Қазақтардың дәстүрлі материалдық мәдениеті

Қазақтардың дәстүрлі материалдық мәдениеті

050204 – «Мәдениеттану» мамандықтары студенттері үшін

Кафедра отырысында «___»____200__ж. хаттама №__

Тарих және құқық факультетінің ӘК «____»____ 200__ж., хаттама №___

ӘК төрайымы ________________________ Мошна Н.И.
ПӘНДІК БАҒДАРЛАМА

Қазақтардың дәстүрлі материалдық мәдениеті пәні бойынша

Сабданбекова Әсемгүл Әбляшовна – философия және мәдениеттану кафедрасының оқытушысы (тәжірибе сабақтары);

тел. 451215 ішкі. 153

Консультация уақыты: сәрсенбі 11.00 – 13.00 № ауд. 535, ОБҒ

2 кредит.

Жалпы сағат саны– 60 с . Оның ішінде дәріс сабақтары. – 15, тәж – 15с, СОӨЖ – 30 с; СӨЖ -60 с.

Бақылау түрі– емтихан.

«Қазақ халқының дәстүрлі материалдық мәдениеті» - курс университеттің мәдениеттанулық мамандықтары үшін, қазақ халқының материальдық мәдениетінің құрылымын ашуға арналған.

1.1 Пәннің мақсаты- мәдениеттанушы студентке қазақ халқының материалдық мәдениетінің өзіндік ерекшелігі туралы білім беру. Қазақтардың материалдық мәдениетінің жан-жақты зерттеудің қажетті ғылыми әдістермен, әдіснамалық принциптары, этнологиялық және тарихи зерттеулерімен таныстыру.

1.2 Пәннің міндеттері - болашақ маман- мәдениеттанушыны жеке ғылыми- зерртеу жұмыс істей білуге үйрету, мұрағат және нарративтік деректермен жұмыс істеуге, логикалық ойлай білуге, сонымен қатар қазақ халқының мәдениетеі тарихында болған тарихи, этникалық, әлеуметтік-экономикалық үрдістердің мәні түсініп, оған ғылыми талдай жасай білу.

Студентті қазақ халқының мәдениеті және этнографиясын оқып білуде тәжірибелік іскерлікке үйрету.

- қазақ халқының материалдық мәдениетін зерттеудің деректерін білу

- материалдық мәдениеттің негізгі шаруашылық типі және оның спецификасын

1.4 Пәнді оқып білу нәтижесінде студент не істей білу керек:

- тарихи, этнографиялық деректеріне өздігінен талдай жасай білу

- әр түрлі ғылыми әдебиеттермен жұмыс ісей білу, оларға сыни тұрғыда баға бере білу

- қазақ халқының материалдық мәдениетінің күрделі әлемінде дұрыс бағыт таңдай білу

Қазақстан тарихы, этнография және этнология, тарихи демография, археология, мұрағаттану, мұрайжайтану, тарихқа қосымша пәндер.

ПӘННІҢ КУРСТЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ

«Қазақ халқының дәстүрлі материалдық мәдениет»- арнайы курсы. Мақсаты мен міндеттері. Мәдениеттанушылық пәндер цикліндағы оның орны мен рөлі. Материалдық мәдениетті оқытудың және оны оқытудың өзектілігі. Қазақ халқының материалдық мәдениетінің пәні оқып білу барысында материалдық мәдениеттің ерекшелітеріне көп көңіл бөлу.

Курс бойынша негізгі деректер. Тарихнама. тақырыпты зерттеудегі мәселеленің әдіснамалық мәселелері. Батыстық және шығыстық деректер. Ресейлік мұрағатық және нарративтік деректер. Қазақтың материалдық мәдениеті – ежелгі және ортағасырлық қазақстан территориясын мекендеген тайпалардың мұрагерлері.Қазақтардың материалдық мәдениетінің дәстүр мен инновациялар.

Қоныстар. Қоныстардың түрі мен сипаты. Қазақтардың жылжымалы тұрақтары - (киіз үй). Киіз үйдің құрылымы. Киіз үйдің аймақтық ерекшелгінің құрылымы мен түрлері.Киіз үйдің алуан түрі.Жылджымалы қоныстардың басқа түрі. Қазақтардың қазіргі тұрғын үйі – қазақтардың қазіргі материалдық мәдениетінің көрсеткіші ретінде. Қазақтардың қоныстары мен құрылысындағы дәстүрмен инновациялар.

Ауыл – көшпелі қоғамның негізі. Көшпелі қазақ ауылының ұйымдасуы мен құрылымының ерекшелігі.Көшпелі ауыл, қоныстардың құрылымының аймақтық ерекшелігі. Ауыл тұрғындарының шаруашылық қызметінің түрі. Ауыл – социоәлеуметтік организм ретінде. Көшпелі ауылдың мәдениеті материалдық тұрғыда.

Қазақтардың тұрақты қоныстары. Отырықшылыққа көшумен олардың пайда болу мәселелері. Отырықшы қоныстардың типологиясы. Қазақтың қыстау –тұрақтарының құрылымы, құрылысы және оның мәселелері. Қысқы үйлер. Қысқы қоныстарды тұрғызу және оның құрылысының шикізаты. Тошала эволюциясы (шошала). қазақтардың отырықшы тұрақтарының аймақтық түрі мен формасының ееркшелігі. Отырықшы қоныстардың ішкі құрылымы. Отырықшы қоныстардың ішкі жағдайы.

Қазақтардың жартылай отырықшы және отырықшы өмір салты түріне айналған қоныстары. Стационарлық қоныстардағы қазақтардың материалдық мәдениетінің ерекшелігі. Қазақтардың стационарлық қоныстарының құрылымы мен құрылысы. Стационарлық қоныстардың жоспары. Орыс халқының қазақтардың отырықшылық жағдайға көшуіне ықпалы. Қазақстанның оңтүстік егіншілік аймақтарындағы тұрақты отырықшы қоныстар.

Киім-кешектің қызметтік мәні. Қазақтардың дәстүрлі киімі: ерлер, әйелдер, балалар, той-томалақ киімдері. Киім тігуге пайдаланылатын материалдар. Дәстүрлі киім-кешектің ерекшелігі. Киім-кешектің элементтері. бас киім мен аяқ-киім. Киім-кешек әшекейлері мен оның қызметтік мәні. Әйел әшекейлерінің ерекшелігі.Әшекейлердің аймақтық ерекшелігі. Қазақ киімі мен әшекей мәдениетіндегі дәстүр мен инновациялар.

Тағам – халықтың тұрмыс мәдениетінің басты элементі.Қазақтардың ұлттық тағамының ерекшелігі. Қазақтардың дәстүрлі тамақ ішу жүйесі – көп ғасырлық мәдениеттің нәтижесі. Ет тағамдары – қазақтардың негізгі тағам түрі. тағамның аймақтық ерекшелігі. Қазақтардың тағам ішу дәстүріндегі сүт өнімдерінің орыны мен мәні. Сүт тағамдарының түрі. Өсімдік тағамдарының түрлері. Ыдыс-аяқ пен жиһаздар – қазақтардың материалдық мәдениеті мен өмір тіршілігінің элементі. Ыдыс-аяқ және жиһаз жасау материалдары.

Қазақтардың натуралдық кәсіп шаруашылық түрінінен қолөннердің бөлініп шығуы. Орыс қонысаударушыларының қазақтардың қолөнер кәсібіне әсері. Ағаш өңдеу өнері. Зергерлік өнер. Сүйектен жасау өнері. Тері өңдеу өнері. Тас өңдеу өнері.

Үй кәсіпшілігі натуралдық шаруашылық бір бөлігі ретінде. Жүүүнен жаалған өнімдер- үй кәсіпшілігінің негізгі өнімі ретінде. Үй кәсіпшілігінің шикізат өнімдері. Тоқыма өнері. Кілем жасау өнері. Тігіншілік. Кестелеу өнері.

Мал өсіруге арналған еңбек құрал түрлері: ертоқым т.б. Оның жасау еңбек құралдары. Қозғалмалы жиһаздарды және киіз үйдің құрылымдарын жасау өнері. Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы мал шаруашылығы еңбек құралдарының ерекшелігі.

Егіншілк еңбек құралдарын жасау: соқа, түрен, айыр, күрек, т.б. Оларды жасау құралдары. Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы егіншілік еңбек құралдарының ерекшелігі.

Қазақтардың материалдық мәдениетіндегі ортақ және ерекшелік. Материалдық мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдық. Қазақтардың материалдық мәдениетінің қазіргі күнгі даму тенденциясы.Урбанизация және унитаризация үрдістері. Қазіргі тарихи кезеңдегі қазақ халқының мәдениетін оқу барысындағы материалдық мәдениеттің мәні.

1. 
   Курстың мақсаты мен міндеті.
   
2. 
   Мәдениеттанушылық цикл пәндері жүйесіндегі пәннің орынымен рөлі.
   
3. 
   Қазақ халқының материалдық мәдениеті ерекшелгі- пәннің негізгі басты тақырыбы.
   

1. 
   Курс бойынша негізгі деректер.
   
2. 
   Қазақтың материалдық мәдениеті – ежелгі және ортағасырлық қазақстан территориясын мекендеген тайпалардың мұрагерлері.
   
3. 
   Қазақтардың материалдық мәдениетіндегі дәстүр мен инновациялар.
   

1. 
   Қоныстар.Қоныстардың түрлері мен формалары.
   
2. 
   Тұрғын үй. Тұрғын үйдің түрлері мен формалары.
   
3. 
   Қазақтардың жылжымалы тұрғын үйі – киіз үй.. Киіз үйдің құрылымы. Киіз үйдің аймақтық типі мен оның құрылысы.
   
4. 
   Қазақтардың қазіргі тұрғын үйлері – қазақтардың қазіргі материалдық мәдениетінің көрсеткіші.
   
5. 
   қазақтардың тұрғын үй құрылысы мен құрылымындағы дәстүр мен инновация.
   

1.Ауыл – көшпелі қоғам негізі. Қазақтардың көшпелі ауылының ұйымдасу ерекшелігі мен құрылымы.

2. Ауыл – социоәлеуметтік организм ретінде.

3. Көшпелі ауылдың мәдениеті материалдық тұрғыда.

1.Қазақтардың тұрақты қоныстары. Отырықшылыққа көшумен олардың пайда болу мәселелері.

2.Отырықшы қоныстардың типологиясы. Қазақтың қыстау –тұрақтарының құрылымы, құрылысы және оның мәселелері.

3.Қысқы үйлер. Қысқы қоныстарды тұрғызу және оның құрылысының шикізаты.

4.Тошала эволюциясы (шошала). қазақтардың отырықшы тұрақтарының аймақтық түрі мен формасының ерекшелігі.

1. 
   .
   

1.Қазақтардың жартылай отырықшы және отырықшы өмір салты түріне айналған қоныстары.

2.Стационарлық қоныстардағы қазақтардың материалдық мәдениетінің ерекшелігі.

3.Қазақтардың стационарлық қоныстарының құрылымы мен құрылысы. Стационарлық қоныстардың жоспары.

4.Орыс халқының қазақтардың отырықшылық жағдайға көшуіне ықпалы. 5.Қазақстанның оңтүстік егіншілік аймақтарындағы тұрақты отырықшы қоныстар.
ТАҚЫРЫП 7. Киім және әшекей

1.Киім-кешектің қызметтік мәні. Қазақтардың дәстүрлі киімі: ерлер, әйелдер, балалар, той-томалақ киімдері.

2.Киім тігуге пайдаланылатын материалдар. Дәстүрлі киім-кешектің ерекшелігі.

3.Киім-кешектің элементтері. бас киім мен аяқ-киім. Киім-кешек әшекейлері мен оның қызметтік мәні.

4.Әйел әшекейлерінің ерекшелігі.Әшекейлердің аймақтық ерекшелігі.

5.Қазақ киімі мен әшекей мәдениетіндегі дәстүр мен инновациялар.

1.Тағам – халықтың тұрмыс мәдениетінің басты элементі.

2.Қазақтардың ұлттық тағамының ерекшелігі. Қазақтардың дәстүрлі тамақ ішу жүйесі – көп ғасырлық мәдениеттің нәтижесі.

3.Ет тағамдары – қазақтардың негізгі тағам түрі. тағамның аймақтық ерекшелігі.

4.Қазақтардың тағам ішу дәстүріндегі сүт өнімдерінің орыны мен мәні. Сүт тағамдарының түрі.

5.Өсімдік тағамдарының түрлері. Ыдыс-аяқ пен жиһаздар – қазақтардың материалдық мәдениеті мен өмір тіршілігінің элементі.

6.Ыдыс-аяқ және жиһаз жасау материалдары.

ТАҚЫРЫП 9. Үй –ішілік қолөнерінің материалдық негізі

1.Қазақтардың натуралдық кәсіп шаруашылық түрінінен қолөннердің бөлініп шығуы.

2.Орыс қонысаударушыларының қазақтардың қолөнер кәсібіне әсері.

3.Ағаш өңдеу өнері.

4.Зергерлік өнер.

5.Сүйектен жасау өнері.

6.Тері өңдеу өнері.

7.Тас өңдеу өнері.

1.Үй кәсіпшілігі натуралдық шаруашылық бір бөлігі ретінде.

2.Жүннен жасалған өнімдер- үй кәсіпшілігінің негізгі өнімі ретінде.

3.Үй кәсіпшілігінің шикізат өнімдері.

4.Тоқыма өнері. Кілем жасау өнері.

5.Тігіншілік. Кестелеу өнері.

1.Мал өсіруге арналған еңбек құрал түрлері: ертоқым т.б. Оның жасау еңбек құралдары.

2.Қозғалмалы жиһаздарды және киіз үйдің құрылымдарын жасау өнері. 3.Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы мал шаруашылығы еңбек құралдарының ерекшелігі.
ТАҚЫРЫП 12. Егіншілктің еңбек құралдары

1.Егіншілк еңбек құралдарын жасау: соқа, түрен, айыр, күрек, т.б.

2.Оларды жасау құралдары.

3.Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы егіншілік еңбек құралдарының ерекшелігі.

1.Қазақтардың материалдық мәдениетіндегі ортақ және ерекшелік. Материалдық мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдық.

2.Қазақтардың материалдық мәдениетінің қазіргі күнгі даму тенденциясы.

3.Урбанизация және унитаризация үрдістері.

4.Қазіргі тарихи кезеңдегі қазақ халқының мәдениетін оқу барысындағы материалдық мәдениеттің мәні.

СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

№ р/с	СӨЖ түрі	Есеп түрі	Бақылау түрі	Сағат көлемі
1	Дәріс сабақтарына дайындық	Жұмыс дәптері	Сабаққа қатысу	15 с
2	Тәжірибелік сабақтарға дайындық.	есеп	сұрау	15с
3	Қосымша тақырытарды оқу.	баяндама	Коллоквиум	25с
4	Бақылау шараларына дайындық	конспект	Тест	5 с
	Барлығы			60

Өздінен оқуға арналған тақырыптар тізімі

1. Кіріспе. Курстың мақсаты мен міндеттері.

[1], б. 45-67, [4] б.4-90

2.Қазақтардың материалдық мәдениетіне тарихи шолу

[2], б. 45-67 [9] б.5-19

3. Тұрақтар мен қоныстар

[3] б. 4-59[ 5] б. 4-299

4. Көшпелі ауыл құрылымы

[10], б. 45-67 [12] б.5-19

5. Отырықшы қоныстар

[12], б. 55-67 [14] б.5-45

6.Стационарлық қоныстар

[1], б. 25-56 [5] б.23-85

7.Киім және әшекей

[9], б. 25-112 [2] б.23-85

8. Көшпеліліктің еңбек құралдары.

[11], б. 46-60 [20] б.33-95

Үй ішілк қолөнердің материалдық негізі

1. 
   Артықбаев Ж.О. Этнос және қоғам (18 ғасырдағы қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы). Монография. Палодар, 2004
   
2. 
   Артықбаев Ж.О. История Казахстана. Учебник-хрестоматия. Астана, 1999
   
3. 
   История Казахстана в пяти томах. Т. 3., А., 2001
   
4. 
   Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. А., 1984-1985
   
5. 
   Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца 18 и перв. Пол. 19 вв. А., 1960
   
6. 
   Күзембаев А., Әбіл Е. История Республики Казахстана. А., 1994
   
7. 
   Масанов Э.А. Очерки истории этнографического изучения казахского народа в СССР. А., 1965
   

8. 
   Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А., 1994
   
9. 
   Абылай хан. Тарихи жырлар. Құрастырған С.Дәуіт. А., 1993
   
10. 
    Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традицоинная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. А., 1998
    
11. 
    Аполлова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в 18 - нач. 19 вв. М., 1960
    
12. 
    Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья мен неке. А., 1973
    
13. 
    Востров В.В., Мукано М.С. Родоплеменной состав и рассление казахов. А., 1968
    
14. 
    Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности. А., 1970
    
15. 
    Из истории международных отношений в Центральной Азии. А., 1990
    
16. 
    Казахстан в 15-18 вв. (Вопросы социально-политической истории). А., 1969
    
17. 
    Казахско-русские отношения в 16-18 вв. (Сб. документов). В 2-х томах. А., 1961-1964
    
18. 
    Китайские документы и материалы по истории Восточного Казахстана, Средней Азии и Казахстана 14-19 вв. А., 1994
    
19. 
    Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. А., 1993
    
20. 
    Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацских орд и степей. А., 1994
    
21. 
    Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. А., 1960
    

Қорытынды бақылау түрі	Бақылау түрі	Сапалық бөлігі
Емтихан	Емтихан	0,6
	Өтпелі үлгерім қорытындысы	0,4

Қорытынды рейтинг пән бойынша балл бойынша төмендегі формула бойынша есептелінеді

Қ= (Р1+Р2/2)* ВДту + е*ВДэ

Мұнда Р1, Р2, Е – с бірінші, екінші рейтинг қоры тындысы және емтихан бойынша алынған баллға сәйкес, 100 баллдық шкаламен анықталады.

Қорытынды пәннің рейтингі балл бойынша (Қ), 2 кестеге сәйкес сандық эквивалетке алмастырылады, әріптік немесе дәстүрлі бағаға және сонымен қатар оқушылардың жетістіктерінің «Рейтинг ведососына» енгізіледі.

Өтпелі үлгерімдердің қорытынды баллы әр семестрдің жартысында (Р1, Р2) жинаған баллдарының қосындысынан тұрады, бұған студенттің сабаққа дайындық, топтағы сабаққа белсенді қатысуы, бақылау жұмыстарынан, өздік жұмыстарды уақытында тапсыру, аралық бақылау, сабаққа қатысуы жатады.