Б. Б. Ахметов Редакциялық алқа

38 
 
Өкінішке орай, тәуелсіз ел атанғанымызға 30 жылға жуық уақыт өтсе де саяси элитамыз 
бен көшбасшы зиялы қауым негізінен орыс тілді қалпында мызғымай қала берді, ұлттық рухани-
мәдени  дамуымызға  өз  қолымызбен    тұсау  салып  отырған  жағдайымыз  бар.  Ақпарат  алу  мен 
оған  қол  жеткізуде  мемлекеттік  тілдің  қажеттілігі  туындамай  отырғанда  «Мәдени  мұра» 
бағдарламасының жетістік-жемістерінің «Рухани жаңғыруға» ұласуы көңіл көншітпесі анық. Ал 
«Мәдени  мұра»  бағдарламасының  нәтижесінде  жүзеге  асқан  аталмыш  іргелі  жобалар  –  70 
жылғы советтік-коммунистік кезеңнің жемісі-тұғын, сол дәуірдегі көштен қалып қоймай бүгінге 
жеткен  ұлттық  құндылықтардың  кешенді  жинағы,  қоғамдық  және  гуманитарлық 
ғылымымыздың айтулы табыстарын жүйелеу ғана болатын. Ал екінші саты – «Рухани жаңғыру» 
осы ұшан-теңіз рухани-мәдени қазынаны, ұлттық құндылықтарды жаңа заманда жалпықазақтық 
бірегейлікке қол жеткізуге қызмет етіп, шын мәнінде ұлттық мемлекеттің іргетасын қалауға жол 
ашуы қажет еді. Айтпағымыз: тек энциклопедия сынды бас кітаптарды ғана емес, жалпы барша 
ұлттық/мемлекеттік  құндылықтарды  барша  қоғам  қажетсінгенде  ғана,  барша  қауым  оны 
күнделікті  тұтынғанда  ғана,  яғни  ол  жүз  мыңдап,  миллиондап  таралып,  жүректерге  жеткенде 
ғана қазақ руханиятының бағы жанбақшы. Сонда ғана заманауи жойқын бәсекеге төтеп берер, 
әрі нарыққа бейімделген сапалы өнімдер дүниеге келіп, екшеле, сұрыптала отырып солар ғана 
болашақтың мирасына айналмақ.  
2.  Соңғы  жылдардың  өзінде  бірнеше  баскітаптар  Алматыдан  [2],  тіптен  облыс 
орталықтарынан  да  [3]  дайындалып,  басылып  шықты.  Таяуда  ғана  А.Байтұрсынов  пен 
М.Мақатаевқа  және  қырғыз  ағайындардың  Ш.Айтматовқа  арнаған  энциклопедиялары 
жарияланды [4]. Бір айта кетерлігі – бұлардың бәрі дәстүрлі жосықпен, яғни «А»-дан «Я»-ға 
дейінгі  әліпбилік  түзіліммен  жасалған  еңбектер.  Біз  де  күні  кешеге  дейін  осы  қағидатты 
ұстанып, әйгілі «Лермонтов» энциклопедиясын [5] үлгі тұтып келген жайымыз бар болатын. 
Кешегі  күнге  дейін  анда-санда  бір  жарық  көретін  іргелі  еңбектер  –энциклопедиялар 
танымдық әрі анықтамалық басылым ретінде күнделікті қажеттілікті өтер таптырмас дүние 
болып келді, кез келген сұраққа жауапты осы қол астымыздағы жуан-жуан кітаптардан оп-
оңай табушы едік.  Әйтседе заманауи өзгерістер, ақпарат тасқынының өрістеуі, Интернеттің 
мол  мүмкіндігі  тек  энциклопедиялық  басылымдарға  ғана  емес,  жалпы  кітапқа  деген 
қызығушылықты жылдан-жылға шектеп, шынайы оқырмандар санын азайтып-ақ келеді.  
Әрбір  оқыған,  өзін  зиялы  санайтын  отбасының  төрінен  орын  тапқан,  мәселен, 
«Большая  советская  энциклопедия»,  салалық  (медицина,    геологиялық,  спорттық,  т.б.) 
баскітаптар,  «Қазақ  совет  энциклопедиясы»  және  ондағы  құнды  анықтамалық  мәліметтер 
бүгінгі  күні  кез  келген  жанның  қалта  телефонында,  қазақша  айтқанда,  (басында  емес) 
қалтасында жүр десек қателеспейміз.  
Бұрын біз  «Энциклопедия  – ғылым емес. Ол  қолда бар құнды мәліметтерді  жүйелеу 
ғана,  алфавиттік  тізбеге  түсіру,  ішкі  сілтемелер  арқылы  қосымша  деректерге  қол  жеткізу» 
деген қағиданы ұстандық. Оның тұрақты графикалық аппараты, мақалалардың жазылу стилі 
мен  стандарты,  көлемдік  иеархиясы  болды.  Даулы,  ғылымда  басы  ашылмаған  мәселелерге 
ілуде  бір  қарама-қайшы  пікірлер  көрсетілгенімен,  негізінен  үлкенді-кішілі  танымдық-
анықтамалық  мақалаларда  күмәнсіз  тұжырымды  қорытындылар  ғана  жазылатын.  Еркін 
жайылушылық, бояулы көркем тілге энциклопедияларда ешқашан жол берілген емес. Шап-
шағын мақаланың өзіне сол саланың білгір маманы іздестірілді, автор таңдауда оның білімі 
мен біліктілігіне ерекше мән берілді. 
Көненің  көзіндей  бұрынғы  тастүйін  энциклопедиялық  мақалаларды  қазіргі 
баспагерлер  амалсыздан  өзгеріссіз  пайдалануға  мәжбүр  болып  отыр.  Осы  орайда  «ілгеріде 
жарық  көрген  энциклопедиямыздағы  бастапқы  мақаланы  «балапан  энциклопедияларға» 
өзгеріссіз көшіріп басқаннан не ұтамыз?» деген заңды сұрақ туындайды. Оның үстіне қазіргі 
кезде талғамсыздықтан, әсіресе тұлғалық энциклопедияларға «көлденең көк аттыны» кіргізе 
беру белең алғаны жасырын емес. Сол себепті кейбіреулер ұзақ жылдар дайындалатын азабы 
мол  энциклопедиялық  басылымдарда  өзінің  аты  аталса  ғана  (мақала  боп  кірсе)  –  «жақсы», 
егер кітап ішінен өзінің аты-жөнін таба алмаса – «әншейін дүние екен» деп мұрын шүйіріп 
бағалайтын  дәрежеге  жеттік.  Осылайша  «Рухани  жаңғыру»  талаптарына  сай  ұлттық 

39 
 
энциклопедия түзу ісінде жаңа жол іздеуге, соны көзқарас, тың идея табуға ұмтылыс жасауға 
мәжбүр болдық.   
3.  Көп  шындықтың  бір  ақиқаты  бар.  Қалай  десек  те,  энциклопедия  тек  танымдық 
білім жиынтығы ғана емес, ол ғылыми ізденістің де жемісі  болып табылады. Ғылыми негізі 
жоқ, зерттеп-зерделеу сүзгісінен өтпеген ешбір энциклопедиялық басылымның ғұмыры ұзақ 
болмақ  емес.  Осы  орайда  алғашқы  12  томдық  энциклопедиямызды  дайындау  барысында 
«Қазақ  энциклопедиясы»  Бас  редакциясының  Ғылым  академиясының  бір  ғылыми-зерттеу 
институты  дәрежесінде  құрылуы,  Бас  редакцияға  барша  көрнекті  ғалымдарымыздың 
тартылуы, оны академик М.Қаратаев сынды ғалымның басқарғаны еске түседі. 
Біздіңше,  уақыт  көші,  замана  талабы  болашақ  энциклопедиялардан  мүмкіндігінше 
академиялық  ғылыми  негізділікті  талап  етеді.  Және  ол  бүгінде  тереңдей  зерттеліп 
тармақталған,  жылғаланған  ғылым  салаларының  білікті  мамандарының  қатысуымен  ғана 
іске  аспақ.  Бұл  тұста  жеке  мен  жалпыны  кіріктіре  отырып,  оқырманның  әрі  универсальды 
білім аясын кеңітетін, әрі ғылыми негізі бар, тың жаңалығымен ойға қалдыратын, бір өзек-
жүлгеге  байланған,  соны  бүге-шігесіне  дейін  ашатын  зерттеу  еңбектерін  дүниеге  әкелу 
міндеті  тұр.  Мәселен,  біз  бұрын  «Отырар»  [6]  және  «Бөкей  Ордасы  ауданы»  [7] 
энциклопедияларын  дайындап,  жарыққа  шығарған  болатынбыз.  Кезінде  оқырман  қауым 
жылы қабылдаған бұл еңбектерді шет тіліне аудармақ болған тұста көптеген кемшін жайттар 
алдымыздан  шықты.  Шынында  да  ол  аудандарды  кезінде  кім  басқарғаны,  ондағы  танымал 
тұлғалар туралы деректер шетелдік оқырман үшін қызықсыз ақпарат  болып табылады. Сол 
себепті  де  біз  ол  еңбектердің  жаңа  басылымына  сын  көзбен  қарап,  мүлдем  жаңаша  жол 
іздеуге  мәжбүр  болдық.  Осылайша  көне  Отырар  мысалында  барша  Қазақстанның 
археологиялық  энциклопедиясы  түзілу  үстінде,  ал  Ұлы  Даладағы  соңғы  хандық  –  Бөкей 
Ордасының толыққанды тарихы екінші кітабымыздың Темірқазығы болмақ. Сол сияқты біз 
ұзақ  жылдардан  бері  дайындап  жүрген  «Құрманғазы»  энциклопедиясын  да  жарыққа 
шығарудың уақыты әлі келе қойған жоқ деген шешім қабылдап отырмыз. Өйткені онда тек 
қазақ  ұлтына  ғана  тән  феноменді  құбылыс  –  Күй  табиғаты,  оның  барша  тармақ-тармақ 
мектептері туралы толыққанды мәлімет болуы шарт. Бір сөзбен айтқанда, ол тек қазақ үшін 
ғана емес, әлемге қазақты танытатын, кез келген тілге аударылғанда бәсекеге қабілетті іргелі 
еңбек  болмағы  ләзім.  Әрине,  мұндай  биік  деңгейге  жету,  сапалы  еңбек  дайындау  –  жаңа 
сападағы  бәсекеге  қабілетті  ғалымдар  мен  мамандардың  ғана  қолынан  келмек.  Ал  біздің 
міндетіміз – олардың басын ұйыстырып, бағыт-бағдар беру, заманауи іргелі еңбек дайындау 
ісіне жұмылдыру. 
4. Соңғы 3-4 жылда біз қолға алған ауқымды жоба – заманымыздың заңғар жазушысы, 
мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстанның Еңбек Ері Әбіш аға Кекілбаевтың тұлғалық 
энциклопедиясын дайындау ісі. Жоғарыдағы аталған жайттар тағы да алдымыздан көлбеңдеп 
шығып,  ескі  сүрлеу-соқпақты  тастап,  соны  жол  іздеуге  мәжбүр  болдық.  Ең  қиыны  – 
энциклопедиялық  басылымның  өзек-жұлынын  табу,  ғылым  тілімен  айтқанда,  кітаптың 
концепциясын ойластыру, тап басып анықтау. Тұлғалық энциклопедияның басты қиындығы 
сол  – ол тұлға қаншалықты танымал, мол мирас иесі  болғанымен барша фактілік материал 
бір желіге байлануы, көгенді көктей өтер ортақ концепцияға табан тіреуі шарт.  
Посткеңестік  әлемде,  әсіресе  бізге  етене  таныс  орыс  руханиятында  «алпысыншы 
жылдықтар»  деген  ауқымды  тарихи  құбылыс  бар.  Коммунистік-сталиндік  жүйенің 
күйреуінен  соң  дүмпу  болып  жарылған  жыл  құсындай  жаңа  толқын  өкілдері  кеңестік 
мәдениет  пен  руханияттың  жалаугеріне  айналған  еді.  Осы  бір  рухты  жарылыс  қазақ 
топырағында  да  үркердей  таланттар  шоғырын  –  ақын-жазушыларды,  сазгер,  суретші, 
киногерлерді дүниеге алып келді. Тоталитаризм тұсаулаған дарындылардың қолтығы сөгіліп, 
бәсекелі аламан бәйгеге араласты, 1960-80 жылдардағы қазақ мәдениеті мен руханиятындағы 
барша  табысты  жетістіктер  жарқырап  жарып  шыққан  осынау  жас  буынға  тиесілі-тұғын. 
Міне,  осы  «алпысыншы  жылдықтардың»  («алпыскерлердің»)  қазақ  топырағындағы 
көшбасшысы Әбіш Кекілбаев болды деп батыл айта аламыз. Ол  өзінің классикалық шағын 
прозасымен сол кездің өзінде Еуропада (неміс жұртында) жоғары баға алып қана қойған жоқ, 

40 
 
қоғамдық  және  мемлекеттік  қызметтерімен  де  ұлтымыздың  өсу,  даму  баспалдақтарындағы 
жаңашыл, прогресті бастамалардың көш басында тұрды. Ә.Кекілбаевтың мол рухани мұрасы 
мен өз кезегінде еліне сіңірген еңбегін біз жазушының ұлы ұстазы Мұхтар Әуезовтің бірегей 
орын-ұстынымен  шендестіре  аламыз.  Өлі-тірісінде  артына  жаман  сөз  ілестірмеген, 
тумысында  гуманист  жазушы,  энциклопедиялық  білімге  ие  ғұлама,  аузы  дуалы  шешен  би, 
ұлт  жанының  білгірі,  кең  пейілді,  жұмсақ  жүректі  жан  тұлғасы  уақыт  өткен  сайын 
өркештене,  зорая  түсіп,  кемел  Қазақстанның  келер  буындарының  да  арқа  тірер  рухани 
сүйеніші болып қала бермек.  
 «Бұл  ән  бұрынғы  әннен  өзгеше...»  дегендей,  жаңа  бір  өзгеше  дүниенің  Түйінін  таба 
алмай,  талай-талай  том  еңбектерді  ақтарғанда  көңіліміз  шағын  ғана  «Достоевский» 
энциклопедиясына  ауа  берді  [8].  Осы  бір  игілікті  іске,  жалғыз-дара  еңбегіне  30  жылын 
құрбан еткен проф. Н.Н.Наседкин кітапты әрқайсысы өз ішінде әліпбилік түзілім құрған үш 
үлкен  тарауға  бөледі:  «Шығармалары»,  «Кейіпкерлері»  һәм  «Достоевскийдің  айналасы» 
(«Вокруг  Достоевского»).  Жазушының  барша  шығармасын,  тіптен  ойына  алғанымен,  бірақ 
жазып  үлгермеген  дүниелеріне  дейін  талдаған  ғалым,  ең  бастысы  автор  сомдаған 
кейіпкерлердің  прототипін  табуға  баса  назар  аударған.  Осылайша  Достоевскийдің 
дүниетанымын,  жазушының  психологиялық  көңіл  күйін,  замана  рухын,  күллі 
шығармашылық  лабораториясының  құпиясын  аша  түсуге  бір  табан  жақындаған.  Өкінішке 
орай,  баспагерлердің  кінәсінен  (еріншектігінен!)  кітаптың  ғылыми  тұрғыдан  маңызды  бір 
бөлігі – «Сводный указатель» («Көрсеткіштер жиынтығы») түсіп қалған.  
Бізді  тың  жолға  салып,  жаңаша  дүние  жасауға  итермелеген  «Достоевский» 
энциклопедиясы жоғарыда аталған еңбектеріміздің көпшілігінде көзге ұрып тұрған «әттеген-
айлардан» арылуға мүмкіндік берді.  
Осындай  ізденіс  үстінде,  қиын  жолды  таңдау  барысында  біз  «Әбіш  Кекілбайұлы» 
тұлғалық  энциклопедиясын  бір-бірін    қайталамайтын  екі  тарау  жолмен  зерделеп,  яки  қос 
бөлімнен  тұруы  керек  деп  шештік.  Оның  алғашқысы  «Шығармашылық»  деп  аталып, 
тәжірибе-байқау  ретінде  «Сөз»  жинағы  [9]  дүниеге  келді.  Ал  жыл-жылға,  ғұмырбаяндық 
архивтік  деректерге  құрылған  келесі  бөлім  «Өмірі  мен  ортасы»  аталады,  оның  да 
ықшамдалған  түрі  жарық  көрді  [10].  Бір  атап  өтерлігі,  екінші  томға  үлгі-нысана  ретінде 
М.Әуезовтің өмірі мен шығармашылығына арналған «Шежіре» кітабы басшылыққа алынды 
[11].  Осылайша  заманымыздың  заңғар  жазушысы  Әбіш  Кекілбайұлының  шығармашылық 
лабораториясының  қыр-сырын  ашуға  тырысып,  көпке  жұмбақ  болып  келген  жазушының 
феномендік қасиетін айқындай түссек деген мақсат ұстандық. Үлкен жобаның алғашқы томы 
«Шығармашылығы» деп аталып,  жазушының шығармашылық мұрасын жанр-жанр бойынша 
талдайтын  7  тараудан  тұрады  [12].     «Поэзия»  тарауында  Ә.Кекілбайұлының  147  төл  өлеңі 
мен  2  шағын  поэмасы  және  19  аударма  жыры  талданды.  Ақын  жырларының  «Ұйқастар 
сөздігі»  қосымша  3-томға  беріледі  деп  жоспарлануда.  «Проза»  тарауында  жазушының  13 
әңгімесі,  10  повесі  және  3  романы  әңгіме  өзегіне  айналған.  Жазушыны  әлемге  әйгілі  еткен 
шағын  прозасын  зерделегенде  шығармалардың  автобиографиялық  және  географиялық 
(ономастикалық)    қырларына  жете  мән  берілді.  Суретші  К.Бекеновтің  арнайы  салған 
иллюстрациялары  пайдаланылды.  Ең  өнімді  «Мақалалар»  тарауында  660  туынды,  оның 
ішінде сыни (57), сұхбат (93), эссе (57), қазанама (38) сынды жазбалар да әліпбилік жүйемен 
тізбектеліп сөз етілді.  
Оқырман  қауым  осы  кітаптың  кей  тұстарында  дәстүрлі  энциклопедиялық 
анықтамалықтың  қасаңдау  тіл  шеңберінен  шығып,  көркем  баяндауға  ұласып  кетерін  де 
байқары  сөзсіз.  Бірен-саран  қысқартулар  (мәселен,  МЭ  –  «Маңғыстау»  энциклопедиясы) 
болмаса, жаппай сөз-ұғымдарды да «шұнтитпауға» тырыстық. Бұл өзгешеліктерді, жоғарыда 
атап көрсеткеніміздей, энциклопедиялық басылымды көпшілік қолды, жалпы жұртшылыққа 
қолжетімді еңбекке айналдырудың бір жолы деп түсінген дұрыс. Әрине, біткен іске сыншы 
көп.  Сондықтан  бұл  айрықша  энциклопедияның  алғашқы  томының  бағасын  көпшілік  бере 
жатар деген ойдамыз. 

41 
 
Қазіргі  таңда  «Өмірі  мен  ортасы»  атты  2-ші  томның  жұмысы  тәмамдалып  келеді. 
Оның да бір басына жетер проблемалары аз емес. Ұлы суреткердің мол мұрасын танып-біліп, 
зерттеп-зерделеу  барысында  көптеген  «ақтаңдақтар»  алдымыздан  жолығуда.  Біз  екі-үш 
жылдан  бері  жазушы  шығармаларын  текстологиялық  тұрғыдан  бір  ізге  түсіріп,  канондық 
мәтін жасау ісін де тоқтаусыз жүргізіп келеміз. Бұл әсіресе Ә.Кекілбайұлының жаңа латын 
әліпбилі басылымдарында, толық нұсқалы аудармаларында қатаң ескерілер мәселе. Сондай-
ақ  ойшыл  ғұламаның  жеке  архиві  де  әзірге  ашыла  қойған  жоқ.  Ұлы  Мұхтар  Әуезовтің 
шығармашылығы сияқты классик жазушы Әбіш Кекілбаевтың мұрасы да мұхиттай айдынды 
әрі  шыңырау-терең.  Алдағы  уақытта  әлі  де  айқындала  түсер  ақиқаттар,  тың  тұжырымға 
әкелер  нақты  деректер,  жарияланбаған  жазбалар  мен  орындалмаған  армандардың  жай-
жапсары соңғы томның жүгіне айналары сөзсіз. 
Десек  те,  жоғарыда  қадап  айтқанымыздай,  басты  концепция  –  «алпысыншы 
жылдықтар»  мәселесі  бұл  кітаптың  да  Темірқазық  идеясы  болып  қала  береді.  Қазақ 
руханиятындағы  ғажайып  құбылыс  –  «алпысыншы  жылдықтар»  феноменін  Әбіш 
Кекілбайұлы тұлғасын сөз ете отырып жан-жақты ашып бере алсақ, біздің мақсатымыздың 
орындалғаны. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
«Қазақ совет  энциклопедиясы».  І-ХІІ тт. Алматы:  «Қазақ энциклопедиясының 
Бас  редакциясы»,  1972-78;  «Қазақстан.  Ұлттық  энциклопедиясы».  Алматы:  «Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы», 1998-2007. 
2.
 
Мұхтар Әуезов энциклопедиясы. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2011. – 688 бет; 
3.
 
Каныш Сатпаев: Энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2013. – 616 
стр. 
4.
 
Жамбыл. Энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. – 616 бет. 
5.
 
Қарағандыдағы «Болашақ» уеиверситетінің базасында дайындалған қос еңбек: 
Бұқар жырау. Энциклопедия. Астана: «Фолиант», 2013. – 632 бет; Қаз дауысты Қазыбек би. 
Энциклопедия.  Астана:  «Фолиант»,  2013.  –  632  бет  және  Шоқан  Шыңғысұлы  Уәлиханов. 
Энциклопедия/бас ред. Қ.Қ.Әбуов. Көкшетау: «Әрекет» жарнама-баспа компаниясы, 2013. – 
536 бет. 
6.
 
Мұқағали  Мақатаев.  Энциклопедия.  Алматы:  «Қазақпарат»  баспасы,  2016.  – 
858 бет;  
7.
 
Ахмет Байтұрсынұлы. Энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2017. 
– 744 бет;  
8.
 
Айтматов энциклопедиясы (Портреттер, илими макалалар, әскерруулөр, ырлар, 
каттар,  маалыматтар,  документтер,  суреттер  ж.б./А.Акматалиевтин  жалпы  редакциясы 
астында. Бишкек: «Турар», 2017. – І том: А-Ж. – 972 б.; ІІ том: З-С. – 932 б.; ІІІ том: Т-Я. – 
850 б. 
9.
 
Лермонтовская  энциклопедия.  Гл.  ред.  В.А.Мануйлов.  М.:  «Советская 
энциклопедия», 1981. – 784 стр. с илл.  
10.
 
Отырар. Энциклопедия. Алматы: «Арыс» баспасы, 2005. – 456 бет. 
11.
 
Бөкей  ордасы  ауданы.  Энциклопедия.  Алматы:  «Арыс»  баспасы,  2011.  –  384 
бет. 
12.
 
Достоевский. Энциклопедия. М.: Алгоритм, Эксмо, Око, 2008. – 800 стр. 
13.
 
Сөз-дария. Сөз-ғұмыр. Сөз-құдірет. Алматы «Арыс» баспасы, 2016. – 176 бет. 
14.
 
Әбіш жолы. Әбіш тағылымы. Алматы «Арыс» баспасы, 2016. – 160 бет. 
15.
 
М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық шежіресі. Алматы: «Ғылым», 1997. – 
768 бет. 
16.
 
Әбіш Кекілбаев. Энциклопедия. 1-том. ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ/Жауапты ред. 
17.
 
Ғ.Әнес. Алматы «Арыс» баспасы, 2018. – 800 бет. 
 

42 
 

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: