінің бойын мекендеген татарлардың және басқа да түркі
халықтарының тілінде айтылып жүрген сибир – субйер – субиір сөзі Сібір хандығының және
Тобольск қаласының маңындағы қала атына қойылған да, кейін Орал тауынан бастап, Қиыр
Шығысқа дейінгі жерлер Россияға қосылуына байланысты осы
ұланғайыр аймақтың атына
көшкен. Алғашқы беретін мағынасы – «сулы жер», «өзенді-сулы өлке»... Қолда бар
деректерге қарағанда, «батпақ», «саз», мағынасында кездесетін моңғ.
тіліндегі шабар,
«шалғынды» деген мағынадағы қырғ. тіліндегі шибер, «батпақ» мағынасындағы тәж.
тіліндегі шибер сөздері сибир сөзінің фонетикалық варианттары сияқты» [31, 82-87 бб.].
Шебір
атауын да осы сибир сөзінің бір варианты деп қарастырамыз. Сонда
Шебір
– «сулы
жер» деген мағынаны береді. XIX ғасырда өлкемізде болған орыс топогрофы П.В.
Алексеевтің Шебірді Бозашыдағы суы мол жер деп көрсетуі де осыны дәлелдей түседі.
Ырмақ
– Бейнеу ауданындағы құдық, бұлақ аты.
Э.В. Севортян көнетүркі
тілінің
сөздігінде: «Ырмақ – «
ыр»
етістігіне -мақ жұрнағының жалғануы арқылы жасалған туынды
сөз – «аққан су, арық, өзеннің сағасы» мағыналарын береді» деп көрсетеді [24, 665 б.].
Шат
– Маңғыстау ауданындағы құдық, жер аты.
Шат
– М.Қашқари сөздігінде: «чат
– құдық (оғызша) деп берілген [32, 205 б].
З.Б. Мухамедова да «Исследования по истории
туркменского языка XI-XIV» атты еңбегінде: «көнетүркілік чат – «құдық деген сөз» деп
көрсеткен [21, 187 б.].
Міне бұл талдаулар арқылы Маңғыстау өңірі топонимиясы көнетүркілік атауларға
өте бай екендігін және
өзінің тарихи қалпын сақтап, көп өзгеріске түспей сақталғандығын
ерекше атап өтуге болады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1
. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. – Москва, 1974, -323 с.
2
. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX- XIII вв. –
Ашхабад, 1969, -294 с.
3
. Мусин Х. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2005, -592 б.
4
. Қондыбай С. Маңғыстау-нама. – Алматы: Үш қиян, 2006, -444 б.
5
. Кононов А.Н. Родословная туркмен: Сочинение Абу-л-Гази Хана Хивинского. – М-
Л., 1958, -193 с.
6
. Каспий қайраңы, танымдық – көпшілік басылым. – Алматы, 1996, -278 б
7
. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. – Алма-Ата:
Наука, 1974, -277 с.
8
. Атаниязов С. Словарь туркменских этнонимов. – Ашхабад, 1988, -180 с.
9
. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. – Москва,1974, -323 с.
10. Омарбекұлы С. «Шәуілдір» топонимінің шығу төркіні жөнінде // Қазақ тілі
білімінің өзекті мәселелері. – Алматы: «Арыс», 2007. – 312 б. + 8 б. жапсырма.
11.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: Наука,
1974, -768 с.
12.
Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. – Алма-Ата:
Наука, 1974, -277 с.
13.
Древнетюркский словарь. – Москва: Наука, 1969, -676 с.
14.
Маңғыстау энциклопедиясы. – Алматы, 2008, - 632 б.
15.
Ашурбейли С.Б. О топонимике «Аран»//История топонимических исследований.
– Баку, 1992, С. 47-56.
16.
Қожанұлы М. Атырау облысының жер-су аттары. – Астана, 2005, -144 б.
17.
Спан Ә., Дүйсенбаева Ж. Ұланғайыр даланың ұлы мұрасы. – Алматы, 2006, -224
б.
18.
Жанұзақ Т. Қазақ онамастикасы. Атаулар сыры 3. – Алматы, 2007, -544 б.
19.
Аманжолов С. Вопросы диалектологии истории казахского языка. – Алма-Ата,
1959, -452 б.
65
20.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: Наука,
1980, -395 с.
21.
Мухамедова З.Б. Исследования по истории туркменского языка XI-XIV. –
Ашхабад, 1973, -234 с.
22.
Древнетюркский словарь. – Москва: Наука, 1969, -676 с.
23.
Қашқари М. Түркі сөздігі: Үш томдық жинағы. 1-том.– Алматы: Хант, 1997, -
590 б.
24.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: Наука,
1978, -350 с.
25.
Қондыбай С. Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары. – Алматы, 2000, -126 б.
26.
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966, -240 б.
27.
Қондыбаев С. Маңғыстау географиясы. – Алматы, 1997, - 135 б.
28.
Савина В.И. Словарь географических
терминов и других слов, формирующих
топономию Ирана. – Москва, 1971, -345 с.
29.
Абдрахманов А. К вопросу о методах этимологического исследования
топонимов Казахстана//Тюркская ономастика. – Алма-Ата, 1984, С.120-131.
30.
Қондыбай С. Есен-қазақ. – Алматы: Үш қиян, 2002, -352 б.
31.
Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. – Алматы, 1975, -208 б.
32.
Қашқари М. Түрік сөздігі: Үш томдық. 3-том. – Алматы: Хант, 1998, - 599 б.
Достарыңызбен бөлісу: