Жауабы: Сақ қоғамында басталған мемлекеттілік пен қоғамдық-саяси ойдың пайда болу процесі ортағасырлық ғалымдар әл-Фараби, Юсуф Баласағұн, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи идеяларында одан әрі дамыды .
Әбу Насыр Мұхаммед әл-Фараби Шығыстың ең ірі ойшылдарының бірі болды. Адамның кемелдікке жетуіне деген ұмтылысы мен ұмтылысы тек Шығыс ғалымдарына ғана емес, ортағасырлық Батыс Еуропаның қоғамдық-саяси ойына да үлкен әсер еткен әл-Фарабидің бүкіл шығармашылық мұрасына енеді.
Оның "ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы Трактат" атты еңбегі ең танымал, онда әл-Фараби ежелгі грек философтарының, ең алдымен Аристотель мен Платонның саяси және этикалық идеяларына және Шығыстың әлеуметтік идеяларына сүйене отырып, әлеуметтік құрылым теориясын жасады. Ойшыл Ізгі қала мен діни қауымдастықтың басында дана билеуші болуы керек деп есептеді, оның мақсаты жақсылық, әділеттілік билейтін және зұлымдық пен зорлық – зомбылыққа орын жоқ қаланың барлық тұрғындарын бақытты ету.
Әл-Фарабидің пікірінше, қала билеушісі келесі қасиеттерге ие болуы керек: дана, білімді, әділ, адал болу, өз абыройын қадірлеу, шындықты түсінуге ұмтылу, жинақтаумен айналыспау, тамақ пен сусындардан бас тарту. Егер билеуші осы критерийлерге сәйкес келсе, науқастар мен әлсіздерге қамқорлық жасаса, мемлекеттің байлығын әділ бөлсе, онда оның халқы байлықта, әл-ауқатта және келісімде өмір сүреді. Әл-Фараби "бақытқа тек халықтың бірлігі мен өзара көмек арқылы қол жеткізуге болады"деп есептеді.
Юсуф Баласагуни-көрнекті түркі ақыны, философы және ойшылы-әйгілі "Кутадгубилиг" ("құтты білім") поэмасының авторы. Спикердің табиғи таланты, сот министрі ретіндегі мемлекеттік қызметтегі жұмысы, сол дәуірдегі әдебиет, оның ішінде араб тілінде сөйлейтін әдебиет туралы терең білімі оған қоғам мен мемлекеттің алдында тұрған негізгі мәселелерді тұжырымдауға мүмкіндік берді.
Баласагуни білім – бұл байлық және тек білім мен ағартушылық негізінде ғана мемлекет пен қоғамдық өмірді басқаруда кемелдікке жетуге болады деп шын жүректен сенеді. Ол замандастарын әлемді үнемі білуге, білімін толықтыруға және білімін арттыруға шақырады.
Ақынның пікірінше, қоғамның барлық мүшелері еңбек адамдарына – оларды азық-түлікпен және тұрмыстық заттармен қамтамасыз ететін фермерлерге, малшыларға, қолөнершілерге мейірімді және құрметпен қарауы керек.
Баласагуни өзінің өлеңінде байлар мен кедейлерге бөлінген қоғамды айыптайды. Ол билеушілерді заңдарды орындау кезінде, қоғамды басқару мәселелерін шешуде әділ болуға, адамдарды Бекс пен құлға бөлмеуге, бірақ оларға бірдей қарауға шақырады. Мемлекет басшысы заң негізінде әрекет еткенде ғана идеалды мемлекет пайда болады.
Махмуд Қашғари түркі тайпаларының өмірі мен өмірі туралы кең көлемді материалдарды жинақтаған әйгілі "Диванилугатат-түркі" ("түркі үстеулерінің сөздігі") еңбегінің авторы. Қашқари қоғамның өркендеуі көбінесе оның адамгершілік жағдайына байланысты, азаматтарда патриотизмді, Отанға деген адалдық пен адалдықты, поле даласында батылдық пен қорқынышсыздықты тәрбиелеу керек деп есептеді.
Ойшыл өз замандастарын мақтанбауға, байытуға ұмтылмауға шақырды.
Ұрпақтарына дана нұсқаулар түрінде құнды мұра қалдырды: "менің ұлым, мен саған ізгілік туралы нұсқаулар қалдырамын. Жақсы күйеу тапқаннан кейін, оған еріңіз!»
Қожа Ахмет Ясауи. белгілі ойшыл, философ, сопылық ақын Түркістан аумағында ғана емес, сонымен қатар Мавераннахрда, Хорасанда, Еділ бойында, Әзірбайжанда, Анадолыда және т. б. оның түркі тілінің қыпшақ диалектісінде жазылған әйгілі "Диванихикмет" ("Даналық кітабы") еңбегі автордың тектілік сияқты жалпыадамзаттық құндылықтарға деген көзқарасын ашады, ойлардың тазалығы, кемелдікке ұмтылу.
Ясауи өз кітабында Ислам дінінің негізгі ережелерін баяндайды. Ол жаңа діни идеологияны тәңіршілдікпен, шаманизммен, зороастризммен үйлестіре алды. Ясауи арқасында сопылық діни-философиялық жүйе ретінде көптеген түркі халықтарының рухани танымы мен дүниетанымында шешуші рөл атқара бастады. Сопылықтың көмегімен түркі халықтары Шығыс философиясын білді.
