Балабақшада ұлттық ойындарды дамыту

Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңғабайланысты, малғабайланысты, түрлізаттарменойналатын, зеректікті, ептіліктіжәнеикемділіктіқажетететін, соңғыкездеқалыптасқанойындар. Олардыңнегізгілерініңөзіжүзденастам. Бұлойындардыңкөбісініңежелденқалыптасқанарнайыөлеңдері бар. Өлеңдеройынныңэстетикалықәсерінарттырып, балалардыңөлең-жырғадегеныстықықыласыноятып, көңілінкөтереді, дүниетанымынарттырып, еңбеккебаулиды, ширықтырып, шынықтырады.

Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, қуыршақ, асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекет- терде кеңінен тарады. Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады.

Бұлардың көбісі мал шаруашылығына, аңшылыққа, жаугершілікке негізділген.

Ахмет Жүнісовтың айтуынша (Фәниден бақиға дейін, - Алматы: «Қайнар», 1994), «Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған екен». Ал енді, «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия» кітабындақазақтыңұлттықойындарыныңмән-маңызытуралыбылайдепжазылған: «Қазақұлты негізіненұрпаққамынбастымақсатетіпқойып, балалардыңнағызазаматболыпқалыптасуына аса зормәнберген. Нәтижесіндедәстүрлі бала тәрбиесініңбастықұралыретіндеұлттықойындыорайластырып, дамытыпотырған».

Аңғабайланыстыойындар: ақсерек-көксерек, аңшылар, аңшылармен қояндар, кірпішеқарғу, қасқұлақ, ордағықасқыр.

Малға байланысты ойындар: аларман (қойға қасқыр шапты), асау көк, бура-қотан, көксиыр, соқыртеке, түйе мен бота.

Түрлі заттармен ойналатын ойындар: ағаш аяқ, аққала, ақпа, ақсүйек, ақшамшық, алакүшік, алты-бақан, арқан аттау, арқан тартпақ, арқан тартыс, арынды арқан, асау мәстек, асық, аттамақ, ауыртаяқ, әйкел, әуетаяқ, батпырауық, белбеу соқ, белбеу тартыс, дауыстап атыңды айтам, епті жігіт, жаяу көкпар, жемекіл, жігіт қуу, жігіт ойыны, күзетшілер, күміс ілу, қамалды қорғау, қараше, қимақ, қыз қуу, лек (шөлдік), монданақ, орамал тастау, сақина жасыру, сиқырлы таяқ, тапшы, кімнің дауысы, таяқ жүгірту, тепе-теңдік, тобық, тұтқын алу, түйілген орамал, шалма, шертпек, шілдік, хал қалай?

Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар: айгөлек, айдапсал, атқума, аударыспақ, бағана өрмелеу, балтам шап, бөріктастамақ, бұғнай, бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш, біз де, егер..., жасырынбақ, жаяу жарыс, көкпар, көрші, күрес, қарамырза, қассың ба, доссың ба?, қындық-сандық, орын тап, отырмақ, санамақ, сұрақ-жауап, тасымақ, тасымалдау, тең көтеру, тымпи-тымпи, ұшты-ұшты, үй үстіндегі кім?, шымбике.

Соңғы кезде қалып-тасқан ойындар: әріп таңдау, бригада, мейрамхана, нөмір, пароль, пошта, сымсыз телефон, сыңарын табу. Бұлардыңішіндебірқатаройындарспорттық, той ойындарыболыпсаналады. Ал енді, қазақтыңұлттықойындарыныңішінде «қуырмаш» тәріздіжассәбилергеарналған да ойындар бар. Бізендіқазақтыңұлттықойындарыныңнегізгілерінталдап, тарқатсақ. Ақсүйек. Қыз-бозбалалар оны жазғыайлытүндеойнаған. Ойынбастаушыжылқыныңбақайсүйегін, олболмасақой- дыңжілігін, немесежауырынын, жамбасынқолынаалып, ойынғақатысушыларғакөрсетіп, белгілепалады да, ойыншылардыекітопқабөліп, алысырақбарады да ақсүйектілақтырыпжібереді. Қайтоптыңойыншыларыақсүйектібіріншіболыптапса, сол топ жеңгенболыпсаналады. Сүйекетімүжіліп, даладажатыпкүнгекүйіп, әбденағарғанболуғатиісті.

Алтыбақан.Бұл – жастардыңкешкілік бас қосып, әнайтып, домбыратартып, қыздар, жігіттерболыпайтысып, бір-біріменәзілдесіпкөңілкөтеретінойын-сауығы. Қазір де үлкентойлардаалтыбақанқұрылады. Алтыбақандықұрумынандайтәсілменжүзегеасырылады: алтыбақандысырықтыңекібасынүш-үштенқосақтайды да мосытәріздіетіпбайлаптастайды. Бақанныңашатармағысырыққакигізіліптұруғатиісті. Алтыбақандықұрастырыпболғаннансоңоныңекібасына 3 қатарарқанбайланады. Арқантартпақ. Оны арқантартысдеп те атайды. Бұлойынныңекітүрі бар. Біріншісіжаздакөгалүстінде, екіншісіқыстақарүстіндеойналады. Жаздаойыншылардыңсаны 10 баладанкөпболмаса, ойынқызықтыболады. Ойынғаұзындығы 8-10 метрлікекіұшытүйілгенарқанәзірленеді. Оныңтеңортасынабелгіретіндеқызылматаныбайлапқояды. Ойынғақатысушыекітоптағыларөзжағындабойларынақарай сап түзеп, ойынбастауғабелгіберілгендеарқандыөзжағынақарайтартады. Қыста он –он бес бала тартқандаүзілмейтінарқантаңдапалынып, үлкенадамныңалақаныныңкөлеміндейекітақтайдыңортасынанөткізіліп, ортасынааққалаүйіліп, екіжақ оны өзінеқарайқұлатуүшінтартады.

«Аударыспақ».Ол – қазақ, қырғызхалықтарыныңарасындакеңтарағанойын. Атқамінгенекіжігітжекпе-жеккешығып, бірін-біріаттанаударыптастауғатырысады. Аударыспаққаүлкентойлардаарнайыжүлдетағайындалады. Оған он сегізжастанасқанқарулыжігіттердіңқатысқаныжөн. Аударыспақойыныныңережесібойыншасайысқақатысушыларсалмақтарынақарайүштопқабөлініп, күшсынасады. Ептілікті, күштілікті, тапқырлықты, батылдықтыталапететінспорттықойын.

Айгөлек. Оны қыз-жігіттерекітопқабөлініп, қаз-қатартұрып, бір-бірініңқолынанұстаптұрыпойнайды. Біртоптыңойынбастаушысы: «Айгөлек-ау, айгөлек, айдыңжүзідөңгелек, бізденсізгекімкерек?», депсұрайды. Екіншітоптыңойынбастаушысы: «Айгөлек-ау, айгөлек, айдыңжүзідөңгелек, сізденбізгеАқеркекерек!», - деп, бірадамныңатынатапшақырады да, атыаталғанадам бар пәрменіменжүгіріпкеліп, шақырғантоптыңтізбегінүзіпкетугетырысады. Тізбектіүзіпкетсе, олтоптанқалағанадамыналыпкетеді, үзеалмасасолтоптақалыпқояды. Ойынекіжақтыңбірініңадамдарытаусылғаншажалғасабереді. Алтын қабақ. Мергендерсайысы. Жігіттерсадақжебесіннысанағаәрі тез, әрідәлтигізугетиісті. Бұлсайысүлкентойлардаарнайыжүлдетағайындалыпөткізіледі. Алтын қабақсайысыныңтүрлері: жаяунемесеатүстіненсы-рықбасындағытеңгеніатыптүсіру, жоғарылақтырылғанқалпақты, басқа да заттардыатыптүсіру, атүстіндешауыпкележатыпнысанағадәлтигізу. Мергендерсайысыныңтағыбіртүрі – жамбы ату, садақтарту.

«Ұшты-ұшты». Ойын бастаушы оған қатысушыларды жаңылыстыру үшін тез-тез ұшатын, ұшпайтын заттарды араластырып айтады. Шарт бойынша ойнаушылар ұшатын заттарға ғана қолын көтеруге тиісті. Олар ұшпайтын затқа қолын көтеріп қалса, айыбына өз өнерін көрсетеді. Ойын бастаушы негізінен адамдарды былайша жаңылыстырады:

- Ұшты, ұшты – тарғақ ұшты! (ұшады).

- Ұшты, ұшты – жарғақ ұшты! (ұшпайды).

- Ұшты, ұшты – тырна ұшты! (ұшады).

- Ұшты, ұшты – тырма ұшты! (ұшпайды).

«Соқыртеке». Ойыншылар дөңгелене тұрады. Ортаға орамалмен көзі байланған адамды – «соқыртекені» шы-ғарады. Шеңбер бойынша тұрған ойынға қатысушылар «соқыртекені» түрткілейді. Ол сол кезде түрткен ойыншыны ұстап алып, атын айтуға тиіс. «Соқыртекенің» тыныш тұрған ойыншыны да ұстап алуына болады. Ұсталынып қалған ойыншы «соқыртекеге» айналып, ойын жалғаса береді.

Ойын –баланың жан серігі,бала ойын ойнап өседі. Атадан балаға мұра болып келе жатқан қазақтың ұлттық ойындарын тобымыздағы балаларға үйретіп,мерекелік ертеңгліктерде, ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде пайдаланып отырамыз. Балалар бұл ойындарды қуанып ойнайды.Сондықтан балалармен ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық , мейірімділік , әдептілік , имандылық , жанашырлық , достық ,жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.Ойын арқылы бала өмірге әзірленеді.Ендеше баланың бойына ақыл-парасатты , ұлттық салт-сананы сіңіру біздің болашақ ұрпақ алдындағы міндетіміз деп білемін.

Мақсаты:

Дамытушылық:балалардың ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін дамыту.

Тәрбиелік:балалардың туған жерге, Отанға деген сүйіспеншіліктерін арттыру.

Сабақтың көрнекілігі:суреттер,cандық,асықтар, тақия, орамал.

Сабаққа ұйымдастыру, шаттық шеңбері:

Жарқырап күнде ашылды,

Айналаға нұр шашылды.

Көк аспанда күн күлсін,

Бірге жүрсін бүлдіршін.

Қайырлы таң достарым,

Қайырлы таң қонақтар.

Сәлеметсіздер ме қонақ апайлар!

Балалар бір-бірімізге жақсы тілектер айтайық:

-Аспанымыз ашық болсын!

-Деніміз сау болсын!

-Нанымыз көп болсын!

-Отанымыз тыныш болсын!

- Мейірімді болайық!

- Әрқашан әдемі болайық!

- Аналарымыз аман болсын!

- Күніміз жарық болсын!

- Балабақшамыз жайнай берсін!

- Бәріміз дос болайық!

- Береке бірлік болсын!

- Ақылды болайық!

- Тәртіпті болайық!

- Үлкенді сыйлайық!

- Тату болайық!

- Бақытты болайық!

- Әрқашан күн сөнбесін!

- Балалар сендер ойын ойнағыларың келе ме?

- Иә.

Кел, балалар, ойнайық,

Ойнайық та, ойлайық – деген тілекпен сабағымызды бастайық.

Ойын: «Орамал тастау», яғни орамал арқылы сұрақтар қою.

- Қазір жылдың қай мезгілі?

- Қыс мезгілінде неше ай бар?

- Атап берші?

-Қазір қай ай?

- Бүгін аптаның қай күні?

- Бір аптада неше күн бар?

- Атап берші?

- Апта деген ағайдың 7-і бірдей ұлы бар.

- Бүгін ауа-райы қандай?

- Күн ашық.

- Осындай ашық күні саяхатқа барғыларың келе ме?

- Ия.

Саусақтар.

Саусақтар-ау, саусақтар,

Сендер қайда бардыңдар?

Орманға бардық,

Кімді онда кездестірдіңдер?

Аюды, қасқырды, қоянды, тиінді,

Бәріне сәлем бердік.

Гүлдерге – сыйлық бердік,

Гүлдерге де алғыс айттық.

Орманда.

Сендер қайда бардыңдар?

Суға бардық,

Сумен не істейсіңдер?

Жуынамыз, ішеміз,

Тамақты пісіреміз.

Малға береміз,

Гүлдерге құямыз,

Бәріне су нәр берсін!

Тамшылар.

Бір тамшы, екі тамшы,

Тамшылар асықпайды.

Тырс – тырс,

Ақырын тамшылайды.

Тездетеді тамшылар,

Сулаймын деп асығар,

Қол шатырды аламыз,

Жаңбырдан біз қашамыз.

Қаз.

Қауырсынын жуып алды.

Оңға қарап, солға қарап,

Жерден дәнді тауып алып,

Қанаттарын жайып алып,

Сумен жемге тойып алып,

Қаңқылдады, қаңқылдады.

Кіші шар.

Мынау менің оң қолым,

Мынау менің сол қолым.

Кіші шарды аламын,

Жаттығу жасаймын.

Оң қолым мықты болсын,

Сол қолым мықты болсын.

Еріншектер.

Тық-тық, тақ-тақ,

Тұр орныңнан бас бармақ,

Баланүйрек сенде тұр.

Ортан терек сенде тұр,

Шылдыр шүмек сенде тұр,

Тіттей бөбек сенде тұр,

Саусақтарым, ал жүгір.

Балалар біз саусақтарымыз арқылы құстарды, аңдарды, жан-жануарларды, ойыншықтарды, адамды т.б. бейнелей алады екенбіз.

Сергіту сәті.

Шапалақтап қол соғайық 1,2,3,4

Аяқты біз топ басайық 1,2,3,4

Басымызды изейміз 1,2,3,4

Бұрыламыз оңға, бұрыламыз солға,

Қолымызды көтереміз,

Қолымызды түсіреміз.

Көтереміз, түсіреміз,

Орында біз жүгіреміз.

Музыка ойналып, сиқырлы сандық келеді.Балалар бұл сиқырлы сандық,қане ішінде не бар екен, ой балалар, сандық ашылмайды ғой, не істейміз?Сандық ашылу үшін сиқырлы сөз айтуымыз керек. Қане бәріміз бірге, «Сиқырлы сандық ашылшы, ішінен шашу шашылшы»-деп айтайық. Ішінен хат, асық, сурет шығады.Асықтың түстерін атату.Балалар бұлар жәй асықтар емес,сиқырлы асықтар.Әр асықта тапсырмалар бар.

1.Жұмбақтар шекізу.

2.Санамақтар айту.

3.Сурет бойынша қазақтың ұлттық ойындарының атын атап беру.

4.Ойын ойнау: «Асық жинау».

5.Ойын: «Тақия тастамақ».

Сабақты қортындылау: балалар сендерге сабақ ұнады ма?

Сабақта нелер туралы айттық?

Қандай ойын түрлері болады екен?

-Балалар сендер бір-бірлеріңмен қандайсыңдар?

- Татумыз.

Біздің топта ұл-қыздар,

Тату-тәтті ойнаймыз.

Әлемдегі бар адамға ,

Тек жақсылық сыйлаймыз –деп сабағымызды аяқтаймыз.

Автор: Шуакпаева О.Ж. - тәрбиеші
Просмотров: 238
Дата создания: 27 Февраля 2013 г.
Дата редактирования: 27 Февраля 2013 г.

Ұлттық ойындар.

Материалды дайындаған қазақ тілі мұғалемі:

Г.Қ. Елубекова

Мақсаты: Ұлттық ойындар арқылы баланың қимыл-қозғалысын дамыту, ептілік, тез шешім қабылдау, жылдамдық, төзімділікке баулу.

Көрнекілік құралдар: қоржын, табақ, аттар,қамшы, асықтар.

Барысы:

- Сәлеметсіздер ме, құрметті қонақтар!

«Қанталапай» ойыны

Ойын тәртібі: Мына қоржында сиқырлы асықтар бар. Осы асықтарды ортаға шашамын, екі бала шығып жарысып жинайды.

Бой сергіту.

Оң қолымда бес саусақ

Сол қолымда бес саусақ

Бәрін қосқанда болады он саусақ

Он аяқпен секіремін

Сол аяқпен секіремін

Екі аяқпен жүгіреміз.

Біздің келесі ойынымыз «Қыз қуу» ойыны

Бой сергіту

Буратино керілді

Қолды белге қойды

Онға бір

Солға бір

Бір отырды

Бір тұрды

Орнына қайта отырды.

Келесі ойынымыз «Кигіз үй» ойыны

Енді келген қонақтарға балалардың өз қолымен жасаған киіз үйлерін сыйға тартамыз.