Бахишева с. М

әрекетінің жүйесін жүзеге асыруда пайдаланатын материал болып кана 
қарастырылады [58].
Өткен ғасырдың соңына карай посткеңестік ғылымда жүйелік түрғының 
белгіленген зерттеу аппаратынын болмауына, эдіснамалык үрдістерінің 
анықталмағанына байланыста оны сынаушылар көбейді. Б.Г.Юдиннің ойынша, 
бүл жүйелік түрғының езіндік сипатына, атқаратын кызметіне қатысты. 
Өйткені, жүйелік тұрғының өзі мазмүнына сай проблеманы шешуге тікелей 
араласпайды, ол тек шешуге тиіс мәселені жаңаша кою күралы міндетін 
агкарады. Нактырақ айтқанда, 
мәселені жаңаша цою арцылы царастырылатын
объектінің түтастыгы, кешенділігі, күрделілігі, цүрылымдары мен кызметі,
үйымдастырылуы мен бащарылуы, т.б. басца жацтарынан зерттеуді
уйымОастыруга мүмкіндік
береді.
А.Д.Урсул, жүйелік түрғы мен жүйелік әдістің айырмашылығын 
ажыратып, түрғынын әдіске Караганда жалпылама екенін жэне нақты 
айкындалмайтынын, орындау үрдісіндегі кызметтерді емес, жүйені зерттеудің 
жалпы принциптерімен бағдарын белгілі бір теориялар мен түжырымдамалар 
ретінде берілетінін және бір тұрғыда бірнеше әдіс сәйкес келу мүмкіндігін атап 
өтеді [40, 6.32-33]. Осы мэселеге катысты жүйе теориясы жэне жүйелік 
тұрғыдан келу аймағында белсенді ізденістер жүргізілді. Көптеген ғалымдар 
еңбектерінде жүйенің жалпы белгілері: түтастық, жүйе кұраушы байланыстар, 
ұйымдасуы (белгілі бір бағыттағы компоненттері арасындағы байланыстың 
тұрақты тәртібі), компоненттер иерархиясы, ашықтык т.б. түрлі ғылымдарға 
қатысты қарастырылған [59,60].
Қазіргі ғылымдағы жүйелік келудің негізгі үғымдары болып мыналар 
есептеледі: 
жүйе - динамикалық- статистикалық цатынастар арцыпы
біріккен элементтердіц шектеулі
саны. Олар белгілі бір сырткы жағдайларда 
жүйелік-туынды қарама-кайшылыктарды шешуге мүмкіндік беретін максатгы 
бағытталған касиеттердің болу кажеттігін және жеткілікті шартын көрсетеді 
[41, 6.36]; 
жүйе - цандай да бір белгілері бойынша бөліп алынатын қызмет
етудіц жалпы мацсатымен, басцару бірлігімен біріккен өзара байланысты
элементтер жиынтыгы және ортамен царым-цатынасында біртұтас
цүбылыс ретінде көрініс
табады [51, 6.16]. Элемент (компонент), белгілі бір 
сапаларға ие жүйенің бөлігі ретінде сипатталады;
- қатынас - жүйе элементгері арасындағы жэне оның қасиеттері 
арасындағы байланыс тәсілі, мэнді қатынасты зерттей отырып жүйенің 
тұтастығын анықтайды;
- жүйенің қүрылымы - жүйенің элементтері (компонентгері) арасындағы 
мэнді қатынастар жиынтығы;
- жүйенің коршаған ортасы - зерттеліп отырған жүйенің элементтері 
болып есептелмейтін, бірақ оған эсер ететін, не ол тудыратын белгілі бір 
максатгы багытталған элементгер тобы;
- жүйенің қызметі - оның әсерімен қалыптасатын жоғарырак тэртіптегі 
жүйеге катысты өз позициясы.
25

Жүйенің қызметі деп жүйе элементтерінін өзара әсері жэне оның коршаған 
ортамен сыртқы катынасы түсініледі, оның нәтижесі болып белгілі бір тэртібі 
есептеледі.
Енді жүйелік талдау мен аналитикалык 
талдаудын айырмашылығын 
қарастырсак, аналитикапық талдауда түсіндірілетін объект немесе кұбылыс 
декомпозицияланады, беліктерге бөлініп талданады; әр бөліктің касиеттері мен 
сапалары бөлек сипатталады; осы сапапардың негізінде бүтінге, немесе тұтас 
объектіге сипаттама беріледі, анализ синтезбен аяқталады [61].
Жүйелік талдау одан өзгеше, онда бөлік өз объектісімен тұтастык. ретінде 
ретінде алынады; алдымен тұтас объектіге сипаттама беріліп, содан кейін 
бөліктің өзі карастырылады; беліктің сапалары мен кьізметі, ролі өзі карайтын 
тұтастықка қатысты сипатталады. Жүйелік тұрғы бойынша, жүйенін бөліктері 
өз бетімен бөлек қарастырылмайды, ол тек тұтас жүйеге катысты зерттеледі 
[62].
Жүйеге дэл сипаттама берген Р.Акоффтың айтуынша, «жүйе төмендегі 
шарттарға жауап беретін екі немесе одан да көп өзара байланысты элементтер 
жиынтығы:
— әрбір элементтің қызметі тұтас жүйеге ықпал етеді;
— элементтердің кызметтері мен олардың түтас жүйеге ықпал етулері өзара 
тәуелді;
— егер элементтер шағын топтардан тұрса, олар да гүтас жүйеге ыкпал 
етеді, бірақ олардың бір де бірі тәуелсіз бола алмайды [63].
Сөйтіп, жүйелердің қүрылымында бір біріне байланыссыз, тэуелсіз топтар 
болуы мүмкін емес. Автор одан әрі былай деп жалғастырады:
— жүйенің эр бөлігінің өзіне тэн сапалары бар, бірақ ол сапалар жүйеден 
бөлек күйде мэнін жоғалтады;
— әр жүйенің өзінің бөліктерінде жоқ өз сапасы болады;
— тұтас жүйенің сапалары оның бөліктерінің өз алдына жеке іс 
эрекеттерінен емес, олардың өзара әрекеттесуі мен 
байланыстарынан 
кұралады, Сондыктан жүйе жай талдау арқылы түсінуге болмайтын тұтастык» 
[63,6.38-39]. 
1
Д.И.Гвишианидің белгілеуінше, «жүйелік зерттеулердің нэтижесі накты 
берілетін эдістермен емес, теориялық мазмүнмен, философиялык-элеуметтік 
алғы шарттармен анықталады» [64]. Ал, Г.П.Щедровицкий «бүгінгі 
ә л е у м е т т ік
-мэдени жағдайларда жүйелік тұргынын тиімділігі ойлау мен әдіснамалык 
әрекеттердің қүралдарын жасау жэне құрастыру оны орындау туралы жалпы 
міндеттерге тартылғанда ғана орындалуы мүмкін» [58, 6.194-196]. Жүйелік 
тұрғынын жалпы ғылымдық мәртебесі мен эдінамалық табиғатын зерттеушілер 
оның зеротеу объектісін қандай оптикадан карау кажеттігін 
а й к ы н д а ғ а н ы м е н , 
оның 
белгілі 
бір 
алгоритм 
негізінде 
жүзеге 
асыратын 
қүралдарын 
қарастырмайтынын аныктайды [65].
Қорыта келе, біртұтас күрделі жүйелерді тану дегеніміз — адам санасында 
олардың табиғаты, сипаттамалары мен ерекшеліктерінің белгілі бір ұғымд^р 
мен категориялар, теориялар арқылы керініс табуы. Күрделі жүйені тану 
арқылы 
оның
төмендегі сипагтамаларын ашылады:
26

- оның мэні, сапалық ерекшелігі, оған тэн интегративтік, жүйелік 
қасиеттері;
- оның кұрамы, бөліктерінің, компоненттерінің сандык жэне сапалык 
сипаттамалары, жүйені үстап тұратын ең басты компоненті жэне оның басқа 
бөліктермен аракатынасы, түтас жүйенің дамуын, өзгерістерін қамтамасыз 
ететін ішкі қайшылыктары мен эртүрлілік сапалары;
- оның құрылымы, яғни, ішкі үйымдастырылуы, компоненттерінің өзара 
байланысы, олардың өзара реттелуі, үйлесімділігі;
- оның қызметі, яғни, белсенділігі, тіршілік әрекеті, соның ішінде эрбір 
бөліктері қызметтерінің жалпы жүйеге қызмет ету ерекшеліктері;
- оның интегративтік жэне жүйелік факторлары, жүйенің түтастығын, 
дамун жэне өзара қатынастарын қатамасыз етуші механизмдері;
- оның сыртқы ортамен карым-қатынасы, сонын ішінде, өзі соның бөлігі 
болып түрған түтас жүйемен байланысы;
- оның тарихы, пайда болуынын негізі, бастауы, калыптасуы, даму 
бағыттары мен болашағы, жаңа сападағы жүйеге айналуы [14, 6.55].
Жүйелік түрғыдан келудің негізгі міндеті күрделі үйымдасқан объектілер -
эртүрлі типтегі жэне кластагы жүйелерді зерттеу және күрылымдау әдістерін 
жасау болып табылады.
Қазіргі түрліше ғылыми жэне техникалық зерттеулерді жүйелілік деп тани 
отырып, жүйетанушылар бүл зерттеулерді белгілі бір ортак принциптер 
біріктіреді жэне 
жүйелік тұрғының негізін сол принциптер құрайды деп 
есептейді. Сонымен қатар, авторлар бүл принциптердің кандай екенін толыктай 
аяқталған түрде жасау мүмкін еместігін ескере отырып, қазіргі зерттеулердің 
көбіне ортақ белгілерін керсетеді. Егер де жүйелік зерттеулерді белгілі бір 
объектіні жүйе ретінде қарастыратын зерттеу деп алатын болсақ, ол объектінің 
жүйелік сипаттамасы зерттеу нәтижелерінен көрінеді және олай болса, кез 
келген жүйелік зерттеу берілген объектінің кейбір ерекшеліктерін көрсетуі тиіс. 
Бүл ерекшеліктер жүйелік зерттеулердің принциптерін қүрайды деуге болады.
1. Барлық жүйелік зерттеулердің 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: