«Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 013 жылғы №3 басылым в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
жүктеу/скачать 2,54 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тарихи жырлар
| Батырлық эпос шығу мерзімі жағынан түркі қағанаты, оғыз-қыпшақ, ноғайлы дәуірлерімен ерекшеленеді. Тарихтың айтуы бойынша, ХҮ ғасырға дейін «Қазақ» деген тұтас халық болмаған, жеке бытыраңқы рулар болған. Олардың бәрі «ноғайлы» деген жалпыға бірдей атпен аталған. Кейіннен, ХҮ ғасыр ішінде бұл рулардың көпшілігі бір жерге қосылып, содан былай қазақ хандығы құрылған. ХІІІ ғасырдың басында монғолдардың Шыңғыс хан бастаған шапқыншылары Қазақстан мен Орта Азияға жорық жасайды. Монғол шапқыншылары мұнымен қанағаттанбай Иран мен Иракқа, Кавказдық елдерге және Еуропаның оңтүстік шығысына қарай шабуыл жасайды. 1256 жылдан бастап бүкіл Кавказдық елдер, Иран, Ирак және Кіші Азияның бірсыпыра жерлері Хулағу хан құрған монғол мемлекетіне(ұлысына бағынады. Бірсыпыра уақытқа дейін жергілікті елдер Хулағуліктерге бағынбай соғысып, алысып өткен. 1295 жылдан 1304 жылға шейін Ғазан хан(Қазан хан) хандық құрған. Хулағуліктерге бағынбай, соғысып, алысып өткендер кавказдықтар, азербайжандар мен қыпшақтар болған. Осындай жағдайда жауларынан өздерін айыру үшін ирандық монғолдар бастарына қызыл бөрік киеді. Осыдан барып оларды «қызылбас» деп атаған деседі. Ғазан хан және одан кейінгі хандар да өздері құрған мемлекетті нығайту мақсатымен айналасындағы елдерге талай рет шабуыл жасап отырған. Өздерінің жер-су, қоныстары үшін қызылбастарға қарсы күресіп, қарсылық көрсеткен, ерлік жасап соғысқан ел қыпшақтар болған.
Міне, ертеде шыққан жырларда қазақ(қыпшақ) батырларының алысатын жаулары қызылбастар болып келуі жоғарыда көрсетілген тарихи шындықтың елесі секілді. Ал бертін келе, қазақ жеріне шабуыл жасаушылар қызылбастар емес, қалмақтар болады. Қазақ халқының қалмақ басқыншыларына қарсы күресі бергі кезде болды. Бұған қарағанда, қалмақ феодалдарының шапқыншылық әрекеттеріне қарсы ерлікпен күресіп, жауға тойтарыс берген қазақ халқының батырлық тұлғасын көрсету үшін жыршы ақындар өткен заманда туған батырлар жырын да пайдаланған секілді. Ескі жырларға соңғы кездің оқиғаларын қосып, біраз жаңартқан деуге болады. Батырлық жырлардың классикалық үлгілері «Алпамыс», «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Қамбарлар» болса, тұтастану құбылысына жауап беретін «Қырымның қырық батыр» жырлары бар. Жырлану барысында эпостық жырлар бірнеше нұсқаға айналып, бірнеше варианттарына байланысты версиялар құрайды. Типологиялық жағынан көптеген ұқсастықтар бар. Ұқсас жерлер, тізбектеле жырлау, негізгі мифтері ғажайып туылу, жедел өсу, үйлену, жекпе-жек, соғысу, түс көру, мұратына жету т.б. болып келеді. Көркемдік жағынан аллитрация мен ассонанс, гиперболла мен литота, теңеу мен эпитет және т.б. батырлық эпостан мол ұшырасады. Эпикалық батырлық жырларды жырлаушы көптеген өнер өкілдерінің есімдері мәлім. Тарихи жырлар қазақ хандығы дәуірінен бастап, одан кейінгі ел басына төнген қауіп пен қатерді баяндайды. Тәуелсіздік жолындағы күрестегі қаһармандардың ерлік ісін дәріптеу тарихи жырдағы өлең, тарихи аңыздар айырықша ықпал еткен. Батырлық жырларда эпосқа ертегі, мифтер араласса, тарихи жыр аңыз бен тарихи өлеңдерді бойына сіңіріп, шын мәнін де өмірде болған тарихи адамдардың ерлігін баян етеді. Қазақта батырлар жыры мен тарихи жырдың көбірек туған кезі ХІҮ – ХҮІІІ ғасырлардың арасы секілді. Осы аталған кезеңдерде бүгінгі қазақ халқының көне тарихында бірнеше елеулі оқиғалар болып өтті. Бұл тарихи фактілер батырлар жыры мен тарихи жырдың тууына әсер етеді. Қазақта батырлық пен тарихи жырдың тууына әсер еткен екінші бір жағдай – қазақтар мен қалмақтардың арасындағы қарым-қатынастар, көп заманға созылған күрестер еді. Тарихи деректерге қарағанда ХҮІІ ғасырдың қарсаңында қалмақтар күшті мемлекетке айналады. Қалмақтың шонжарлары қазақтардың шұрайлы жерін, мал-мүлкін тартып алуды, қазақ елін құл етуді мақсат етеді.Халық басқыншыларға қарсы қазақ халқының ерлік күресін, батырлық күшін, жеңісін суреттеп жырына қосты. жүктеу/скачать 2,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|