Ќазтђтынуодаѓы Ќараѓанды экономикалыќ универститеті

Еларалық (страновые) тәуекелдер банктер мен меке­ме­ле­р (бірлескен банктер - БББ) қызметін интерна­цио­нал­дандырумен, ғаламдық тәуекелдердің болуымен ті­ке­лей байланысты және клиент-елдердің немесе контрагент-елдердің, импорттаушылар мен экспорттаушылардың сая­си-экономикалық тұрақтылықтарына қатысты болады. Олар шетел капиталының қатысуымен (бірлескен банк­тер­дің – БББ) құрылған барлық банктер мен негізгі лицен­зиясы бар банк мекемелері үшін маңызды саналады. Банк басшылығының жіберетін негізгі қателіктері шетел контрагентінің қаржылық тұрақтылығын дұрыс бағалаумен байланысты болады. Тұрақты түрде жариялап отыратын БЕРИ индексі еларалық тәуекел деңгейін талдаудың ұсынылатын тәсілдерінің бірі саналады. Оның көмегімен еларалық тәуекел деңгейі күні бұрын анықталады.

Еларалық тәуекел белгілі ел валютасының өзге бір ел ва­лютасына еркін аударылу тәуекеліне, трансферт тәуе­ке­лі­не немесе төлем мораториі тәуекелдеріне негізделіп құрылымданады.

Еларалық тәуекел деңгейін талдаудың бірегей әдіс­те­месін Швейцарияның банк корпорациясы қолданады. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін-ақ еларалық тәуекел дәрежесін анықтаумен айналысуға өкілеттік алған банктер мен банк мекемелерінің қызметі қызметтік тұрғыдан алдыңғы шептік және штабтық болып бөлінеді. Алдыңғы шептегілер ең маңызды бағалар беруді жинаумен айналыса отырып, сонымен бір мезгілде штабтық банк мекемелері сияқты нақты мемлекет немесе аймақтың экономикалық-саяси тәуекел жағдайларына тәуелсіз ғылыми болжамдар жасады. Одан кейінгі уақыттарда бұл зерттеулер тұрақты сипатқа ие болып, стандарттық үлгілер бойынша ресімделе бастады.

Шамамен 1980 жылы Швейцарияның банк корпо­ра­ция­сының экономикалық банк бөлімі еларалық тәуекел дең­гейін анықтаудың жаңа, жүйеленген және дәл де айқын мөлшерленген қағидаларын жасады. Бұл қағидалар постул­ат­қа негізделді, оның есебін әрбір ел үшін банк несие­ле­рі­нің жоғары көлемінің деңгейі мен құрылымына қатысты шешім қабылдайтын банктердің жоғары басшыларының қа­рауына берілетін материалдары пайдалы және жеңіл тал­да­натындай етіп жасауға тиіс бол­ды. Жоғарыда айтыл­ған­дардан келесідей негізгі қағидалар шығарылды: еларалық тәуекелді болжау мемлекеттік құрылыстың құрылымдық және сапалық сипаттамаларын талдауға, сондай-ақ сандық деректер мен арасалмақты зерттеуге негізделген көрсет­кіш­терге сүйенуі тиіс; жағдайдың жоғары тәуекелділігі туралы қорытын­ды­лар­дың себептері толық түсінікті болуға тиісті. Талдаудың екі үлгісінің (типінің) үйлесуі (сандық және сапалық) дәл және нақты болуы қажет: талдауды жеңілдету және оның тиімділігін арттыру үшін барлық кестелер мен салысты­ру­лар қысқартулардың мағынасын ашып көрсетуі тиіс.

Валюталық тәуекел немесе бағамдық (курстық) шы­ғын­дар тәуекелі банк операцияларының нарығын интер­на­ци­оналдандырумен, трансұлттық (бірлескен) кәсіпорындар мен банк мекемелерін құрумен және олардың қызметін ұлғайтумен байланысты болады және валюта бағамының ауытқуы нәтижесінде ақша шығындарының болуы мүмкін екендігін білдіреді.

Валюта тәуекелін басқаруға алғашқы талпыныс өз­гер­мелі бағамдар енгізілген 70-ші жылдардың басынан бас­тап жүзеге асырыла бастады.

Өзінің тарапынан, валюталық тәуекелдер мынадай түр­де құрылымданады:

а) коммерциялық, яғни оның алдында борыштының (кепілдің) өз міндеттемесі бойынша есептесуді қала­май­тын­ды­ғымен немесе мүмкін еместігімен байланысты тәу­екел­дер;

б) конверсиялық, яғни нақты операциялар бойынша ва­люталық шығындар тәуекелі. Бұл тәуекелдер нақты мә­се­лелер тәуекеліне негізделіп құрылымданады. Конвер­сия­лық тәуекелдерді азайтудың ең көп таралған әдістері болып мыналар саналады:

• 
  хеджирлеу, яғни әрбір тәуекел мәмілелер үшін орын толтырған валюталық айқындамалар (пози­циялар) жасау. Басқалай айтқанда, бір валюталық тәуекел – пайдалар немесе шығындардың – тиісті өзге тәуекелдермен орнын толтыруы болады;
  
• 
  екі түрге ие валюталық своп. Біріншісі әртүрлі екі ел­дегі екі тарап әртүрлі валюталарда көрсетілген, қайта­ру­дың бірдей мерзімдері және тәсілдерімен бір-біріне те­ңес­ті­рілген несиелер береді. Екінші нұсқа – екі банкі ара­сын­да­ғы «спот» ставкасы бойынша валютаны сатып алу не­ме­се сату жәй келісімін білдіреді. Своптың параллель (қатар) несиелерден өзгешелігі өзіне төлем пайыздарын енгізбейді;
  
• 
  «Мэтчинг» әдісі деп аталатын актив және пассив бой­ынша тәуекелдермен өзара есеп айырысу, мұнда валю­та­лардың түсімін оның сыртқа шығу (кету) көлемінен ше­ге­ру жолымен банк басшылығы оның мөлшеріне әсер ету мүмкіндігіне ие болады.
  

в) трансляциялық (бухгалтерлік) тәуекелдер баланс­тар­дың және шетелдегі филиалдар «Пайдалар мен шы­ғын­дар» шотының активтері мен пассивтерін қайта бағалау кезінде туындайды.

Бұл тәуекелдер өз кезегінде валюталарды қайта санау мен оның тұрақтылығын және өзге де бірқатар фактор­лар­ды таңдауға байланысты болады. Қайта санау трансляция (ағымдағы бағам бойынша қайта санау күніне) әдісі немесе тарихи әдіс бойынша (бағам бойынша нақты операция жа­сау күніне) жүзеге асырылуы мүмкін. Кейбір банктер бүкіл ағымдағы операцияларды ағымдағы бағам бойынша, ал ұзақмерзімдік операцияларды – тарихи әдіс бойынша есеп­ке алады; келесі бір банктер қаржы операцияларының тәуе­кел деңгейін ағымдағы бағам бойынша талдайды, ал тағы бір банктер – тарихи әдіс бойынша; үшінші бір банк­тер есепке алудың екі тәсілінің бірін таңдайды және соның кө­ме­гімен өзінің тәуекел опе­ра­цияларының бүкіл жиынын бақы­лай­ды. Трансляциялық валюталық тәуекелдерді бас­қа­ру әдістері сыртқы және ішкіге бөлінеді. Олар страте­гия­ны айқындауға, сол сияқты банктер мен банк мекемелері қызметінің тактикалық бағдарламаларын әзірлеу үшін пайдалануы мүмкін.

Сыртқы әдістерге мыналар жатады: сыртқы клиент­тер мен контрагенттерге қатынасы, сол сияқты монопо­лис­тік құрылымдарға қатынасы бойынша шетелдік валюта түрінде төлемдерді жеделдету немесе кешеуілдету; негізгі банк оның филиалдары арасындағы төлемдерді реттеу; неғұрлым тұрақты валюталарды таңдау және т.б.

Стратегиялық тұрғыдағы валюта тәуекелдерінен қор­ғау банктің өзінің, сол сияқты оның контрагенттері мен клиенттерінің белсенді баға саясатымен, сақтандыру түрлері және оның құнымен, сақтандыру компания­ла­рының сенімділік дәрежесімен тығыз байланысты болады.

Одан тысқары, бүкіл ірі банктердің түгелі дерлік ва­лю­талардың түрлері мен мерзімдері бойынша активтер мен пассивтерді теңестіре отырып, өз валюталық опера­ция­ла­ры­ның қоржынын (портфелін) қалыптастыруға тырысады. Негізінен, валюталық тәуекелдерді басқарудың бүкіл сыртқы әдістері оларды көбейтуге бағдарланған. Осы мақсатта форвардтық, фъючерлік, опциондық (банкаралық нарықтарда және биржаларда) сияқты шұғыл валюталық операциялар неғұрлым кең түрде қолданылады. Валюта «спот» (тез арада немесе екі күндік есеппен), «своп» (спот/форвард, әртүрлі банктер арасындағы спот) немесе «фор­вард» (банк пен клиент арасындағы «аутрайт») жағ­дай­лары негізінде сатылады.

• 
  болуы мүмкін міндеттемелердің баланстық өзара қатынасын ықшамдау;
  
• 
  қаржылық тұрақтылықты одан әрі нығайту мүмкін­ді­гін беретін өтімдік (уақытша болса да) жағдайын жақ­сар­т­у;
  
• 
  болуы мүмкін қиындықтарды сақтандыру жолымен шығындардың ықтималдығы мен болу мүмкіндігін азайту;
  
• 
  пайыздық ставкалардың ауытқуымен байланысты тәуекелдерді азайту, тіпті болдырмау;
  
• 
  валюталар бағамының ауытқуымен және борыш­кер­дің қаржылық тұрақтылығының өзгеруімен байланысты тәуекелдер деңгейін қайта азайту;
  
• 
  векселдер және өзге төлем құжаттары бойынша ақшаны өндірудегі несие беретін мекемелердің қызметімен байланысты тәуекелдер мен шығындардың жоқтығы жолымен төмендету арқылы өзінің басымдығын көрсетеді.
  

Кездейсоқ апат тәуекелі немесе форс-мажорлық жағ­дай (РФО) сондай-ақ сыртқы тәуекелге жатады. Ол, негі­зі­нен, табиғаттың дүлей құбылыстарының болуы немесе болмауы және сонымен байланысты болатын зардаптарға қатысты болады.

Бұл тәуекелдердің банк мекемелеріне әсерін тек бір-біріне жағдайдың өзгеретіндігі туралы дер кезінде хабардар етумен ғана шектеуге болады.

Өздерінің банкпен немесе өзге банк мекемелерімен жүзеге асыратын экспорттық-импорттық операцияларының оңтайлы формаларын іріктеп таңдап алу, сыртқы тәуе­кел­дердің деңгейін төмендетудің негізгі тәуекелдерінің бірі болып саналады.

Тәжірибеде, сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырудың келесідей негізгі екі формасы жиі түрде кездеседі:

а) тікелей операциялар, оған тікелей экспорт-им­портты, әртүрлі делделдардың көмегімен немесе еншілес кәсіпорындар мен филиалдар, инвестициялық операциялар арқылы сыртқы экономикалық байланыс­тар­ды жүзеге асыруды жатқызуға болады;

б) жанама операцияларға лицензияларды сату және сатып алу; франчейздік операцияларды жүзеге асыру; техникалық, басқару қызметін көрсету туралы шарт жасау; жаңа технологияларды сатып алу немесе «ноу-хау» кіреді.

Аймақаралық және сыртқы экономикалық байла­ныстарды жүзеге асырудың бұл формалары өзінің қызметін жоғары еларалық (странового), валюталық (өз елінде және әріптестердің елінде), несиелік, қоржындық тәуекелдер жағдайында жүзеге асырылатын банктер үшін ұсынады.