Баға белгілеу тәртібі және оны тағайындау кезеңдері
жүктеу/скачать 133,43 Kb.
|
БАға белгілеу
- Бұл бет үшін навигация:
- БӘСЕКЕЛЕСТІК ОРТАДАҒЫ БАҒА САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Нарықпен қатынасы бар, оны әрқашан зерттеп отыратын, маркетинг бөлімінің мамандары өнімнің өткізу бағасын дұрыс белгілей алады.Баға стратегиясы икемді және өзгеріп отыратын нарықтық жағдайға сәйкес болуы тиіс. Сондықтан, кәсіпорындар нарықтық баға белгілеудің әр түрлі стратегияларын қолдануы және оларды белгілі бір нарықтық жағдайға қарай өзгертіп отыруы қажет. Ол үшін нарықты зерттеу, сұранысты талдау, бәсекелестер бағасы мен ТӨЦ кезеңдерінің ерекшеліктерін білу, пайданы бағалау, өндіріс пен жабдықтау шарттарын және психологиялық факторларды ескеру керек. БӘСЕКЕЛЕСТІК ОРТАДАҒЫ БАҒА САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ Қазіргі нарықтық баға барлық механизмнің негізгі элементтерінің бірі болып баға табылады. Нарықтық баға өндірушілердің және тұтынушылардың өз арасындағы бәсеке нәтижесінде қалыптасады. Бұған бәсекеден басқа да көптеген факторлар әсер етеді. Жалпы алсақ, нарық бағасына нарыққа қатысушылардың бәрі де әр түрлі деңгейде тәуелді болады, әсіресе, сұраным мен ұсыным нарықтық баға әсерінен үнемі ауытқып отырады. Сондықтан да нарықтық бағаның құрылуын, қалыптасуын және оның ауытқу заңдылықтарын біліп отыру фирма иегерлеріне ғана емес, күнделікті өмірде тұтынушы болатын өзімізге де қажеті зор. Міне, әр салада, әр сферада және әр тауар түрі бойынша бағаның құрылуының маңызы осында десек, артық айтқандық болмас. Бағаның құрылуы пәні көптеген жоғарғы оқу орындарында еніп отыр. Жалпы баға күрделі экономикалық категория болып табылатынын экономика курсынан біліп келудеміз. Сондықтан да баға теориясын түсіну және оны практикада іс жүзінде қолдана білу болашақ мамандар үшін аса қажет. Өйткені, Қазақстан Республикасы жағдайында бағаның құрылуының өзіндік ерекшеліктері бар. Атап айтсақ, бағаның құрылуы бағаның нарықтағы сұраным мен ұсынымның өзара әрекеті негізінде құрылуы, бағаның нарықтық қатынастардағы орны, баға құрылымының механизмі және оның өзіндік сипаты тұрғысындағы өзекті мәселелер бәсекелестік ортаға тікелей әсер етеді. Бәсекелестік ортада жұмыс жасау үшін, зор шығындарға тап болмас үшін, керісінше, табысқа жету үшін баға белгілеуді білу қажет. «Экспорт және импорт тауарлары мен қызмет көрсету түрлерінің сыртқы сауда бағасы мен ұлттық баға жүйесі, сыртқы сауа бағасының жіктелуі экспорт пен импорт тауарларының ішкі бағасы және оның негізгі тәсілдері мен принциптері, сонымен қатар экспорттық эәне импорттық қосымша, сараланған валюта коэффициенті, оның мәні және есептеу тәсілдері, Қазақстан Республикасына ТМД елдерінен әкелінген тауарлар бағасын есептеу әдістемесі де экономикадан өзіндік орын алады. Кәсіпорынның баға саясатының мәні бұл бағаның ұтымды деңгейін және құрылымын қалыптастыру, қолдау және нарық жағдайында мүмкін болатын мол табысқа қол жеткізу мақсатында, белгілі бір уақытта тауарлар және нарықтар бойынша баға деңгейін өзгерту болып табылады. Баға нарықтық экономика жағдайында – кәсіпорынның қызметін сипаттайтын маңызды экономикалық параметр. Баға өндірістің құрылымына, материалдардың толассыз қозғалысына, тауар массасының бөлінуіне, кәсіпорынның табыстылық деңгейіне шешуші ықпал етеді. Меншік формасына қатыссыз нарыққа қызмет көрсететін дербес тауар өндірушілер үшін баға мәселесі – бұл олардың тіршілік және жақсы тұрмыс халінің көзі. Нарықтық қатынастардың қатаң шарттары жағдайында, баға белгілеудің дұрыс әдістемесін, орынды баға тактикасын, терең негізделген баға стратегиясын біртіндеп жүзеге асыру – кез келген сауда кәсіпорынының қажетті құрамдас бөліктері болып саналады».[1] Баға кәсіпорынның табыстылығын, тиімділігін, пайдалылығын анықтайтынын ескеріп, ол сонымен қатар, кәсіпорынның кірісі мен шығысы, кәсіпорынның қаржы-қаражат тұрақтылығын сипаттайды деген тұжырымдамаға келеміз. «Баға құрылуы – фирманың мақсаттарына жеткізетін құрал. Кәсіпорындарда белсенді және белсенді емес баға саясатын бөледі. Белсенді баға саясаты, өндірісте орташа шығындар деңгейін, өндіріс операцияларының мақсатты деңгейдегі табысын және неғұрлым пайдалы өткізу көлемін қамтамасыз ету мақсатында, тауарды өткізуді басқару саясаты шеңберінде баға белгілеу болып табылады. Белсенді баға саясаты, баға көмегімен нарықтың барлық мүмкіндіктерін пайдалана отырып өндірістің тиімділігін арттырады. Ол бәсекелестердегі баға өзгерісіне икемді болады».[2] Сондықтан, түсінуіміз бойынша,бағаның көмегімен кәсіпорын бәсекелестердің нарықтағы табысқа қол жеткізуге болады. Бағаны дұрыс белгілеуді, оны әсіресе қазіргі, нарықтық экономикада қалай жағдайында білу аса маңызды. Бәсекелестік ортадаға бағаның дамуын білу – тәжірибе жүзінде ғана емес, болашақта еліміздің экономикасына игі әсерін тигізетін ақпарат деп тұжырымдаймын. «Ұзақ мерзімде пайданың барынша мол деңгейін қамтамасыз ететін, пайда мен нарық үлесін қисындастыру жолын іздеу, баға белгілеудің негізгі мақсаттарының бірі болып саналады. Көбіне, бәсекелестерге қарағанда фирманың нарықтағы үлесін елеулі түрде шектейтін баға, неғұрлым тиімді болып табылады. Мысалы: айталық ірі өнеркәсіптік компания баға деңгейін 8%-ға ұлғайта отырып, нарықтағы үлесін 20%-ға жоғалтты. Бұл компанияның кейбір өндірістік қуаттары өндірістік үдеріске қамтылмай қалғанымен, баға деңгейін ұлғайту табысты 70%-ға арттырды. Осының негізінде, аталған компания өз өнімдерін тұтынатын тұтынушылардың бесеуінің төртеуі өнімді бұрынғы бағаға қарағанда 8%-ға артық бағалайтындығын анықтады. Компания осы құндылықты, өзінің нарықтағы шамадан тыс үлесін құрбан ете отырып, сақтап қалды. Құндылыққа негізделген стратегияның мақсаты – тұтынушылар үшін жасалынған құндылықпен компания шығындарының арасындағы айырмашылықты барынша көбейту болып саналады. Осы стратегия аумағындағы баға белгілеудің мақсаты – бұл фирманың табысы түрінде қалыптасқан, құнның ауқымды үлесін алу болып табылады. Баға саясаты дегеніміз, өз өнімдеріне қалыптасқан бағалар көмегімен, жүзеге асырылатын кәсіпорынның мақсаттары. Баға саясатын таңдау барысында фирма, оның ғаламдық мақсаты пайда екенін біле тұра, өз мүддесін қорғау, бәсекелестерді басу, жаңа нарықтарды жаулап алу, нарыққа жаңа тауармен шығу, шығындарды тез өтеу, табыстарды тұрақтандыру сияқты аралық мақсаттар ұсынылуы мүмкін екендігін ескергендігі жөн. Бұл мақсаттарға қол жеткізу қысқа мерзімде, орташа мерзімде, ұзақ мерзімде болуы мүмкін. Жалпы белгілі бір мерзімде қалыптасқан баға деңгейі кәсіпорынның қандай да бір мақсатының нәтижесіне әр түрлі әсер етеді, мысалы: пайда шамасына, айналым көлеміне және т.б. Төтенше жағдайларда ғана кәсіпкерлік қызметтің бір мақсаты басым болады. Жалпы күнделікті шаруашылық әрекетте баға саясатының көмегімен көптеген мақсаттарды жүзеге асыруға болады. Аталған баға саясаты мақсаттары әр түрлі уақытта, әр деңгейдегі бағамен, жүзеге асуы мүмкін, олардың арасындағы арақатынас әр түрлі болғанымен, олардың барлығы кәсіпорынның жалпы мақсаты – пайданы ұзақ мерзімді ұлғайту мақсатына қызмет етеді».[3] Баға саясатының қалыптасуы және оның іске асырылуы кәсіпорынның жалпы саясатымен байланысты екенін білу қажет. Себебі, әрбір кәсіпорынның немесе фирманың негізгі мақсаты – тұтынушылардың басым көпшілігіне өнімдерді табысты сатып өткізуекенін білеміз. Баға саясатын қалыптастыру және табысты іске асыру үшін белгілі бір кәсіпорындарда өнімдерге баға белгілеу мәселелерін шешетін тұрақты қызмет етуші құрылымдық бөлімшелер жұмыс жасайды. Яғни, олардың қызметі бағаны дұрыс белгілеу болып табылады. «Бұл қызметтерге ақпарат жинау, сатып өткізу көлемін жоспарлау, жарнама кампанияларын жүргізу, тауар маркасының имиджін қалыптастыру, ақпарат тарату жатады. — «паритет» бағаларын белгілеу жағдайында бәсекелестерімен жасырын келісім-шартқа отыру немесе көшбасшыға бағыт алу қарастырылады. Белгілі бір жаңа өнім нарықта орнықты орын алғаннан кейін, баға белгілеудің міндеттері өзгереді. Инновациялық салада бәсеке пайда болысымен, жаңашыл фирма және оған еліктеушілер, нарықта өздеріне позицияларды иелене бастайды және оны қорғауға әзірленеді. Аталған кезеңде олардың әрқайсысы бір-біріне қарама қарсы келесі екі стратегия аралығында орналасқан өткізу концепциясын іріктеп таңдап алады. Олар: өнім оригиналынан толығымен өзгешеленетін стратегия және өндірістік шығындар бойынша озат болу стратегиясы. Бірінші стратегия бойынша, фирма өз тауары үшін бірден-бір өте сирек белгілерді істеуді көздейді. Ол өнімнің өсу сатысында қалыптасатын ғылыми-зерттеу жұмыстарында, өндірісте, сатып алушылардың көнілдерін аудару мәселелерінде өз жағдайын жедел нығайта отырып, өнім арқылы іске асатын оригиналды идеялармен басым жабдықтаушы болуы қажет».[4] Соңынан, бәсекенің біртіндеп ұлғаюына байланысты, оның өте сирек белгілері тауардың құндылығының нәтижесі ретінде көрініп, бәсекелестердің санының көбеюіне қарамастан, фирма үшін тиімді баға белгілеуге мүмкіндік жасайды. Мұнда, баға белгілеудің ролі, сатып алушылар қасиеттері өте сирек деп есептейтін, тауарды өндіруден пайда алу ретінде қарастырылады.Баға белгілеуде бірнеше әдістер бар. «Өндірістік шығындар бойынша озат болу стратегиясына байланысты фирма өзінің күш жігерін шығындарды ең төменгі деңгейге жеткізуге бағыттайды. Өйткені, нарықтағы баға бәсекелестігіне қарамастан, тауардың өзіндік құнының төмен болуы пайда алуға мүмкіндік туғызады деп болжайды. Өндірістік шығындар бойынша озат болуға бағдарланғанда, нарыққа дендей ену бағасын, көптеген жағдайларда пайдаланбаған дұрыс. Егер, шығындардың төмен деңгейі бойынша артықшылық, мол көлемдегі тапсырыстарға қызмет көрсетуде қолданылмайтын болса, егер, сатып алушыларды өнімнің бағасына қарағанда, оның сапасы және сенімділігі мен беріктігі қызықтыратын болса, баға белгілеуде бейтарап стратегия қолданылады».[4] Бағаны белгілеуде баға стратегиясын пайдаланған жөн. Сондықтан баға стратегиясына толығырақ тоқталсақ. «Баға құрылуы стратегиясы – бұл кәсіпорын өндіретін өнімдердің нақтылы түрлеріне нарықтық баға белгілеу жағдайында негізге алынатын факторлар мен әдістер жиынтығы. Баға саясаты мен кәсіпорын стратегиясын қалыптастыру көптеген іс-шаралар мен есептеулерді қамтиды: Кәсіпорын өнімдерін өндіру және өткізу шығындарының оңтайлы шамасы анықталынады. Тұтынушылар үшін кәсіпорын өнімінің пайдалылығы және тауарға белгіленетін баға деңгейінің сай болуы шаралары негізделеді. Кәсіпорын үшін өндірістің неғұрлым тиімділігін қамтамасыз ететін өнімді өткізу көлемі және нарық үлесі шамасы анықталынады. Баға саясатын және кәсіпорын стратегиясын әзірлеу түпнегіздік ақпарат жинақтау, стратегиялық талдау, стратегияны тұжырымдау сияқты кезеңдерден тұрады. Түпнегіздік ақпарат жинақтау кезеңінде шығындарды бағалау, тұтынушылар туралы ақпарат, бәсекелестер туралы деректер мәселелері қарастырылады. Стратегиялық талдау кезеңі барысында алдын ала жинақталған ақпарат талапқа сай талдауға түседі».[5] Жоғарыда аталған мәселелердің шешімін тапқаннан кейін, фирма үшін неғұрлым үйлесімді, бағалы, басқаларға қарағанда артықшылығы бар қорытынды баға стратегиясын қалтастыру қажет болады. Қолайлы баға стратегиясы, ол келешектегі бизнесті басқару жоспары болып табылады. Бұл қиын әрі күрделі процесс болғандықтан, оған аса көңіл бөлу қажет. Сол себепті барлық ерекшеліктерді есепке ала отырып, фирма иегері фирмасына жеке, дербес стратегияны қалыптастырғаны жөн. Тек сонда ғана, баға стратегиясы негізінде қалыптасқан нақты баға жоғары деңгейде пайда әкеледі деп есептеймін. «Баға саясатының мақсаттары оның стратегиясы мен оперативті-тактикалық құралдарын анықтайды. Баға саясаты өзінің негізін стратегиялық базаға ие болуы керек. Стратегиялар ұзақ мерзімді болу керек және баға саясаты құралдары арқылы ұзақ мерзімді мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз ету керек. Баға стратегиясының бастапқы бөлімінде «стратегиялық үшбұрыш» «фирма -тұтынушы — бәсекелес» болуы керек. Баға саясатының мақсаттары оның стратегиясы мен оперативті-тактикалық құралдарын анықтайды. Баға саясаты өзінің негізін стратегиялық базаға ие болуы керек. Стратегиялар ұзақ мерзімді болу керек және баға саясаты құралдары арқылы ұзақ мерзімді мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз ету керек. Баға стратегиясының бастапқы бөлімінде «стратегиялық үшбұрыш» «фирма -тұтынушы — бәсекелес» болуы керек. Кез келген кәсіпкер өз тауарына баға белгілейді және оны өзінің мақсаттарына жету үшін қажет құрал, бәсекелестік саясатының бір элементі ретінде қолданады. Баға белгілеудің кәсіпорын үшін немесе фирма үшін маңызы зор, ал қазіргі кездегі баға саясаты алуан түрлі. Баға тұтынушылық шешімдерді қабылдауда ең маңызды критерий болып табылады». [6] Салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, өмір сүру деңгейі төмен елдерде, халықтың кедей бөлігі үшін, сонымен қатар халықтың көп сұранысына ие тауарлар үшін бұл өте әділ жол деп ойлаймын. Өйткені баға бәсекелестік ортада ең маңызды және ең шешуші, нарықтың жалпы жағдайына және кәсіпкердің табысына әсер ететін фактор болып қалуда. Әдетте, көп кәсіпкерлердің баға саясаты толық аяқталмаған және көп қателіктерге толы болатынын ескеріп, олардың арасындағы кең таралғандарын мысалға келтірейік: баға белгілеу көбінесе шығындарға негізделген. Айтылғандар қазіргі кездегі болып жатқан Қазақстан кәсіпорындарына да қатысты. Компания нарықта баға мен сапа арасында дұрыс баланс тауып, өз тауарын нарықта орнықтыру қажет. Баға белгілеместен бұрын кәсіпкер алдымен ұсынып отырған өнім көмегімен қандай мақсаттарға жетуге болатынын анықтау қажет деп ойлаймын. Баға белгілеудегі кәсіпкердің қандай мақсаттарды көздейді деген заңды сұрақ туындайды. Жауап табар болсақ. «Баға белгілеуде кәсіпкерлік қызметтің негізгі мақсаттарына мыналар жатады: Фирманың алдағы уақытта өмір сүруі. Қиындықтар шығындардың көптігінен, тұтынушылардың қалауының өзгергендігінен пайда болуы мүмкін. Сол кезде, өндірісті жалғастыру үшін немесе қорды жою үшін кәсіпорын жиі бағаны төмендетеді. Ал табыс өз маңыздылыған жоғалтып алады. Баға тұрақты немесе өзгерген шығындарды жапқанша, өндіріс жалғастырылуы мүмкін. Ал фирманың өмір сүру кезеңін жалғастыру идеясы тек қана қысқа мерзімді мақсат бола алады.Табыстың қысқа мерзімді көбейтілуі. Көп кәсіпкерлер өздерінің өніміне ең жоғары табыс әкелетін баға көрсеткішін қойғысы келер еді. Алайда, бұл мақсаттарды жүзеге асыру да кейбір мәселелермен байланысты. Осылай, сұраныс пен шығын функцияларын алдын ала біліп қойған дұрыс. Бұл мақсатты орындау барысында табыстың қысқа мерзімне қойылады және басқа да маркетингтік стратегияларды анықтайтын ұзақ мерзімді жетістіктер ескерілмейді. Өнімді мейлінше жоғарылату. Бұл мақсаттың соңындағы кәсіпкерлердің ойынша, өнім көлемінің жоғарылауы шығындардың бір бірлігінің азаюына алып келеді, ал бұл табыстың көбеюіне алып келеді. Баға деңгейіне сезімтал болып келетін нарық жағдайына байланысты мұндай кәсіпкерлер ең арзан деген бағаны қолдануға тырысады. Мұндай тәсіл «нарыққа бастаудың бағалық саясаты» деп аталады. Бұл тәсілді қолданушы фирмалар арасында — «Texas Instruments» бағаны мейлінше төменгі деңгейге түсіріп, шығындардың бір бірлігінің азаюына ұмтылады. Сонымен қатар төмен баға саясаты тек қана қажетті шарттардың орындалуы кезінде ғана тиімді нәтиже береді, ал нақты айтсақ: нарықтың бағаға сезімталыдығы жоғары болуы қажет; өндірістің шығындарын азайтуды тек қана өндіріс көлемін ұлғайтумен жүзеге асыруға болады; бағаның төмендетілуі бәсекелестерді шошытып, олар ондай тәуекелге бармайтынына сенім болуы керек. «Қаймақ қалқып алу» жоғары баға орнатумен жүргізіледі. Атақты фирма «Du Pont» өзінің нарыққа шығарған тауарына — целлофан, нейлон, тефлон және т.б. мейлінше жоғары баға орнатады. Мақсатты нарықтың кейбір сегменттері шығындардың азаюын жоғары бағаны пайдалана отырып та алады. Берілген баға кезіндегі өткізудің барлық азаюы бағаның төмендеуіне алып келеді. Бұл келесі деңгейдегі (яғни бір сатыға төмен) тұтынушыларды шақыруға септігін тигізеді. Осылай ол мақсатты нарықтың эрбір сегментінде тиесілі айналымға ие болады. Сападағы жетекшілік. Сапа жағынан жетекшілікке ие болған фирма сапаны жоғарылатуға кеткен жоғары шығындар мен НИОКР-ға қажетті шығындарды жабу үшін жоғары баға орнатады. Сапа жөнінен жетекші фирма — «Caterpillars». Ол жоғарғы сапалы құрылыс машиналары мен өте жоғары деңгейдегі сервистік қызмет көрсетуді ұсынады. Бұл фирма өзінің беделін пайдалана отырып, жетекшілік мақсаттарын бәсекелестеріне мейлінше жоғары баға белгілеп те жете алады».[7] Баға саясатының мақсаттары белгілі бір жүйемен бір-бірімен қатынасады, алайда барлық жағдайда келісе бермейді. Бірақ барлық бірігулер жалпы, негізгі мақсатқа жету үшін, үзақ мерзімді табыс алу үшін қолданылу керек. «Баға құрамындағы өзіндік құн өндіруші кәсіпорындар үшін тауарлы маңызы бойынша негізгі элемент болып өзіндік құн табылады. Өзіндік құн – ол қызметті көрсету мен өнімді өндіру және өткізумен байланысты кәсіпорынға өндірістік және коммерциялық қызметті жүзеге асыруға қажетті өндірістік факторлар шығындарының ақшалай мәні».[8] Баға құрамындағы шығындар бағаның төмен деңгейіне әкелетінін ескерер болсақ, шығынның да құрылымын білу маңызды болып табылатын түсінеміз. «Шығындарды төмендету шаралары олардың құрылымын түсінуге негізделіп, тауарлардың бәсеке қабілеттілігін жоғарлатуға мүмкіндік жасайды. Сондықтан өндіріс көлеміне байланысты кәсіпорынның барлық шығындары екі түрге бөлінеді – тұрақты және өзгермелі. Тұрақты және өзгермелі шығындардың екеуіне де тиесілі аралас шығындар да бар. Тұрақты немесе үстеме шығындар үнемі түрде болады және олар өндіріс көлеміне байланысты емес. Бұл жылуға, электрқуаттылығына, жалға және т.б өндіріске жағдай жасаумен кететін шығындар.Үлестік (бір бұйымға) тұрақты шығындар келесі формула бойынша анықталады. Кәсіпорын үшін жекелеген бұйымдардың өзіндік құнын есептеп білгенше,жалпы тұрақты шығындардың көлемін анықтаған маңызды. Оны анықтау есептік жолмен калькуляция жасауға қарағанда жеңілдірек. Өндірістің шағын көлемінде өнімнің бөлек түрлерінің өзіндік құнының орташа көрсеткіштері тұрақты шығындар есебінен құралады. Өндіріс көлемі өсе келе тұрақты шығындар өндірілген тауардың көп саны арасында үлестірілетіндіктен орташа шығындар төмендейді. Өзгермелі шығындар өндіріс көлемінен тікелей байланыста өзгереді».[9] Тауардың бірлігінде әдетте бұл шығындар өзгермейтінін ескере отырып, ал олардың жалпы сомасы өндірілген тауарлар көлеміне байланысты өзгереді. «Шығындарды есептеудің жүйесі мемлекеттік баға қалыптастыру мақсаты үшін толық өзіндік құн калькуляциясы мен жалпы нақты шығындар туралы ақпараттар алудағы орталықтан басқарылынатын экономиканың талаптарын қамтамасыз ету мақсатына бағдарланған. Өндіріс пен баға шығындарын төмендетуге ғаламды түрде ынта болмады, жалғасынша кәсіпорында да өзіндік құнды басқару лайықты деңгейді қамтымады. Қазіргі уақытта қазақстандық кәсіпорындарда нарықтық жүйеге лайық «стандарт-кост»,«директ-кост», «маржинал костинг»жүйесі енгізілген. Соған сәйкес фирмалар тек өзгермелі шығындар есебін жүргізеді. Тұрақты шығындар болса, салық салудан бұрын алынатын пайда құрамына енгізілді. Бұл нарықтық жағдайларда жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарда өндіріс қуаттары жүктемесінің құбылу жағдайлары пайда болып, сату көлемі мен өнімнің өзіндік құнының деңгейіне әсер етуімен түсіндіріледі. Толық емес құн негізінде бекітілген баға, толық шығындар негізінде есептелгеннен төмен болады, сонымен қоса ол сатып алушылар үшін тартымды болады».[10] Шығындардың құрылымына тоқталатын болсақ, оларды өзгермелі, тұрақты деп бөлуге болады. Оларды үлестіру әдісі бойынша жіктейді. Бұл кезде калькуляциялық баптар бойынша жүзеге асырылады. «Калькуляция — тауар бірлігінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорынның өндіріске және тауар бірлігін өткізуге кеткен шығындарының ақшалай формасын анықтайды. Шығындардың калькуляциялық баптары бойынша топтастыру оларды экономикалық элементтер бойынша жалпылау қағидасы арқылы жүзеге асырады. Мұнда өндіріс пен өнімді өткізумен байланысты және басқарушылық сипаттағы шығындар ерекшеленеді. Өнімдерді өндіруге кеткен шығындар олардың экономикалық мазмұнымен сәйкес элементтерге топтасады.Олар: материалдық шығындар; еңбек төлемі шығындары; сақтандыруға аударымдар; құралдардың тозуы; басқа да шығындар».[11] Ал жеке-жеке элементтерге келер болсақ, материалдық шығындар элементіне шикізат пен негізгі материалдар; сатып алынатын бұйымдарға жартылай полуфабрикаттар жатады. Қосалқы материалдарға өндіріс қажет ететін отын және электрқуаттылығына кететін шығындар жатқызылады. Ал еңбек төлемі шығындарына: еңбекақы, өтемдік төлемдер, натуралды төлем ақы ретінде берілетін өнім құны және т.б. БАҒА — тауар мен көрсетілетін қызмет бірлігі үшін төленетін немесе алынатын ақша (не өзге тауар мен қызмет) мөлшері. Тауар өндірісі мен ақша-тауар қатынасының пайда болып, дамуымен бірге Баға да пайда болды. жүктеу/скачать 133,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|