Бағдарламасы бойынша басылып шығарылды «Торғай кітапханасы»

Қалам ғой құдайға да ұнамай да.

Өлеңнің от қызуы тік көтеріп,

Келеді ол көп ауруға құламай да.

Ұстанған имандылық салты мығым.

Қаршадай Ахметке басын иіп,

«Торғайда туа салған алтын інім»

Шарықтап шығуы да анық әлі.

Шын ақын Сейдахмет әттең кедей,

Қайтейін, – дейді өзі, қамығады...

Танытқан таңғажайып алғырлығын.

Әдейі Ахметке өлең арнап,

Қолыма домбырамды алдым бүгін.

Құдайдың өзі әкеліп құя салар.

Ғылымның жан білмейтін құпиясы,

Басына баянды етіп ұя салар.

Өлеңі бұғалыққа бағынбаған,

Толқындай бұйраланып ағындаған.

Ақыннан Жұмабайдай фатиха алды,

Құранның шындығындай дарынды адам.

Төгілтіп тербеу үшін қоңыр әнді.

Қамшылап тор шолағын жүре бермей,

Ағаң да әлі бір күн болдырады.

Шығарсың Ұлытаудай талғар шыңға.

Домбыра қағысың мен аққу үннен,

Тыңдаушы Есенжолды аңғарсын да.

Асарсың өнердің сан асқарын да.

Жарқырап әлі бір күн тұрарсың сен,

Жұлдыз боп қазағымның аспанында!

Оралар ақ қағазға толғанғаным.

Шығатын кер ауыздан кесір сөзді,

Өлеңді өлтірер деп қолданбадым.

Сондықтан қазақ болып жаратылдым.

Құдай бір, құран шынды қазақша айттым,

Арабтың оқысам да санатын мың.

Қазығы желісі мен сағағы да.

Өз тілін білмеу өлім тірі адамға,

Жүрген соң екі аяқты санағында.

Кеудемен кейбір ақын көк тіреген,

Шарлайды жерді қойып көкті кілең.

Өлеңге табан тірер көкте орын жоқ,

Шамасы жердегі өлең отты білем.
Бере алмай келем елге берерімді,

Тере алмай келем елден терерімді.

Залымдық ғалымдыққа ақыл айтса,

Дал болдым білмей кімге сенерімді.

Кедейлік екі қолды босатты ма?

Тоқпағы тіршіліктің күнде ұрғылап,

Ауру ғып аяқ-қолды тұсатты да.

Өлімнен қайтып жүрмін барып талай.

Әйтеуір жазығым жоқ тірі адамға,

Бағамды берер екен халық қалай.

Жерім жоқ не болар деп елеңдеген.

Түсімде аян берген өлеңші ата,

• 
  Мұраңды ұрпағыңа берем, – деген.
  

Мен бүгін алаңдамай жата берем,

Қуанып немереме – «Ата» деген.

Ұрпағым ақын болсаң қыран бол! – деп,

Құдайдан тілек тілеп, бата берем.
***

...Ерте тұрған біледі,

Сәулелеп таңның атқанын.

Ертешіл пайда іледі,

Дұрыс па ұйықтап жатқаның.

Күншілдерден үлгі алып,

Жамандықты жаттадың.

Нәубәтім сенде сенім жоқ,

Нәпсімді неге мақтадың.

Басқа бақыт келтірер,

Өсекті кере қаққаның.

Дүние тілін алғанның,

Көрмедім пайда тапқанын.

Оңғанын естіп білмедім,

Тиынға арын сатқанның.

Құлқынның құлы болғанның,

Кім көрді жұрттан артқанын.

Жараса ма жамандық,

Қасқыр боп ұрлап тартқаның?

Бұйрықсыз түгел бола ма,

Қолыңменен қаққаның?

Айналып ісің күманға,

Жұртыңа сосын жақпадың.

Харам болған шәймене,

Тойып ұрлық кереңе,

Жараспайды бай деген

Он екі ағза денеңе.

Дақ салдың да арыңа,

Арамды жиып сақтадың,

Оқсыз мылтық секілді

Шайтанды дұрыс атпадың.

Айла, қулық, арамдық,

Болса егер баққаның –

Көруің күнә тірліктің

Арайланған ақ таңын.

Қабіріңді көп бағып,

Тіріліп қайтіп өнерсің.

Бұл өлеіңнің иесі,

Тақыр кедей атанған

Есенжол деп білерсің!

...Арманым, менің, арманым,

Теңдікке қолды жалғадың.

Сездірмей келдім пендеге,

Қанатымның талғанын.

Жүрегімнің жанғанын,

Түндей өмір түрмесі,

Талантымды жалмадың.

Шығармасқа үнімді,

Жұтқыздың жоқтық қармағын

Көсіліп шаба алмадым.

Жұртпен бірге жазылып,

Ойын-тойға бармадым.

Иыққа салдың именбей,

Дүниенің салмағын.

Тістеумен келді Есенжол,

Қанатып күнде бармағын.

Секемді сезім жеткізді,

Қоршауға мені алғанын,

Өкініш болды өзекте,

Түнекте түндей қалғаным.

Енді бүгін естідім,

Бақыттың таңы атқанын,

Қараңғы өмір қарасы,

Келмеске мүлде батқанын.

Азаттық үшін азамат,

Жағалай жортып, шапқанын.

Тілегіңді тілеймін,

Арайлы, нұрлы, ақ таңым.

Өзің болдың мақтаным.

Шынжырын үзіп лақтырдым.

Аурудың қанды қақпанын.

Көтеріліп көңілім,

Деді маған атқа мін.

Тілегім мен жүрегім,

Сарбаз деген саптамын.

Күтіп едім боларын,

Ұлы дүбір осындай.

Түйдек жырды төгейін,

Жауға шапқан қосындай,

Тілегі бір бауырмен,

Басым бүгін қосылды-ай.

Сүюші едім бірлікті,

Атамның түпкі досындай.

Бас батыр мені қолтыққа ал,

Езілген Еділ-Қапал ем,

Теңдікке жүрген қосылмай!


ӘБІҚАЙ НҰРТАЗАҰЛЫ

(1871-1931)

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Торғай өңіріндегі ақындық мектептің ұстаздары – Жұмабай Шалабайұлы, Сейдахмет Бейсенұлы, Есенжол Жанұзақұлы, Күдері Жолдыбайұлы, Иманқұлдың Әбдірахманы, олардан кейінгі толқын Құбаша, Қарпық, Ақмолда, Қашқынбай ақындардың арасында Әбіқай Нұртазаұлының орны ерекше.

Кеңес заманында кеңестік идеология мен саясатқа қайшы келгендіктен шығармалары жарық көрмеген Әбіқай ақын 1871 жылы Торғай уезі, Тосын болысында дүниеге келген. Әкесі Нұртаза Торғай мен Ырғыз төңірегіне аты мәлім молда кісі екен. Әкесінің ықпалымен екі жыл медреседе оқыған Әбіқай:
...Кедейлік деген шіркін тарықтырар,

Аяздай аза бойды қарып тұрар.

Күрмеуге келмейтұғын қысқа жіптей,

Қайтарып қайратыңды шалықтырар, –

Ғылым жоқ сатпай берген, бұрын босқа.

Пұл алмай әділ кеңес оқытқан соң,

Жұмылып оқып жатыр, кәрі-жас та.

Қимылда, ынтаңменен еңбекші жас,

Көзі айқын, көңілі ашық, сен жол баста.

Біз қанша ұмтылғанмен уақыт өтті,

Әй, тұрмыс, келер ме едің бұдан жаста.

Әбіқай ақын белгілі-бір оқу орындарында білім алмаса да, өздігінен талаптанып, үнемі ізденіс үстінде болған. Осынша зеректігі мен зерделілігінің арқасында Әбіқай өлеңдері өте сауатты жазылған. Ол өлеңді ауызша да, жазып та шығарған.

Ендігі сөз Әбіқай шығармашылығының зерттелуі мен жариялануы жайында. Әбіқай ақын шығармалары бізге ақынның баласы шежіреші, әңгімеші Ахметқан, халық ақыны, Әбіқайдың шәкірті Нұрхан Ахметбеков, жыршы Жүсіпбек Салықовтар арқылы жетті. 1957 жылы қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Қайнекей Жармағамбетов ақынның баласы Ахметқанның аузынан Әбіқайдың біраз өлеңдері мен “Тас мешін” дастанын жазып алған. Ол дәптер қазір Торғайдағы Н. Ахметбековтың музей-үйінде сақтаулы тұр. Ақын шығармаларының ішінен кеңестік идеологияға сәйкес келетін бір-ақ өлең – Ленин туралы өлең 1969 жылы “Ленин деп халық жырлайды” деген жинаққа енгізіліп, жарияланған. Содан кейін жарық көрген шығармасы – “Тас мешін” дастаны. Бұл дастанды ақын С. Тұрғынбеков 1990 жылы, 28 қыркүйекте “Қазақ әдебиеті” газетінде жариялады. Ақынның шығармалары азды-көпті аудандық газеттерде үзік-үзік жарияланғаны болмаса, жоғарыда аталған бір өлеңі мен дастанынан басқа ешбір мұрасы күні бүгінге дейін еш жерде жарық көрмеген. Зерттелуіне келсек, ақын шығармашылығын С. Кенжеахметов, Н. Бектемісов, С. Оспановтар қарастырған. Жазушы, сатирик, этнограф С. Кенжеахметов “Торғай ақын-жазушылары” еңбегінде ақынның өмірбаяны мен шығармалары туралы деректер берсе, жергілікті әдебиеттанушы-журналист, ақын Н. Бектемісұлы өзінің “Ахмет ұшқан алтын ұя” еңбегінде, Әбіқай ақын шығармашылығына бір тарау арнаған [3, 58 б.]. Әбіқай шығармашылығы туралы филология ғылымдарының кандидаты, ақын С. Оспанов облыстық “Торғай таңы” газетінің 1991 жылғы 1-2-сандарында көлемді мақала жариялады. Осылардан басқа Әбіқай ақын шығармашылығының зерттелуі мен жариялануы жайында ауыз толтырып айтарлық дерек жоқ.

Жалпылай алғанда ақынның бізге жеткен әдеби мұрасы оншақты өлең, бір мысал, бір дастан және “Өлең туралы ойлар” деп аталатын қарасөзі. Ақын өлеңдерінің басым көпшілігі төңкеріске дейінгі болыстардың, молдалардың, ел басшыларының бойындағы келеңсіз, жаман мінездерді сынауға арналған. Сол дәуірдегі болыстардың, ел басшыларының бойындағы бақталастық, шенқұмарлық, күншілдік сияқты әдетті заман дерті деп түсінеді. “Штатқа таласқандарға” өлеңінде:
...Ағайын, атқа міндің аһаласып,

Біріңді-бірің күндеп, табаласып.

Бақталас, шенқұмарлық шырқын бұзды-ау,

Ерлерді ел бастайтын қара басып.

Бұл күнде құрсақтының құрты қозды,

Шіп-шикі шылқы майға араласып, –

Әуре боп бір-бірімен жағаласып.

Заманды өңкей заңқой бүлдірген шақ,

Ар кетті, адал, арам араласып, –

Қасқырдай қансоқтаға семіріп жүр.

Төбеттер қызыл тұмсық болып әбден,

Қаңқасын өлкесінің кеміріп жүр, –

Шарғысыз болды даулы сөзге шебер.

Қадірлеп ісі қалмай пенде сенер,

Боп кетті барлығы да баққа құмар,

Қалмады дейтін бір жан “елдесе гөр”, –
деген ақынның шырғалаңды тоқтатады деп сенген молдалардың өзі “алласынан адасып”, “даулы сөзге шебер” даукес болуы, балыстың сойылын соғушыға айналып “пенде сеніп, қадірлейтін ісі қалмағанына”, елді елдесуге, бірлікке шақыратын жан болмағанына налиды. Осы өлеңдегі суреттер М. Әуезовтің әйгілі “Абай жолы” роман-эпопеясындағы “Қарашығынды” еске түсіреді. Бұдан басқа осы тақырыпқа арналған “Есжанға”, “Борышқорға”, “Азамат, мен бір ауру өлердей-ақ” өлеңдері мен “Қыран мен құладын” мысалында ақын болыстың қасында жүрген шабармандарына, байдан қарыз алып күн көріп жүрген борышқорларға “болыстан да, байдан қайыр жоқ, өз еңбегіңмен күн көр!” дей келе:
...Харекет аз да болса талап етсең,

Себеп сол ерге дәулет құралатын...

...Онан да басқа бір жол тап,

Егін сал, еңбек ет, адалыңнан мал тап,

“Түрмедегі бауырларға” өлеңінде ақын өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында кеңес өкіметіне жақпай, қуғынға ұшырап Қостанайдың “ақ түрмесіне” қамалған ел азаматтарына достық көңілін білдіріп, қайрат, жігер береді. Ақын жаңадан орнап жатқан кеңес өкіметіне үрке қарайды, сенімсіздік білдіреді. Бұл өлеңде кеңестік қызыл империяның жандайшаптары – “шолақ белсенділердің” жағымсыз кейіптері саналады:

Хат жазды, – деп айтар қалсақ біліне.

Сөз айтамын сүйек болған баладай,

Өлмеген соң ұқсайық деп тіріге [3, 59 б.].

Төбеге дүрсілдетті тосын ойнақ.

Халықта мал да азайып бара жатыр

Қайыстық қайран ерді қосып ойлап... [3, 59 б.].

Қату бол қайыспайтын емендей-ақ.

Не пайда назырқаудан жанды мүжіп,

Тік қара Мұса менен Шегендей-ақ.

Келеді уайым күн кімге тумай,

Жүректе шөгіп қалар шешендей-ақ.

Байтұрсын, Ақтастардан артық кім бар?

Еңбегі кетер ме екен еленбей-ақ [3, 59 б.].

Жыласаң бәленше етем дегендей-ақ, -

дей келе:

...Киіңдер кеңес тонын келісті деп,

Уайым ойламаңдар олақтай-ақ, –
деп “келісті деп кеңестің тонын киюден” басқа амалдың қалмағанын айтады. Қызыл империяның қылышынан қан тамып тұрған жиырмасыншы жылдарда жазылған бұл өлең кеңес өкіметіне деген әлсіз де болса қарсылық еді. Біздің:
...Қожа мен молданы,

Қойдай қу қамшымен...

Күн-көсем нұрын шашады, –

Жаппай коллективтендірудің салдарынан жұтаған елдің жағдайы ақынның “Азамат мен бір ауру өлердей-ақ” өлеңінен айқын көрінеді:

Ат қойып, ешкімге айдар тағарым жоқ.

Ешкімді сөз білдім деп сөккен емен,

Әуелден жаратылыс, амалым жоқ,

Қом түгіл қара қоң жоқ қозғалатын,

Талпынып талып болдым, табарым жоқ.

Басым бар байлап қойған бұзаудай-ақ,

Есіктен аттап шығып барарым жоқ [3, 56 б.].

“Байлаулы бұзаудай” еріксіз коллективтендірілген қазақ халқы осы өлең жазылғаннан кейін үш жылдан соң ашаршылыққа ұшырады. Әбіқай ақынның өзі де 1931-32 жылдардағы Торғай өңіріндегі ашаршылықтың құрбаны болды. Ақынның 1921-22 жылдардағы Торғай өңіріндегі ашаршылық туралы жазған “Тас мешін” атты поэмасы бар. Бұл поэма “Қазақ әдебиеті” газетінің 1990 жылғы 28 қыркүйектегі санында жарияланды. Біздің болжауымызша поэма жиырмасыншы жылдардың аяғында жазылған. Композициялық құрылымы “бірінші толғау”, “екінші толғау” атты екі бөлімнен тұратын бұл сюжетсіз поэма идеялық құндылығымен де, көркемдігімен де аса бағалы шығарма. Поэманың тақырыбы 1921-22 жылдары Торғайда болған, жергілікті жұрт “Тас мешін” деп атап кеткен мешін жылғы жұрттағы ашаршылық, елдің ауыр халі.

Тарихи деректерге жүгінсек, жаңа экономикалық саясаттың әсерінен Қазақстандағы ауыл шаруашылығы 1921-22 жылдары дағдарысқа ұшыраған. Ауыл шаруашылығында болған апаттың аяғы сұмдық аштыққа апарып соғады. 1921-22 жылдары Орынбор губерниясында 445 мың адам, Қостанай губерниясында 225 мың адам, Оралда 400 мың, Ақтөбеде 360 мың, Бөкей губерниясында 100 мың адам аштық азабын тартты.

Кейінірек анықталған мәліметтерге қарағанда, республикада 2 млн 300 мың адам ашыққан.

Аштықтан және онымен ере келген аурулардан, сол сияқты ауыртпалық жайлаған аудандардан үдере көшу халық санын күрт кемітті. 1914 жылы өлке жерінде 4 811 662 адам тұрса, 1922 жылы 3 795 963 адам қалды [39, 315 б.].

Ақын поэманы өзі жеті жасында куә болған “Жалпақ қоян” жұтын суреттеуден бастайды:
... “Қоянда” мешіндей боп мал қалмады,

Ішетін үйде тамақ, нәр қалмады.

“Жарлыға арлы болма!” – деген мысал,

Аулауға ілік-тамыр қарбаңдады.

Жан жалдап, терін сатып талай сабаз,

Тұқымын сақтау үшін мал қамдады [18] –

Салмағы кейін жатты кесілмеген.

Жаяулық, жалаңаштық, тамақ аштық,

Дауасыз темір түйін шешілмеген.

Шалқыған шалқар көлде аққу едік,

Кез болды бұл секілді кесір неден.

Барлықты барымта алған бұл бір уақыт,

Талғамай табылғанды жесін деген.

Ендігі ел ол сұмдықты көрмесін де.

Алты айлық ақ сирақ жұт тегіс болды,

Құдайым хан-қараңды тергесін бе... [18].

Айтпаймын албырттықпен өлең бар деп.

Жылы сөз, рахым көзбен қарамады,

Шыққан ел қыстан аман бізді жан деп.

Тентіреп Торғай жұрты босып кетті,

Тыңдаңдар өлең емес, мұны зар деп, –

Көп малдың жұттан қалған азын көрдік.

Мал айдап, жал шайнаған бәрі де өтіп,

Кедейлік замананың сазын көрдік.

Кер кетіп, кейін қарап бара жатыр,

Еш нәрсе көрінбей тұр әзір жөндік...

Сырдағы, қырдағы ілік бәрі қашты.

Аштықтан ажарлы жан көре алмадық,

Бетіне қақ тұрмаған кәрі-жасты.

Бағын мал, барар жер жоқ қайтеміз деп,

Үміт қып, егін егіп тұқым шашты.

Торғайдың торабына егін шықпай,

Жұттан жұт бетер болып тағы ұласты.

Төгілді-ау кедейліктен ұлттың ары...

Нәсілі адам болса тоқталмады.

Табылды талай жерде жақсылардың,

Тарыны кебегімен жеп салғаны...

Кигізді тері шекпен жалаңаштық.

Қарындас қайрылмастай туды нәубет,

Ғарасат майданындай қара бастық.

Ұлға ата, қызға ана қарамады,

Жалпақ жұт болғаннан соң заман аштық... [18].

Кешкілік мәре-сәре жамыраған.

Атақты ауылдарда қара қалмай,

Аңқиып ақ боз үй тұр қаңыраған...

Алланың кім ақылдас ісіменен.

Мінгені ат орнына аяқ, таяқ,

Талай ер тұлпар тұтып кісі деген.

Тақымы тұғыр атқа тимегенді,

Көндірді құдіреттің ісі деген...

Аққудай ботасы үйде сұңқылдаған.

Сәуірде дәуір, дәурен көруші едік,

Мәні жоқ мезгіл болды дымқылдаған.

Торғайға тор жайғандай кездескен шақ,

Толықсып тоны да жоқ жыртылмаған...

Дыбысы көрінетін бұрын мазаң.

Ірімшік, қаймақ, қатық сиырда екен,

Шаршадың шалап татпай міне сазаң... [18].

...Тап болды мешін деген қайдан заман,

Ешкімге тиген-ақ жоқ пайдаң заман.

Көз тойған көңіл тоқтап келелі мал,

Артыңа бір қарамай кеткенің бе,

Тұтамдап, тұтанбаған байдан жаман.

Көзіме өткен күндер елестейсің,

Саны жоқ сауық еткен сайран заман.

Түстей боп өңде көрген кеткенің бе,

Қайрылмай қалыбыңа қайран заман... [18].

Бір жылда қалдық көшпей, қамалып-ай.

Отырды ел жар жағалап, су сағалап,

Жайлауға шығатындар саналып-ай.

Көзіңе сар қымыздай көрініп тұр,

Шөпшіден ішпейтұғын шалабың-ай.

Жер жыртып, балық аулап, егін салу,

Жоқтыққа тауып тұрған амалың-ай,

Таршылық бұл заманда аштан өлмеу,

Талпынған берсін алла талабыңа-ай... [18].

Көңіл болып тарқар ма екен шерлерің.

Қараң заман қараңғыдай қинаған,

Ой, дариғай кебер ме екен терлерің...

Қор болдық-ау көр таба алмай кірерге...

Академик Мұхтар Әуезов 1927 жылы жарық көрген “Әдебиет тарихы” еңбегінде зар заман ағымын жан-жақты талдай келіп, зар заман әдебиетін екі кезеңге бөліп, оның алғашқысына Асанқайғы, Бұқар жырау, Махамбеттерді, екінші кезең өкілдеріне Шортанбай, Мұрат, Дулат, Нармамбет, т.б. жатқызады. Олардың алғашқылары “қазақ жайлаған сахараның бір шетінен шыққан шоқтай бұлтты көріп, соның белгісінен шошып, содан келетін бәле қандай екенін болжам, тұспал қылып айтатын” [19, 212 б.].

Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер...

(Асанқайғы) [20, 117 б.].
...Өзі сары, көзі көк,

Орыстар келер ғалым боп.

Әулиедей көрінер,

Діндарынның аты поп...

...Орыстарды пір тұтқан,

Сорлы болған қазағым.

Тартарсың сонда жазаңды-ай...

(Бұқар жырау) [20, 150 б.].

...Мынау ақырзаманда,

Алуан, алуан жан шықты.

Арам, араз хан шықты,

Қайыры жоқ бай шықты...

(Шортанбай) [20, 194 б.].

Зарлығының белгісі

Ұл сыйламас атасын.

Арам сідік болған соң

Атасы бермес батасын.

Қазы, болыс, хан қойды,

Некесіз туған шатасын...

(Шортанбай) [20, 195 б.].

Қарасы – антқор, ханы – арам.

Батыры көксер бас аман.

Бозбаласы – бошалаң,

Қырсығы туды қыз балаң.

Нары – жалқау, кер табан,

Құсы – күйшіл, ат – шабан.

Жырғалаң жоқ, жобалаң,

Ебі кеткен ел болды...

(Дулат) [20, 177 б.].

Етекке қолды салғаны.

Жайықты тартып алғаны,

Жағаға қолды салғаны.

Ойылды тартып алғаны,

Ойындағысы болғаны...

(Мұрат) [20, 241 б.].
...Замана қайтіп түзелсін –

Қоңсыдан туған би болды...

...Қара кісі хан болды...

...Замананың адамы,

Заманың мұндай сұм болды...

(Мұрат) [20, 241 б.].

Әбіқай ақынның “Тас мешін” поэмасында ұлт-азаттық ой ұшқындары да көрінеді. Кеңес заманында, әсіресе жиырмасыншы жылдарда мұндай ой қозғау екінің бірінің қолынан келе бермегендігін де айта кеткіміз келеді. Ақын баяғы заманның аңсап қана қоймайды. Ақынның арманы еркіндіктегі “Жаз заман”:

Ой, дариға-ай, қонысына қонар ма...

...Күн көретін кедей байға асылып,

Бай қалмады, бәрі қалды басылып.

Жарқыраған жаз заманың туар ма,

Ой, дариға-ай, қара тұман ашылып... [18].

Дүние шіркін, көрдік кең мен тарыңды.

Мешін, малды алғаныңмен бара бер,

Жаббар ием, ала көрме арымды [18], –

Қинады ғой одан кейін жанымды.

Іштегі шер шіреп бара жатқан соң,

Ауыздан сөз шықты оттай жалынды.

Айтып өттік, өткен дәуір мәлім-ді.

Азайтты ғой нашарлатып әліңді.

Қайран күнім қара қомға қалып тұр,

Тоқпақтайын үзіп тастап жалыңды [18], –

Көңіл көтер, күрсінбеңіз, қамығып.

Болған іске болаттай бол деген бар,

Тұлпар ерлер, жабы болма жабығып!

Ем қылыңыз іштегі дерт-құсаға.

Терің сатып қызмет ет миллетке,

Ақсұңқарлар жапалаққа ұқсама! –

дей келіп,

...Жоқтың назын жер көтерер деген бар,

Жанды қина – насихаттап жастарға! –
деп жастарды миллет үшін жанды қинап қызмет етуге насихаттап поэмасын аяқтайды.

Ақынның шығармаларын талдай отырып, оның көркемдік қуатының құндылығын, өлеңдерінің құрылысындағы ерекшеліктерін, әсіресе ұйқас құраудағы, аллитерация, ассонанстарды қолданудағы шеберлігін аңғармау мүмкін емес. Халық жазушысы Сырбай Мәуленовтің:

Сөз келсе сыпайы боп сызылмаған.

Үнемі отыратын өлең жазып,

Ұйқасы балталаса бұзылмаған [21], –

Солардың бәрінен де Абай ақын.

Білмедім не құдірет сөздерінде,

Жаныма бола қалдың қалай жақын.

Ой жүйрік томаға көз құралайдан.

Келтірмес сөз нақышын дәл өзіңдей,

Басқа жан жаратушы бір құдайдан.

Кәусардай шыққан алыс бал бұлақтан,

Жанымды жадыраттың қалғып жатқан.

Ойымды өнер таптым деген менің,

Аңғарға кеттің алып тар жұмақтан.

Кетпеске бір жолыңды ұмыт тастап,

Оқимын таңға дейін ымырт бастап.

Сөз қуып, сүрең болған мен сорлыны,

Кетті ғой, сен келген соң үміт тастап.

Талас жоқ шын ақынға өрен дарын,

Өлеңге енді қайтып өкпелемен [3, 58 б.].
“Ұлылықты мойындаудың өзі – ұлылық” – деген халық даналығы осындайда айтылса керек-ті. Әбіқай ақынның 1932 жылы қайтыс болғанын ескерсек, Абайды алғаш танушылардың бірі де Әбіқай болғандығын байқаймыз. Абайды танушылардың басы, “Қазақтың бас ақыны” атты мақала жазған Алаштың рухани көсем Ахмет Байтұрсынұлы мен тұңғыш рет Семейде Абай кешін өткізген Нәзипа Құлжанова Әбіқайдың тек жерлестері ғана емес, рухани байланыс жасап тұрған, аралас-құралас болған пікірлестері де еді.

Ақынның поэзияны, ақындық өнерді қадір тұтқандығы мына бір өлеңінен де аңғарылады:

Нысанадан бір өтер.

Сөз ұғар жан деме жоқ,

Бұлдана берме құр бекер.

Ақындық деген алыс жол,

Жалынсыз жүрек дір етер.

Жаныңды жайлар, жүдетер,

Қорықсаң қума, құл етер... [3, 62 б.].

“Елуге келгенше есіміз кірмепті. Абай өлеңдерін оқыдым. Егер дүниеде Абайдай алымды да, ақылды ақын барын білсем, қалам ұстамаған болар едім, – деп бастайды ақын қарасөзінде. Ендігі тіршілікте өзім жетер, сөзім жетер жерге Абай өлеңдерінің шыны мен сырын уағыздай алсам, өзімді армансызбын дер едім. Абай өлеңнің тәңірісі екен. Біздікі – пендешілік. Енді менен өлең күтпеңдер...” [21].

Әбіқай ақынның өлең туралы эстетикалық ойлары ғылыммен қабысып жатыр десек, қателеспейміз.

“Жақсы өлеңнің жұртқа жаяр жаршысы да, аршысы да – әдемі әні ғой. Қазақ үшін әні жоқ өлең сәні жоқ сауда мүлкі тәрізді. Шіркін, өлеңді өнер деп ұғар ұрпақты көрсем! Өлеңнің сараң жолдарындағы сан қилы тәтті де, ащы ойларды таразыға тартар азамат бесікте ме екен, әлде есікте ме екен?! Өлеңді мәпелер, өлеңнің өз бағасын әперер өрен туса екен?!”, – деген ақынның арман-аңсары орындалып, оның шәкірттері халық ақыны Нұрхан Ахметбеков пен Қайнекей Жармағамбетовтер қазақ поэзиясына зор үлес қосты. Ақынның жоғарыда өлеңнің әні деп отырғаны – өлеңнің әуезділігі. Ақынның бұл тараптағы ойлары әдебиеттанушы ғалымдар мен поэзияны зерттеушілер пікірімен сабақтасып жатқандығын сол ғалымдардың поэзия туралы еңбектерімен салыстыра отырып байқауымызға болады.

Поэзияның көркемдік әлемінің сыры мен сипаты туралы сонау Аристотельден бастап әркім әртүрлі айтып келе жатыр. Солардың ішіндегі Пушкиннің біреу біліп, біреу біле бермейтін мына ойларында поэзияның формуласы жатқан сияқты.

... Ищу союза,

Волшебных звуков,

чувств и дум.

Шындығында да өлең дегеннің өзі осы үш бірліктен – сезім мен ойдың және қырлы дыбыстардың үйлесім-үндестігінен меруерттей мөлтілдеп түзілмей ме?! Пушкиннің “Сиқырлы дыбыстар” деген сөзінің төркінінде сөздің музыкалық жарасымы, ырғақ пен ұйқас үйлесімділігі сияқты сабақтастық қойындасып жатқан жоқ па?

Белгілі совет ақыны, поэзиядағы философиялық-интеллектуальдық ағымның көрнекті өкілі, ауызға көп алына бермейтін Николай Заболоцкий өлеңді ұстап тұратын үш таған бар деп жазады. Атап айтқанда олары: “Ой, Образ және Музыка”. Ақын бұл тұста “мусикос” – музыка деген грек сөзін түпкі түбірі гармония мағынасында қолданып отыр. Ақынның өзі оны қысқартып, шартты түрде жазуды жақсы көрген. Яғни, М – О – М (мысль – образ – музыка). Оның айтуынша, осы үш таған бар жерде қашан да поэзия бар [17, 112-113 б.].

А. А. Потебня сөзден үш түрлі сипатты көреді: біріншісі – мән-мазмұны, екіншісі – ішкі құрылысы, үшіншісі – дыбыстық жағы, естілуі [23, 5 б.].

Әдебиет тілі әуендік образға, философиялық-символикалық шарттылықтарға, метрикаға, аллитерацияға құрылады. Поэзия тілі көркем мағына мен ассоциациялық-эстетикалық байланыстар жүйесіне, стильдік бояу-нақыштар мен музыкалы үнге құрылады [24, 38-44 б.].

Көркем сөз – адамның рухани қызметінің ерекше саласы. Шындықты, болмысты образды-эстетикалық тұрғыда игерудің айрықша көрінісі. Келісті көркем образдың ішкі сұлулығы, ішкі қуаты, бейнелілігі (ырғақтылығы, симметриялылығы, гармониялылығы мен үндестігі) тағы бар [23, 6 б.].

Поэзияның гармониясы, тілі, образдық-музыкалық кестесі туралы Аристотель, Лукрецкий, Гораций, батыс Еуропа классиктерінің өкілдері Н. Буало, Скампер, Антонио Минтурио, Людовико Кастельветро, Торквато Тассо, Филлип Сидин, Бенжамин, Франсуа Малерб, Мартин Опиц тағы басқа оқымыстылардың ой-толғамдары бар [23, 7 б.].

Поэзия адамның еркін сөзімен берілетіндіктен, онда үн де, сурет те және байымды, айқын айтылған түсінік те болмақ. Ол тәтті түйсігімен бүкіл жүйемізді тебірентетін музыкалы пьесадан аумайды. Әрине, лирикалық шығарма музыкалы шығармамен бір емес, алайда олардың негізгі асылында жалпы ұқсастық бар, – дейді В. Г. Белинский “Поэзияны тегіне және түріне қарай бөлу” атты еңбегінде [25, 49-50 б.].

Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің араб поэзиясының теориялық мәселелеріне арналған “Өлең өнері” трактаты мен грек поэзиясының жанрларына, терминдері мен өлең өлшемдеріне арналған “Өлең өнерінің қағидалары туралы” трактатында да поэзиядағы үн, әуен, ырғақ мәселелері сөз болады [26, 27 б.].

А. Байтұрсынұлы “Әдебиет танытқыш” еңбегінде қарасөз, өлең сөз, көсем сөз, дарынды сөз қасиеттерін, тек-төркінін аша келе, қара өлең мен жырдың айырмасын былайша ажыратады: а) әні басым, мәні кем, ажары аз өлең – қара өлең; ә) әні кем, мәні мол, ажарлы өлең – жыр [4, 187 б.].

Ертедегі қазақ өлеңдерінің қай түрі болсын әнге келеді. Баяу желдірме, шырқама әнмен айтылады, оқылады. Әсіресе, қара өлең шырқамалы, ырғақты әнмен айтылады. Қазақ біреу ән шырқап отырса, оны ән айтып отыр демей, өлең айтып отыр деген. Жұрт біреуге ән айтшы демей, өлең айтшы деп өтінген: өлең, ән айта білетін кісіні әнші демей, көбінше, өлеңші ақын деген [16, 81-82 б.].

Өлең сөз адамға өзінің ішкі мазмұнымен, суреттілігімен, бейнелілік мәнімен ғана емес, айтылу қалпы, әсем үнділігімен де әсер етеді. Сөздің ұғым-түсінік беретін мәнін, бейнелі мағынасын оның өлеңдегі ырғақ-үнділігі, әуезділігі сан түрлі рең беріп толықтыра түседі. Тіпті өлеңдегі сөйлеп айтпай, іштей оқығанда да, оның үні, әуезділігі, ырғақ-интонациясы, үйлесімі адам жанына қалай да әсерін тигізбей қоймайды [28, 136 б.].

Міне, сонау антикалық дәуірдегі Аристотельден бастап, біздің заманымыздағы академик Зәки Ахметовке дейінгі аралықтағы поэзиядағы әуен, әуезділік турасында айтқан ғұламалар пікірінен Әбіқай ақын пікірі де алшақ емес, сабақтасып жатыр.

Әбіқай ақынның “Өлең туралы ойлар” қарасөзіндегі тағы бір құнды пікірі ұйқас төңірегінде:

“Өлең көркі – ұйқасы. Ұйқассыз өлең болмайды. Өлеңнің түбірі төрт жол, сол төрт жолдың мағынасы бір-бірімен қабысып келуі шарт. Ол қабыспаса өлең емес. Абайдың “бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, ол ақынның білімсіз бейшарасы” дейтіні де осы. Өлең ұйқасып келуі керек.

Бір буынды ұйқас – өлі туған төл. Ол кісінің құлағында қонбайды. Ондай өлеңнің көкжасығы кімнің мейірін қандырады. Иесі ақын болып та оңбайды.

Екі буынды ұйқас – қаңқасы қалған көтерем. Қанша мәпелесең де мал болмайды. Көтеремде көрік бола ма?

Үш буынды ұйқас – жарау өлең, жақсы өлең, ұшқыр өлең көркі. Шіркін, мұндай өлеңнің іші де сұлу келсе екен дейсің. Әйтпесе, сырт сипатына мін таба алмайсың.

Төрт буынды ұйқас – балталасаң бұзылмайтын, көкейіңнен сызылмайтын ойлы өлеңнің көркі. Қазақтың қара өлеңі үшін жаралған ұйқас осы – төрт буын. Онсыз ұзақ жолды, шұбыртпалы ұйқасты өлеңіміз ыдырап, іріп, өлеңдік қасиетінен айрылып қалады.

Бес буынды ұйқас – өлең үшін шарт емес. Еркін ақын бес буынды еркелетем десе, кім кінәлайды дейсің. Ондай ұйқасты Абайдың “Сегізаяғынан” көрдім” [21].

Әбіқай ақынның шәкірттеріне – Нұрхан Ахметбеков пен өз баласы Ахметқанға айтқан ақындық туралы өсиеті де назар аударарлық: “Өлеңді өнер деп танысаң, басың қанжығада кетсе де шындықты айт. Малы барды мадақтап, мазақ болма! Байларды дәріптесем мені де халқым сыйламаған болар еді. Ел сыйлағанды ғана сыйлайды. Ақын сыншысы – елі, еліңнің жүрегіне жете біл! Абайға жетуді армандаңдар. Басқа жол тапсаңдар тіпті керемет! Мұратқа әкеден қалған мал-мүлік жеткізбейді, ақыл мен арман жеткізеді. Құс та талпынбаса ұша алмайды. Ізденіңдер, тер төгіңдер!” [21].

Әбіқай ақынның тапқыр, шешендік сөздері мен нақыл сөздері өзінше бір сала. Әттең, осы шешендік сөздері кезінде әркімнің жұлмалауында кетті. Әбіқайдың осы тараптағы бір әңгімесі Қ. Ысқақовтың “Ақсу – жер жаннаты” романының бір кейіпкерінің аузында да жүр [29, 330 б.].

Әбіқайдың шешендік, нақыл сөздері С. Кенжеахметовтің жинастыруымен мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрді. Ал, жалпы шығармаларынан кеңес заманында жарияланған жалғыз шығармасы – “Тас мешін” поэмасы. Оның өзі кеңес өкіметінің құлайтын кезеңінде 1990 жылы 28 қыркүйекте “Қазақ әдебиеті” газетінде жарық көрді. Әбіқай Нұртазаұлының шығармаларын жинаушы, әрі ақынның шәкірті Қайнекей Жармағамбетов оның жинағын шығаруға қанша талаптанса да кеңестік идеология мен цензураның кесірінен шығара алмаған екен. Торғайдағы ақындық мектепті қалыптастырушылардың бірі Әбіқай Нұртазаұлының шығармалары да баспа бетін көріп, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихынан орын алары сөзсіз.