ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы
жүктеу/скачать 1,29 Mb. Pdf көрінісі
|
159-1-314-1-10-20160111
- Бұл бет үшін навигация:
- Вестник КазНУ. Серия востоковедения. №3(56). 2011
| 76 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(56). 2011 203 s.
10. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения: Б. 6-х. Т- т-6, М.-Ленинград, 1960, с. 735. 11. Фильштинский И.М. Арабская литература в средние века, VIII-IX, М. Наука, 1978, с. 256. *** In the article the peculiarities of polite nesses genre are being determined and cleared up its place in the Arabic literature. On the basing on valuable ideas of the oriental scientists are being informed about of polite nesses genre.
А. Қуанышбек
«МЫҢ БІР ТҮН» ЖӘНЕ АБАЙДЫҢ «ӘЗІМ ӘҢГІМЕСІ» ПОЭМАСЫ Абай – қазақ фольклоры және Шығыс, Ба- тыс өркениеттері тоғысуының тұтастығын ж- инақтаған данышпан. Ұлы ақынның шығарма- ларындағы шығыстық араб әдебиетімен байла- нысы жөніндегі іргелі мәселені ғылыми тұрғы- дан зерделеу ісіне жол ашқан ғалым М. Әуезов болды. Осы орайда Абай поэзиясы мен Шығыс әдебиеті үндестігінің өзектілігін дәйектеуде абайтанудың негізін салушы Мұхтар Әуезов пікірінің ғылыми-теориялық, әдіснамалық бағ- дарына сүйенеміз: «Абай Шығыс поэзиясына, Таяу Шығыстың бұрынғы және сол тұстағы мә- дениетіне келгенде де өзіндік бетін сақтай білді. Ол түпнұсқа арқылы (ішінара шағатай тіліндегі аудармасы арқылы) араб-иранның бүкіл батыр- лық-діни эпосын, Шығыстың Фирдоуси, Низа- ми, Сағди, Хафиз, Науаи, Физули сияқты клас- сиктерін білді. Жас шағында ол қазақ өлеңіне «ғаруз» өлшемін тұңғыш рет енгізіп, және сол классиктердің ақындық лексикасынан алынған көптеген араб-парсы сөздерін енгізіп, әлгі ақын- дарға өзі де еліктеген еді. Кейін халық шығармашылығынан өнердің анағұрлым өмірлік берік негіздерін тауып, Абай шығыс әдебиетінен халық шығармалары – «Мың бір түнді», араб, парсы мен түріктің ха- лық ертегілерін, халық эпосын бәрінен артық бағалады. Ол әңгімелеген «Шаһнаме», «Ләйлі- Мәжнүн», «Көрұғлы» поэмалары ел арасына кең таратылды» [1, 30-31]. Абай Шығыс ақындарының шығармаларын өзінің ақындық ой-көрігінен өткізіп, ағартушы- лық ой-пікірлерімен ұштастырды. Сондықтан олар бастапқы түпнұсқасын өзгертіп, қазақы бір реңк алып кеткен. Абай ақындық кемеліне келіп, таланты әбден толысқан кезде Шығыс- тың классикалық араб, парсы поэзиясы үлгі- сінде бірнеше өлеңдері мен «Ескендір» поэма- сын, «Мың бір түн» желісі негізінде «Әзім әңгімесі» мен «Масғұтты» жазды. Абайдың «Әзім әңгімесі» поэмасы – барша шығыс әдебиетінде кең тараған, негізгі бастау көзін арабтың ауыз әдебиетінен алатын «Мың бір түн» ертегілер желісінде жазылған. «Мың бір түн» ертегілері – Шаһрияр патшаның Шаһ- ризада есімді әйелінің әр бір түнде оған айтқан ертегі-әңгімелері жинақталған әдеби ескерткіш. «Мың бір түн» – әлем әдебиетінде көптеген шығармаларға шабыт көзі болған, адам бала- сының ізгілікті арманына негізделген шығыстық ертегі, қисса-дастандар. Бұл дастанды Еуропада тұңғыш рет француз Антон Галлан өз туған ті- ліне аударды. Қазақтың ұлы ақыны Абай поэманың ең ба- сында шығармасының дереккөзі туралы нақты мәлімет береді:
Абай өзі оқыған «Мың бір түндегі» басым бөлігі қара сөз үлгісінде жазылған, арасында өлеңмен өрілген лирикалық шегіністерден тұра- тын әңгімені өлеңге түсірген. Абай жазған «Әзім әңгімесінің» фабуласы «Мың бір түндегі» (Басралық Хасан)
" ﺴﺣ ﺔﯾﺎﻜﺣ يﺮﺼﺒﻟا ﻎﺋﺎﺼﻟا ﻦ " деген
әңгімеден алынған. Композияциялық құрылымы жағынан қарастырғанда, Абайдың поэмасы аяқ- талмаған, немесе белгісіз бір себептермен соңы жоғалып кеткен. «Мың бір түн» мәтініндегі оқиғаларды сю- жеттік желісіне, мазмұнынa қарай төмендегідей тақырыпшаларға бөлуге болады: 1. Хасанның дүкеніне ғәжамдықтың келуі; оның мысты алтынға айналдыруы және Хасанға жасаған ұсынысы; 2. Хасанның ғәжамдықтың үйіне қонаққа шақыруы және оны Хасанға халуа жегізіп, сан соқтыруы; ғәжамдық кәпірдің Хасанды отқа табынуға шақыруы; 3. Хасанның көкке бетін бұрып, Алла Таға- ладан көмек сұрауы; 4. Алланың теңіз үстінде дауыл тұрғызуы және ғәжамдықтың жасқануы; ғәжамдықтың қайтадан Хасанның сеніміне енуі; екеуінің түйе- ге мініп, мысты алтынға айналдыруға керек шөп өсетін тауға жетуі; түйенің бірінің ішін жа- рып, Хасанды енгізуі және оны құстардың тау- дың ұшар басына апаруы; 5. Хасанның тау басынан бұталарды төмен- дегі ғәжамдыққа лақтыруы; ғәжамдықтың тағы да Хасанды алдап кетуі; 6. Хасанның Алла Тағаланың жәрдемімен құтқарылуы; сарайға тап болуы және онда шах-
Вестник КазНУ. Серия востоковедения. №3(56). 2011 77 мат ойнап отырған екі қызбен кездесуі; қыз- дардың оқиғасы және олардың Хасанды өз бауырларындай қабылдауы; бір жылдан соң Хасанның ғәжамдықты өлтіріп, өшін алуы; қыз- дардың алыс сапарға аттануы және Хасанның бір бөлменің ашпауын өтінуі; 7. Хасанның зеріккеннен тыйым салған есікті ашуы, ол жерден ғажайып құстарды көруі және құс бейнесінен шыққан қыздардың шомы- луын тамашалауы және т.б. «Мың бір түнде» бұл әңгіме көптеген қиыншылықтарды басынан өткеріп, азап тартып, ақыр-соңында басты қа- һарман Хасанның барлық ертегілерге тән шешім мұратына жетуімен аяқталады. Абайдың әңгімесі де жоғарыда санамалап шыққан алғашқы тақырыпшалардың барлығы- мен болмаса да көбісімен бірдей үндестікте жазылып, «Хасанның зеріккеннен тиым салын- ған есікті ашуы және ол жерде ғажайып құстар- ды көруі» деген сюжетпен аяқталады. Неліктен екені белгісіз, «Мың бір түндегі» оқиғаның шарықтау шегіне жететін «Хасанның ғәжам- дықты өлтіріп, өшін алуы» деген сюжетті Абай- дың дастанынан кездестірмейміз. Хасан өзінің қарақан басының қамын күйттеп, мыңдаған күнәсіз мұсылман жасөспірімдерді өлтіріп жүр- ген жадігөй шалдың көзін құртып тынады. Өзінің саналы ғұмырында адамгершілік, ғадалат тақырыбын ту етіп ұстаған Абай, бәлкім, өз шығармасына бұл сюжетті енгізген де болуы мүмкін. Поэманы көшіріп қайта жазу барысын- да шығарманың осы бөлімі түсіп қалуы әбден мүмкін. Абай «Мың бір түндегі» кейіпкерлердің аттарын да өзгеше алған:
Абай жырлаған ағайынды екі жігіт Бағдад қаласының тұрғындары болса, «Мың бір түнде» алғашында кейіпкерлердің оқиғасы Басра қала- сында өрбиді. Сөйтіп, кейін Хасан байлыққа кенелген соң, «басралықтар мен алхимия ілімімен байыды деп көз алартып жүрер» деп, Бағдадқа көшіп кетеді. Одан әрі оқиғалар Абайдың поэмасындағыдай Бағдад қаласында жалғасын табады. Назар аударатын бір
жәйт, «Мың
бір түнде»
саудагердің екі баласы болғанын жай хабарлау түрінде бергенімен, оның тек бір ұлының, яғни Хасанның ғана есімі аталып, екінші ұлы жайлы еш
түсінік берілмейтіндігінде. Сондай-ақ, «Әзімнің әңгімесінде» Әзім Мұстапаның баласы болады, ал «Мың бір түнде» Хасан жетім қалған екі баланың бірі болады. Сонымен қатар жетім қалған екі жігіттің біреуі зергер болса, екіншісі мыс құюшы болады. Оны мына жерден көре аламыз: ﺮﺼﻌﻟا ﻒﻟﺎﺳو نﺎﻣﺰﻟا ﻢﯾﺪﻗ ﻲﻓ نﺎﻛ ﮫﻧأ ًﺎﻀﯾأ ﻰﻜﺤﯾ ﺎﻤﻣو ﻚﻟذ نﺎﻛو ةﺮﺼﺒﻟا ضرﺄﺑ ﻢﯿﻘﻣ رﺎﺠﺘﻟا ﻦﻣ ﺮﺟﺎﺗ ﻞﺟر ناوﻷاو ﺎﻛو ناﺮﻛذ ناﺪﻟو ﮫﻟ ﺮﺟﺎﺘﻟا ﻢﯿﻠﻌﻟا ﻊﯿﻤﺴﻟا ﷲا رﺪﻘﻓ ﺮﯿﺜﻛ لﺎﻣ هﺪﻨﻋ ن هاﺪﻟو ﺬﺧﺄﻓ لاﻮﻣﻷا ﻚﻠﺗ كﺮﺗو ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا ﺔﻤﺣر ﻰﻟإ ﻲﻓﻮﺗ ﺮﺟﺎﺘﻟا نأ ﮫﻨﻓدو هﺰﯿﮭﺠﺗ ﻲﻓ . ﻞﻛ ﺬﺧأو ﺔﯾﻮﺴﻟﺎﺑ ﺎﻤﮭﻨﯿﺑ لاﻮﻣﻷا ﺎﻤﺴﺘﻗا ﻚﻟذ ﺪﻌﺑو ﻎﺋﺎﺻ ﻲﻧﺎﺜﻟاو سﺎﺤﻧ ﺎﻤھﺪﺣأ ﻦﯿﻛﺎﻛد ﺎﻤﮭﻟ ﺎﺤﺘﻓو ﺔﻤﺴﻗ ﺎﻤﮭﻨﻣ ﺪﺣاو
] 3,369 [
. Ал Абай кейіпкерлерінің «Мың бір түн- дегі» кейіпкерлерден кәсіптері басқаша болады; әйтсе де екі шығармадағы кейіпкерлердің де адал еңбекпен айналысатындығы – ортақ ұқсас- тық:
Тігінші, кестеші еді кіші інісі, Мұстапа суретшілік ғылым білген [2, 73 ]. Мұстапаның ұлы Әзім медресеге түсіп, «оқудан шыға ата өнерін ұстап», ісі оңға ба- сады. Абай поэмасында:
дегенде-ақ, бұл шалдың ғәжамдық, яғни иран- дық екені анықталады. Арабтардың түсінігінде араб еместер, әсіресе ирандықтар «ғәжәмдық – أ ﻢﺠﻋ » деген атау алған. Абай арагідік өзінің шы- ғармасының қай елдің әдебиеті негізінде жазыл- ғанын нақтылай түспек ниетпен, шығармасы- ның шығыстық реңкін қоюлатып, сөздің мағы- насын тура, анық, әрі нақты жеткізу мақсатында «кәмәр» (камар) – белбеу; «хасил» (һасел) – өнім; «нығмат»(немат) – байлық; «хәмір»(хамр) – шарап, ішімдік; «шатраш» (шатрандж) – шах- мат сияқты араб сөздерін аудармастан сол күйінде бергенді жөн көреді. «Мың бір түнде»: «Күндердің бір күнінде зергердің дүкеніне ғәжәмдық ер адам кіріп келеді. Ол зергердің қолөнеріне бажайлап қарап, оның ісін ұнатады. Ол зергердің есімі Хасан болатын. Әлгі ғәжәм- дық алға ұсыныңқырап өтіп, былай дейді: «Ба- лам, Құдай ақы, сен шебер зергер екенсің, бірақ бұл кәсіп саған лайық емес. Өзімнің перзентім жоқ. Дүниеде оған тең келетін ештеңе жоқ бір кәсіпті білуші едім. Көп адамдар бұл өнерді үйретуімді өтінгенімен әлі ешкімге үйреткен жоқпын. Сені өзіме бала етіп аламын. Дүниеде еш мұқтаждық көрмейтіндей етемін. От пен көмір, күл-қоқыстан қолыңды босатамын». Келген аяр ғәжамдықтың аты Баһрам еді. Бұл эпизодты Абайдың шығармасынан төмендегідей оқимыз:
Шын өнерге қайтер ең көзің жетсе? Әркімге жарамайды мұны үйретсе. Өзі үлкен, өзі оңай, артық өнер, Аз жұмыспен коп алтын хасил етсе [2, 74 ]. Аяр шалдың Әзімге алдап үйретпек болғаны 78 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(56). 2011 алхимия ілімі болатын. Алхимия – ортағасыр- лық мәдениеттің феномені. Абай шығармасын- дағы жадігөй шалдың: «Қорламаймын һəм, балам, зорламаймын, Тесілген күні бойы сені аяймын. Химия ғылымын білуші ем, үйретер ем, Мысты алтын жасаушы ем, алдамаймын» – [2,74] дегендегісі осы алхимия болатын. Әзім көрген білгенін, шалдан естігендерін анасымен келіп бөліседі:
Анасы шалдың ішіне басқан бір қулығының бар екендігін әйелдік сезімталдықпен сезініп, былай дейді: Жалғызым, не қылсаң да сақ болып жүр Жəдігөй боп жүрмесін антұрған шал [2,75]. «Мың бір түнде» де Хасан шалдың айтқан- дарын естіп қуанып, өзінің анасына келеді. Ана- сына сәлем беріп, жанына отырып, ас су ішіп, ғәжамдықтың айтқандары туралы ұзақ ойға шо- мады. Анасы оның бұл күйін сұрағанда, ол бол- ған оқиғаны айтып береді. Сонда анасы: «Ай балам, байқағайсың. Ғәжамдықтарға ешуақытта сенуге болмайды», – деп іштегі өз қаупін білді- реді. Оны мына жерден көруге болады: «Әзім әңгімесінде»:
«Мың бір түнде»: ﻰﺘﺣ ﮫﯿﻓ ﻊﻤﻄﯾ ءﻲﺷ ﺎﻧﺪﻨﻋ ﺎﻣو ءاﺮﻘﻓ سﺎﻧ ﻦﺤﻧ ﻲﻣأ ﺎﯾ ﺎﮭﻟ لﺎﻘﻓ ﺮﺛأ ﮫﯿﻠﻋ ﺢﻟﺎﺻ ﺦﯿﺷ ﮫﻨﻜﻟ ﻲﻤﺠﻋأ ﻞﺟر ﻲﻧءﺎﺟ ﺪﻗو ﺎﻨﯿﻠﻋ ﺐﺼﻨﯾ ﻲﻠﻋ ﷲا ﮫﻨﻨﺣ ﺪﻗو حﻼﺼﻟا
] 3,370 [
Көріп отырғанымыздай екеуінің де сюжет- тері дәл келеді. Абайдың кейіпкері Әзім мен «Мың бір түндегі» басты кейіпкер Хасан екеуі мінез-құлық, іс-әрекет жағынан бір-біріне өте ұқсас: Әзім де Хасан сияқты аңғал, аңқау, ақпейіл. Екеуі де қулық, сұмдық, алдау, арбау дегеннен ада. Абай шығармасы мен «Мың бір түндегі» ортақ деталь, ол – қолдан жасалған алтынды бағалаған ақшаның құны. Алхимик шалдың жасаған алтынын Әзім алып базарға апарып бағалатады:
«Мың бір түнде»: ﺎﮭﻜﺣو ﮫﻨﻣ ﺎھﺬﺧﺄﻓ لﻻﺪﻟا ﻰﻟإ ﺔﻜﯿﺒﺴﻟا ﻰﻄﻋأو ﻦﺴﺣ لﺰﻨﻓ ًﺎﺒھذ ﺎھﺪﺟﻮﻓ
ﺎﮭﯿﻓ ﺪﯾاﺰﺗ ﺪﻗو ﻢھرد فﻻآ ةﺮﺸﻌﺑ ﺎﮭﺑﺎﺑ اﻮﺤﺘﻔﻓ ًﺎﺼﻟﺎﺧ ﻰﻟإ ﻰﻀﻣو ﺎﮭﻨﻤﺛ ﺾﺒﻗو ﻢھرد ﻒﻟأ ﺮﺸﻋ ﺔﺴﻤﺨﺑ ﺎﮭﻋﺎﺒﻓ رﺎﺠﺘﻟا ،ﺔﻌﻨﺼﻟا هﺬھ ﺖﻤﻠﻌﺗ ﺪﻗ ﻲﻧإ لﺎﻗو ﻞﻌﻓ ﺎﻣ ﻊﯿﻤﺟ ﮫﻣﻷ ﻰﻜﺣو ﺖﯿﺒﻟا ﻢﯿﻈﻌﻟا ﻲﻠﻌﻟا ﷲﺎﺑ ﻻإ ةﻮﻗ ﻻو لﻮﺣ ﻻ ﺖﻟﺎﻗو ﮫﯿﻠﻋ ﺖﻜﺤﻀﻓ
] 3,370 [ .
«Әзім әңгімесінде» Абай алтынды қазақтың тұрмыс-тіршілік ұғымында бұрыннан бар ақша – ділдәға бағаласа, «Мың бір түндегі» ақшаның құны – дерам, немесе дерһам. «Делдал әлгі ал тынды он мың дерһамға бағалады. Саудагерлер қаумаласып, оның бағасын он бес мың дерамға жеткізді». Әзім жасанды алтынды үш мың ұш жүз ділдәға сатса, Хасан он бес мың дерамға сатады. Дерам немесе дерһам – 2,97 грамм таза күміске тең арабтың ежелгі монетасы. Арабтың күміс ақшалары 695 - жылдан бері шығарылып, сауда айналымында айырбас құралы ретінде пай даланылған. Екі шығармада да бір ортақ сюжет ғәжам дықтың отқа табынатындығы, оның ирандықтар дың мұсылман дініне дейінгі зарадушт дінін ұстанатындығы. «Мың бір түнде» :
و ﻚﺤﻀﯾ ﻲﺳﻮﺠﻤﻟا ،روﺮﺤﻟاو ﻞﻈﻟاو رﻮﻨﻟاو رﺎﻨﻟا ﻖﺣو لﻮﻘﯾ ﻲﻨﺘﻧﺎﻋأو ﻚﯿﻠﻋ ﻲﻨﺗﻮﻗ رﺎﻨﻟا ﻦﻜﻟو ،ﻲﺘﻜﺒﺷ ﻲﻓ ﻊﻘﺗ ﻚﻧأ ﻦﻇأ ﺖﻨﻛ ﺎﻣو ﻰﺘﺣ ﺎﮭﻟ ًﺎﻧﺎﺑﺮﻗ ﻚﻠﻌﺟأو ﻊﺟرأو ﻲﺘﺟﺎﺣ ﻲﻀﻗأ ﻰﺘﺣ ﻚﻀﺒﻗ ﻰﻠﻋ هﺪﯾ ﻲﺳﻮﺠﻤﻟا ﻊﻓﺮﻓ ﺢﻠﻤﻟاو ﺰﺒﺨﻟا ﺖﻨﺧ ﺪﻗ ﻦﺴﺣ لﺎﻘﻓ ﻲﻨﻋ ﻰﺿﺮﺗ تﺮﺟو ﮫﯿﻠﻋ ﻲﺸﻏو ،ﮫﻧﺎﻨﺳﺄﺑ ضرﻷا ﺾﻋو ﻊﻗﻮﻓ ﺔﺑﺮﺿ ﮫﺑﺮﺿو ﻦﺴﺣ ﮫﻟ لﺎﻘﻓ ،ًارﺎﻧ ﮫﻟ اوﺪﻗﻮﯾ نأ ﻲﺳﻮﺠﻤﻟا ﺮﻣأ ﻢﺛ هﺪﺧ ﻰﻠﻋ ﮫﻋﻮﻣد ﻲﺘﻟا ﻲھو روﺮﺸﻟاو رﻮﻨﻟا ﺔﺒﺣﺎﺻ رﺎﻨﻟا هﺬھ ﮫﻟ لﺎﻘﻓ ﺎﮭﺑ ﻊﻨﺼﺗ ﺎﻣ ﻚﺟوزأو ﻲﻟﺎﻣ ﻒﺼﻧ ﻚﯿﻄﻋأ ﺎﻧﺄﻓ ﻲﻠﺜﻣ ﺎھﺪﺒﻌﺗ ﺖﻨﻛ نﺈﻓ ﺎھﺪﺒﻋأ ﺪﺒﻌﺗ ﺮﻓﺎﻛ ﻲﺳﻮﺠﻣ ﺖﻧأ ﺎﻤﻧإ ﻚﻠﯾو ﺎﯾ لﺎﻗو ﮫﯿﻠﻋ ﻦﺴﺣ حﺎﺼﻓ ،ﻲﺘﻨﺑ ﺧ رﺎﺒﺠﻟا ﻚﻠﻤﻟا نود رﺎﻨﻟا ﻲﻓ ﺔﯿﺻو ﻻإ هﺬھ ﺎﻣو رﺎﮭﻨﻟاو ﻞﯿﻠﻟا ﻖﻟﺎ نﺎﯾدﻷا
] 3,374 [ .
«Кәпір айтты: «Бұл от – менің Пәруәрдіге рім. Егер сен де оған табынатын болсаң байлы ғымның жартысын саған беремін. Қызымды саған тұрмысқа беремін». Хасан ашуы келіп: «Е, сен кәпір екенсің ғой. Жер мен Аспанның Пәруардігерінен қапы қалыпсың ғой», – дейді. Мұсылман діні бойынша бір Алладан басқа ға: пұтқа, күнге, отқа, т.б. табынушылар кәпір болып саналады. Абай шығармасында осы сю жетті айна-қатесіз пайдаланады:
Бала Әзім діні үшін жанын құрбан етуге даяр екендігін, отқа бас ұрмайтындығын айтқан да, әлгі ғәжамдық оның арқасына жүз қамшы дүре салады. Абайдың поэмасындағы осы эпи зод «Мың бір түндегі» Хасанның басынан өткер генімен ұқсас: لﺎﻗو ﻲﺳﻮﺠﻤﻟا ﺐﻀﻏ ﻚﻟذ ﺪﻨﻌﻓ : بﺮﻌﻟا ﺐﻠﻛ ﺎﯾ ﻲﻨﻘﻓاﻮﺗ ﺎﻣأ نﻮﻌﻠﻤﻟا ﻲﺳﻮﺠﻤﻟا مﺎﻘﻓ ،ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ﻦﺴﺣ ﮫﻘﻓاﻮﯾ ﻢﻠﻓ ﻲﻨﯾد ﻲﻓ ﻞﺧﺪﺗو و رﺎﺻو ،هﻮﻣﺮﻓ ﮫﮭﺟو ﻰﻠﻋ ًﺎﻨﺴﺣ اﻮﻣﺮﯾ نأ ﮫﻧﺎﻤﻠﻏ ﺮﻣأو رﺎﻨﻠﻟ ﺪﺠﺳ ﻮھو ﮫﺒﻧاﻮﺟ حﺮﺷ ﻰﺘﺣ ﺪﻠﺟ ﻦﻣ رﻮﻔﻀﻣ طﻮﺴﺑ ﮫﺑﺮﻀﯾ ﻲﺳﻮﺠﻤﻟا
Вестник КазНУ. Серия востоковедения. №3(56). 2011 79 ﻚﻠﻤﻟا ﻰﻟإ ﮫﻓﺮﻃ ﻊﻓﺮﻓ ﺪﺣأ هﺮﯿﺠﯾ ﻼﻓ ﺮﯿﺠﺘﺴﯾو ثﺎﻐﯾ ﻼﻓ ﺚﯿﻐﺘﺴﯾ تﺮﺟو رﺎﺒﻄﺻﻻا ﮫﻨﻣ ﻞﻗ ﺪﻗو رﺎﺘﺨﻤﻟا ﻲﺒﻨﻟﺎﺑ ﮫﯿﻟإ ﻞﺳﻮﺗو رﺎﮭﻘﻟا رﺎﻄﻣﻷﺎﻛ ﮫﯾﺪﺧ ﻰﻠﻋ ﮫﻋﻮﻣد ] 3,374
[ .
«Баһрам отқа табынып алған соң, қарамағын дағы адамдарға Хасанды лақтырыңдар деп бұй рық береді. Қызметшілер Хасанды жерге жатқы зып, кәпір оны қамшымен ұрып, соққыға жық ты. Сол кезде Хасан бетін көкке бұрып, көзінен жасы парлап, Пәруәрдігер мен оның пайғамба рынан көмек сұрайды». Ал Абайдың бас қаһар маны Әзім жаны қаншама қиналса да, «қыңқ етіп бір дыбыс шығармайды». Екі шығарманы салыстыра қарағанда, кейбір кездерде Әзімнің бейнесі шыдамдылығымен Хасаннан басым тү сіп жатса, енді бір кездерде Хасан бейнесі табан дылығымен, батырлылығымен Әзімнен артық көрініс береді. Екі шығармада да бірдей кездесетін ұқсас тық, ол – сиқыршы шалдың барабан қағуы, одан үш түйе немесе желмаяның шыға келуі. Бірақ, Абай шығармасында: «Бір барабан тұр екен, қағып еді» дегеніне барабанның сол жағада бұрыннан тұрғаны мәлім болады, ал «Мың бір түнде» кәпір: ًﺎﯿﺳﺎﺤﻧ ًﻼﺒﻃ ﮫﺒﯿﺟ ﻦﻣ جﺮﺧأو
] 3,375 .[
«Өзінің қалтасынан тылсым сырға толы мыс барабан алып шығады». Міне, бір жерде Абай өз шығармасында «Мың бір түндегі» деталь дарды дәлме-дәл пайдаланса, кейбір кезде өзін ше жазып кетеді.
Екі шығарманы әрі қарай оқу барысында тағы да қызық ортақ сюжеттерге кездесеміз. Сиқыршы шалдың үш түйенің бірі – азық арт қан түйені жарып, салатын, оның ішек-қарнын тазалап, Әзімді, Хасанды жатқызып, қолына қанжар беріп тігіп тастауы, өзінің жасырынып қалуы, самұрық құстың оны ұшар таудың ба сына апарып тастауы екі шығармада да ұқсас. «Мың бір түнде»: ﮫﻟ لﺎﻗو ﻦﺴﺣ ﻰﻟإ ﺖﻔﺘﻟا ﻢﺛ هﺪﻠﺟ ﺦﻠﺳو ﮫﺤﺑذو ًﺎﺒﯿﺠﻧ ﺎﮭﻨﻣ رﺎﺘﺧﺎﻓ ا اﺬھ ﻲﻓ ﻞﺧدا لﺎﻗ ﻢﻌﻧ ﮫﻟ لﺎﻗ ﮫﺑ ﻚﯿﺻوأ ﺎﻣ ﻦﺴﺣ ﺎﯾ يﺪﻟو ﺎﯾ ﻊﻤﺳ ﻚﻠﻤﺤﺘﻓ خﺮﻟا رﻮﯿﻃ ﻲﺗﺄﺘﻓ ضرﻷا ﻰﻠﻋ ﻚﺣﺮﻃأو ﻚﯿﻠﻋ ﻂﯿﺧأو ﻦﻣ ﺖﻏﺮﻓ اذﺈﻓ ﻚﻌﻣ ﻦﯿﻜﺴﻟا هﺬھ ﺬﺧو ﻞﺒﺠﻟا ﻰﻠﻋأ ﻰﻟإ ﻚﺑ ﺮﯿﻄﺗو نﺈﻓ جﺮﺧاو ﺪﻠﺠﻟا ﺎﮭﺑ ﻖﺸﻓ ﻞﺒﺠﻟا قﻮﻓ ﻚﺘﻄﺣ ﺎﮭﻧأ ﺖﻓﺮﻋو ﺎﮭﻧاﺮﯿﻃ ﻚﻨﻋ
ﺮﯿﻄﯾو ﻚﻨﻣ
فﺎﺨﯾ ﺮﯿﻄﻟا
] 3,376 [ .
«Әзім әңгімесінде»: Азық артқан маяны жарып салды. Ішін жарып, іштегі ішек-қарнын, Өкпе-баурын тазалап, бəрін алды. Сонда шал Әзімге арқан, қанжар берді, - Маяның ішіне еніп, сен жат! - деді, - [2, 81]. Таудан құтылып шыққаннан кейін «Мың бір түнде» Хасан зәулім сарайға кіріп, есігін ашқан да екі айдай сұлу қызды көреді олар шахмат ойнап отырады: ﻦﻣ ﺔﺒﻄﺼﻣ ىأﺮﻓ ،بﺎﺒﻟا ﻦﻣ ﻞﺧد ًﺎﺣﻮﺘﻔﻣ ﮫﺑﺎﺑ ىأر ﺎﻤﻠﻓ ﺞﻧﺮﻄﺷ ﺔﻌﻗر ﺎﻤﮭﯾﺪﯾأ ﻦﯿﺑ ناﺮﻤﻘﻟﺎﻛ نﺎﺘﻨﺑ ﺔﺒﻄﺼﻤﻟا ﻰﻠﻋو ﺰﯿﻠھﺪﻟا و ﺖﻌﻓﺮﻓ نﺎﺒﻌﻠﯾ ﺎﻤھو ﺎﮭﺘﺣﺮﻓ ﻦﻣ ﺖﺣﺎﺻو ﮫﯿﻟإ ﺎﮭﺳأر ﺎﻤﮭﻨﻣ ةﺪﺣا ﻲﻣدآ اﺬھ نإ ﷲاو ﺖﻟﺎﻗو
]
[ .
Абай шығармасында бұл сюжет өзгертілмей дәл беріледі: Төрдегі үйге кірді есік ашып. Екі сұлу қыз отыр төрдегі үйде, Ондай сұлу көрген жоқ бүтін елде. Екі қыз шатраш ойнап, білмей қалды, Кірді де тұра қалды орта жерде. Екі қыз мұны көрді бас көтеріп, Адамзатқа таңырқап, тұрды елеріп [2, 83]. Бір қызығы Абай қазақ тілінде жоқ, арабтың «ﺞﻧﺮﻄﺷ» (шатрандж-шахмат) сөзін өзгертпей «шатраш» деп береді. Абайдың «Әзім әңгімесі» жоғарыда айтып кеткеніміздей аяқталмай қалған, ол : «Кірсе, ар жағы дөңгелек қалың ағаш, Ішінде бір қауыз бар ернеуі тас. Бұлбұл сайрап, миуасы салбырап тұр, Салтанатын түгендей айтып болмас. Тас ернеуі - меруерт, ол көрінген, Кеткісі келмес жанның мұны көрген. Ер Әзім тамашалап қарап тұрса, Бір түрлі таңғажайып құстар келген» – [2,84] деген жермен аяқталады.
Ал «Мың бір түнде» бұл сюжет дәл былай беріледі: ﺔﺠﮭﺑ ﻦﻣو ﮫﺘﻌﻨﺻ ﻦﺴﺣ ﻦﻣ ﺐﺠﻌﺘﻣ ﻮھو ﮫﯿﻓ ﺲﻟﺎﺟ ﻮھ ﺎﻤﻨﯿﺒﻓ ﺐﺠﻌﺘﻣو ،تﺎﻋﺎﻨﺼﻟا ﺮﺋﺎﺳ ﻦﻣ ﮫﯿﻓ ﺎﻣو تﻮﻗﺎﯿﻟاو رﺪﻟا ﻦﻣ هاﻮﺣ ﺎﻣ ﺗ ﻦﻣ
ﻲﻓ ﻞﻣﺄﺘﯾو رﺎﮭﻘﻟا ﺪﺣاﻮﻟا ﷲا ﺢﺒﺴﺗ ﻲﺘﻟا رﺎﯿﻃﻷاو عراﺰﻤﻟا ﻚﻠ ﻢﯿﻈﻋ ﮫﻧﺈﻓ ﻢﯿﻈﻌﻟا ﺮﺼﻘﻟا اﺬھ ةرﺎﻤﻋ ﻰﻠﻋ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا ةرﺪﻗ ﻦﻣ رﺎﺛآ رﻮﯿﻃ ﺮﺸﻌﺑ ﻮھ اذإو نﺄﺸﻟا ] 3,381 [ .
Бұл «Мың бір түннің» يﺮﺼﺒﻟا ﻎﺋﺎﺼﻟا ﻦﺴﺣ ﺔﯾﺎﻜﺣ
әңгімесінің тек 782 түні болады, яғни Абайдың әңгімесі осы түнмен аяқталады. Жалпы «Мың бір түннің» «يﺮﺼﺒﻟا ﻎﺋﺎﺼﻟا ﻦﺴﺣ ﺔﯾﺎﻜﺣ» әңгімесі 774 түнмен басталып, 827 түнімен соңына жетеді. Оймызды қорытындылай келе, Абай поэма сының түп негізінде тек «Мың бір түн» шығар масының «Басралық Хасан» деген ертегісінің фабуласы ғана емес, төл фольклор элементтері жатқандығына, ақынның олардың сол күйінде емес, өзінше жазып шыққандығына көзіміз жете түседі.
*** 1. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 556 б. 2. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы: – Т. 2: Өлеңдер мен аудармалар. – 2002. – 336 б. 3. Әлфу ләйләтин уа ләйлатун. Ал Джузу с салис. – Бейрут: Дару ль Кутубу ль Илмия – 1996. – 372 б. 4. Мың бір түн. Төрт томдық.Т 4./ауд.Қ.Әбдіқадыров. – Алматы: ҚМКӘБ, 1961. – 407 б. 5. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 208б. 6. Салқынбаев М. Қазақ-араб әдеби байланыстары (ХХ ғасыр). – Астана: «Астана полиграфия», 2009. – 208 б. 7. Фильштинский И.М. История арабской литературы.
80 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(56). 2011 – М.: Наука. – 1991. – 540 с. 8. Әуезов М. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеу- лер. – Алматы: Ғылым, 1967. – 391 б. 9. Әуезов М. Ертегілер. – Алматы, 1957. – 76 б. 10. Дербісалин Ә. Дәстүр және жалғастық. –Алматы: Ғылым, 1976. –203б.
У. Ч. Мамедова ПРОБЛЕМА ДУХОВНОСТИ В ТВОРЧЕСТВЕ Ф.С. ФИТЦДЖЕРАЛЬДА И А. АЙЛИСЛИ
Общеизвестным является тот факт, что ни одно явление культуры, и литературы в том числе не может развиваться изолированно. Процесс взаимодействия и взаимовлияния ли- тератур может осуществляться как в результате непосредственных контактов, так и опосре- дованно. В различных национальных литерату- рах могут, подчас, встречаться сходные темы, и исследование сходных тем возможно с самых различных позиций. В свою очередь, позиция, с которой тот или иной автор подходит к реше- нию проблемы, поставленной в произведении, формируется под влиянием многочисленных факторов: историческая ситуация, социум, ин- дивидуальное отношение, идейно – эстетичес- кие принципы, национальные традиции, лич- ный, и профессиональный опыт. Отсюда сле- дует совершенно закономерный вывод: при исследовании произведений даже со сходной тематикой, применение единых критериев не- возможно. К примеру, произведения выдаю щихся современных азербайджанских авторов, таких как Эльчин, Анар, Акрам Айлисли не могут исследоваться с тех же позиций, с кото- рых исследуются произведения Фитцджеральда, Фолкнера, Хемингуэя. Являясь, в определенном смысле, современниками, названные авторы относятся к разным школам, традициям. Кроме того, каждый из них выделяется своим индиви- дуальным мировоззрением и прозаическим сти- лем. Внимание их привлечено разными пробле- мами, подход к различным аспектам реальной жизни у них также разнится. С этой точки зре- ния, творчество двух разных, на первый взгляд, писателей-азербайджанца Акрама Айлисли и американца Скотта Фитцджеральда-представ- ляется показательным явлением творчество Айлисли и Фитцджеральда сходно с точки зре- ния выбора тематики, предмета художествен- ного изображения, по своему мироощущению, настрою и тонкому восприятию чувств и ощу- щений своих героев. И вместе с тем, каждый из авторов создает свой, неповторимый художест- венный мир.Так, герои Айлисли до конца своей жизни не могут расстаться с чистыми, святыми и поэтическими чувствами, поддерживавшими их в молодости. Более того, эти люди смотрят на всю жизнь сквозь призму этих же светлых чувств и все человеческие отношения и самих людей также оценивают именно с этих позиций. Таковы учитель Джанали («Сезон цветных платьев»), Алиаббас («Рассказанное цветку вишни»), Казым («Желтый свет ив»). При со- поставлении названных героев Айлисли с героя- ми Фитцджеральда, в глаза сразу же бросается следующая особенность: у американского писа- теля сознание, вся внутренняя жизнь слов - оно раздваивается: внешне, в своей деятельности, и в своей внутренней жизни - это совершенно разные, подчас противоположные личности. Таковы, в частности, Гэтсби («Великий Гэт- сби»), Дик Драйвер («Нежная ночь»). Эти герои наделены чистой душой, им свойственны вера в людей, красота помыслов, духовность. Именно эти качества помогают Гэтсби, Драйверу и другим героям Фитцджеральда не падать духом в самые трудные минуты, не поддаваться силам зла. Сам писатель высказывался об этом сле- дующим образом: «Главная задача - хранить чистые, человеческие чувства, и писатель не может оставаться в стороне от этой задачи» [3, 52- 58]. Проблема сохранения человеческих чувств является первостепенной также и для Акрама Айлисли. В связи с этим, обзор творчества Айлисли и Фитцджеральда, выявление общих и отличительных черт их творчества, и обозначе- ние факторов, определяющих эти черты, пред- ставляет большой интерес. Подобное сопостав- ление может проводиться в двух аспектах: пер- вый аспект - идейно-тематические сходства и различия в творчестве Айлисли и Фитцджераль- да; второй аспект - сходства и различия, проявляющиеся в художественном почерке, в средствах отражения жизни. Здесь же следует отметить один, очень существенный момент: cходные черты, параллели могут рассматривать- ся скорее как аналогичное звучание, нежели непосредственное влияние. Эта аналогия по- рождена, в свою очередь, аналогичностью исто- рической ситуации, в которой жили и творили оба писателя. Необходимо вновь оговориться: Фитцдже- ральд начал свой творческий путь после Первой Мировой войны, Айлисли - после Второй Миро- вой войны. Ни один из них не принимал непос- жүктеу/скачать 1,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|